Theatergroep Urland voert je met groot spelplezier door ChatGPT’s draak van een script

Posted on November 11, 2024 by admin

Als je ChatGPT de opdracht geeft een theatertekst te schrijven, dan verwacht je dat er een gemankeerde theatertekst uit rolt. Theatergroep Urland vroeg ChatGPT een theatertekst te schrijven, en dat leverde inderdaad geen meesterwerk op. Toch besloot het trio – bestaande uit acteurs Thomas Dudkiewicz, Marijn Alexander de Jong en Jimi Zoet – het stuk Formerly Known As, dat barst van de clichés en zichzelf eindeloos herhaalt, integraal uit te voeren. Dat vergt vasthoudendheid. Urland zet de tanden op elkaar en voert je met aanstekelijk spelplezier door ChatGPT’s Engelstalige draak van een script.

Dat script spreken de performers overigens niet zelf uit, want ook op auditief vlak zette het collectief AI aan het werk. Met het programma ElevenLabs kloonde het drietal de eigen stemmen. Wat we uit de luidsprekers horen, zijn dan ook geen geluidsopnamen, maar de digitaal gegenereerde stemmen van de performers, die het door ChatGPT geschreven script voorlezen. Dudkiewicz, De Jong en Zoet staan op de speelvloer, als pionnen in een door chatbots geschapen werk, en playbacken mee.

Inhoudelijk ben je getuige van een Droste-effect, want het acteurscollectief gaf AI de opdracht een toneelstuk te schrijven over een acteurscollectief dat AI de opdracht geeft een toneelvoorstelling te creëren. Met zo’n opdracht vraag je AI impliciet om op zichzelf te reflecteren, wat op zich natuurlijk een spannend gegeven is.

Formerly Known As, het stuk waar de chatbot mee op de proppen kwam, verhaalt over een drietal performers dat onder leiding van een vrouwelijke chatbot, genaamd Melpomene, aan een revolutionaire theatervoorstelling werkt. Echoes of Tomorrow, is de ronkende titel van het toneelstuk in het toneelstuk. Het is shockerend in z’n grensverleggendheid, zo krijgen we herhaaldelijk te verstaan, maar waar dit baanbrekende toneelstuk over gaat, wat er te zien of te horen is, wat er kortom precies zo vernieuwend aan is, daarover houdt het stuk je in het ongewisse. Het enige wat we te weten komen over de regiestijl van Melpomene, is dat haar aanwijzingen zich overwegend richten op de symmetrie in het toneelbeeld en het spreektempo van de acteurs.

Gedachte-exercities

De voornaamste zorg die ChatGPT de performers in Formerly Known As in de mond legt, is dat AI hen als kunstenaars overbodig zou maken. Paniekerig zoekt het drietal naar bewijzen van het feit dat menselijkheid bij het scheppen van kunst wel degelijk verschil maakt. In theorie is het stof voor boeiende gedachte-exercities, over de vraag wat kunst tot kunst maakt en, in het verlengde daarvan, over wat de mens tot mens maakt. Artificiële intelligentie imiteert. Dat is hoe het leert. Maar wat als de imitatie straks niet meer van het origineel te onderscheiden is? Hoe onderscheid je überhaupt het echte van het kunstmatige? En in hoeverre zijn we zelf eigenlijk ‘echt’, of ‘origineel’; ook wij ontwikkelen ons immers door te imiteren?

De zorg dat de kopie niet van het origineel te onderscheiden zou zijn, waar de personages zich zo druk over maken, die wordt in Formerly Known As zelf eigenlijk onmiddellijk weggenomen. Zo geavanceerd is ChatGPT duidelijk (nog) niet, dat daar verwarring over zou ontstaan. Het is behoorlijk geestig, hoe het chatbotscript met hoogdravende doch holle frasen diepgang suggereert, en hoe als grapjes bedoelde clausen consequent de plank misslaan. Geruststellend is dat, maar ook wel een beetje voorspelbaar.

De slotmonoloog, die ook niet de originaliteitsprijs wint maar wel meer hout snijdt dan alles wat eraan voorafgaat, formuleert een mogelijk antwoord op de vraag wat echt van kunstmatig onderscheidt. Namelijk: dat zowel leven als kunst hun betekenis zouden ontlenen aan het feit dat we sterfelijk zijn. En dat een ‘kunstwerk’ geschapen door een computer om die reden per definitie al als ‘lijk’ ter wereld komt. Dat is een romantische gedachte, die bij vrijwel iedere technologische ontwikkeling de kop opsteekt, maar het zou kunnen dat er een kern van waarheid in zit. Toch voelt dat uiteindelijk als een te magere bevinding om een avond lang kijken naar zo’n ‘lijk’, hoe grappig ook, te rechtvaardigen.

De film Black Box Diaries levert hartverscheurende kritiek op Japan: ‘Niemand wil het over seksueel geweld hebben’

admin
November 13, 2024
0

Gevallen kersenbloesems zweven langzaam over gitzwart water. Het is de rustgevende openingsscène van de documentaire Black Box Diaries van de Japanse Shiori Ito (35), waarin schoonheid slechts op het oppervlak lijkt te drijven. De film is een zelfportret van een opkomende journaliste die ongewild, door haar persoonlijke ervaringen, inmiddels het gezicht van de Japanse #metoo-beweging is geworden.

Het verhaal van Ito’s documentaire, die op donderdag op het IDFA in Amsterdam zijn Nederlandse première beleeft, begint met een verkrachting door een bekende journalist die tevens vrienden is met de toenmalige premier. Het eindigt echter met een vrouw die, ondanks het tegenwerken van de politie, de bureaucratie en haar eigen familie, gerechtigheid wil. „De politie noemde mijn zaak een ‘zwarte doos’ toen ze besloten hun onderzoek te staken. De leidinggevende rechercheur beschreef mijn dossier als een plek waar je alles in kan verbergen”, vertelt Shiori Ito kalm in een interview.

In Japan is seksueel geweld een groot probleem, zegt Ito. Al decennia hangen er posters op scholen en treinstations waarop in grote letters staat afgedrukt ‘Pas op voor aanranders!’. Het was doodnormaal toen ze opgroeide, verklaart Ito. „Ik kan me nog herinneren dat ik met de trein naar school was gegaan en iemand zich op mijn rokje had afgetrokken.”

In een klein koffietentje in een buitenwijk van Tokio, dichtbij waar ze opgevoed is, staart Ito naar de bodem van haar glas. „Dan moet je een klodder sperma van je kleding afhalen, en de enige gedachte die ik had was ‘niet weer hè ?’” Het was haar al vaker overkomen.

Toen Ito in 2015 Noriyuki Yamaguchi, een prominente journalist, ontmoette voor carrière-advies, hoopte ze op begeleiding en steun. In plaats daarvan werd het een nachtmerrie; in dronken staat werd ze een hotelkamer ingetrokken en verkracht. Ondanks dat ze als jonge scholier dit soort gedrag wegstopte of negeerde, kon ze het deze keer niet opkroppen en stapte naar de politie. Maar die weigerde haar aangifte te accepteren. Ze zou niet genoeg bewijs hebben. „We hebben beeldmateriaal, DNA-sporen en getuigenverklaringen”, vertelt Ito. „Volgens de politie was het niet genoeg om hem te vervolgen”.

Still uit de documentaire **Black Box Diaries**, vanaf vandaag op het IDFA te zien. Beeld Shiori Ito

‘Slachtoffer’

Tijdens het proces dat leidde naar dit besluit, werd ze door zowel de politie als in de media consistent als ‘het slachtoffer’ beschreven – tot ergernis van Ito. „Het is een wettelijke term, een woord dat diep in mijn huid is gaan zitten maar waar ik nu na al jaren vanaf wil”, vertelt ze voordat ze een diepe zucht slaakt. „Ik zie mezelf als iemand die het overleefd heeft. Overleven is een dagelijkse worsteling”.

In de documentaire komt Ito in verschillende fases van haar leven voorbij. Het moment waarop ze met tegenzin de taxi wordt uitgetrokken en een hotel wordt ingesleurd – zoals op een bewakingsvideo van het hotel is te zien – en momenten waarop ze hardop lachend, glas wijn in de hand, met haar vrienden grappen zit te maken. „Het stereotype slachtoffer bestaat niet. Daarom moest ik in deze documentaire alles laten zien, ook de momenten die ik niet wilde tonen.”

Daar hoorde een van de dieptepunten van haar leven bij. Een filmpje op haar telefoon dat ze voor het monteren van de film uit haar geheugen had gewist. „Het was een laatste boodschap aan mijn familie voordat ik uit het leven wilde stappen”, vertelt Ito. Haar blik is inmiddels richting de grond gedwaald. Ze houdt de koffiebeker in haar handen zo stevig vast dat haar vingertoppen rood zijn verkleurd.

„Uiteindelijk heb ik het niet verstuurd.” De scene eindigt in het ziekenhuis, waar Ito zelf de kamer filmt waar ze in is opgenomen.

Haar familie betekent veel voor haar. Het openingsshot start met een voicemailbericht van haar jongere zus. „Stap niet naar buiten met je verhaal”, is haar boodschap. „Je hebt alleen jezelf ermee ”. De opmerking staat voor Ito symptoom voor hoe Japanners denken over seksueel geweld. „Niemand wil het erover hebben.”

Wetswijzigingen

In Japan doet slechts 4 procent van de slachtoffers van seksueel geweld melding. Dit is echter van de bekende gevallen. Naar schatting stappen van de honderd mensen die verkracht of aangerand worden, slechts 1 à 2 naar de politie. „Het is een van de redenen dat ik publiek ging met mijn verhaal. Als ik via de politie gerechtigheid had kunnen krijgen had ik hier niet gezeten”.

Na Ito’s openbaring tijdens een publieke persconferentie trad een golf aan vrouwen publiekelijk naar buiten om soortgelijke verhalen te vertellen. Het dwong Japanse politici om het probleem aan te gaan. Inmiddels zijn er wetswijzigingen doorgevoerd, al lijken die meer voor de vorm dan de inhoud te zijn. „Officieel moet je nu toestemming geven voor seksuele handelingen, maar je moet als vrouw nog steeds kunnen bewijzen dat je fysiek aangevallen bent als er iets is gebeurd. Dus uiteindelijk is er niks veranderd”, verklaart Ito.

Black Box Diaries wordt dit jaar in meer dan dertig landen getoond, waaronder Nederland. Maar één land ontbreekt op haar lijst. „Overal krijg ik positieve reacties. Maar in Japan krijg ik de vraag waarom ik het imago van ons land probeer te besmeuren,” legt Ito uit. „Dus niemand wil het hier tonen. Het is alsof we niet geconfronteerd willen worden moet onze eigen tekortkomingen.”

Dat is direct ook de laatste boodschap die ze wil meegeven met de film. „Het gaat niet om mij, maar om wat er mis is met mijn land,” vervolgt Ito. „En hiermee is mijn verhaal klaar en laat ik het achter me. Het is aan de kijkers om ermee te doen wat ze willen.”

Black Box Diaries op IDFA: vanaf 14/1. 19/11 is Shiori Ito voor een interview bij de vertoning in De Balie. Info: festival.idfa.nl

Op het filmfestival in Dharamsala geven onafhankelijke makers elkaar steun en moed

admin
November 13, 2024
0

‘Het voelt alsof ik terugkeer uit een andere wereld”, verzucht een jonge Indiase vrouw – paarsgeverfd lang haar, stevige stappers, een grote wollen sjaal om de schouders geslagen. „Drie films in één keer achter elkaar kijken, allemaal zo verschillend… en dan is het festival pas begonnen!” Het is donderdagavond, nog geen acht uur. In de Indiase Himalaya is het dan al donker. Ze kijkt naar beneden, waar de lichtjes van de Noord-Indiase bergstad Dharamsala te zien zijn. „Dít is trouwens ook een wereld op zich.”

Ritu Sharma en haar vriend Arib bezoeken het jaarlijkse Dharamshala International Film Festival (DIFF). Dharamsala en het aangelegen McLeod Ganj zijn bekend als hoofdkwartier van de Tibetaanse gemeenschap, die na de Chinese inlijving van Tibet in 1959 van de Indiase overheid toestemming kreeg zich daar te vestigen. Onder aanvoering van de dalai lama streken de bannelingen er neer. Die mystiek en tragiek, en de Himalaya, trekken al jaren toeristen en kunstenaars.

Foto Lisa Dupuy

Vidhika Ruhal, 23 uit New Delhi

Ze zijn met z’n achttienen: zestien studenten van de opleiding Film Studies van de universiteit van Delhi, met twee docenten. De meeste klasgenoten zijn aspirant-filmmakers, maar Ruhal kijkt liever „naar de mensen die naar films kijken. Als een socioloog. Cinema is altijd een belangrijk onderdeel geweest van onze cultuur, maar dat sociale aspect is bijna verdwenen.” De vermaarde single screens, filmhuizen waar één titel draait waardoor de film een collectieve ervaring wordt, hebben in heel India plaatsgemaakt voor multiplexes met meer schermen en vertoningen tegelijkertijd. „Je hebt weinig andere keus dan Bollywoodblockbusters. Hoogstens worden Amerikaanse onafhankelijke producties gepromoot.”

Op DIFF vinden de studenten wél Indie-projecten van Indiase of Aziatische bodem. En kijken ze dus samen. „Niet iedereen vindt hetzelfde leuk of interessant, maar dat levert juist boeiende gesprekken op als we ’s avonds in het hostel samen dineren.”

De Tibetaanse taal- en kostschool (Tibetan Children’s Village, TVC) is de festivallocatie: het auditorium doet dienst als hoofdzaal. De blokkenschema’s van filmvertoningen en panelgesprekken hangen naast grote muurschilderingen waarop de leerlingen boeddhistische levenslessen meekrijgen. Over het basketbalveld hangen gebedsvlaggen en lampjessnoeren, er zijn twee opblaasbare zalen met scherm opgericht. Leerlingen in blauw-groene uniforms knallen op vrijdagmiddag, tijdens de lespauze, met groot plezier tegen de springkasteelachtige wanden – de scènes van het dromerige Viet & Nam, een liefdesverhaal over twee Koreaanse mijnwerkers, trillen mee. De klas krijgt een standje.

Indieproducties

Doel van het festival is Indiase en internationale onafhankelijke films een steuntje in de rug te geven, in het immense land dat bekendstaat als filmgek. In India maken de ‘-woods’ de dienst uit: de studio-industrie per taal en locatie, zoals Bollywood (in het Hindi), Tollywood (in het Bengaals) en Sandalwood (Kannada). Het zijn vaak grootschalige en uitbundige producties. Indieproducties hebben het lastiger.

Zo gooide Santosh in Cannes hoge ogen, de film komt binnenkort in Amerikaanse bioscopen. In India is nog geen distributeur gevonden, vertelt hoofdrolspeelster Shahana Goswami na vertoning van de politiefilm, die raakt aan de problematiek rond seksisme en misbruik in het Indiase kastesysteem. „We hebben in India zulke filmfestivals nodig, zodat filmmakers van elkaars bestaan afweten. ‘Wat heb jij gemaakt? En hoe kreeg je dat voor elkaar?’ Daar haal je inspiratie uit, en put de moed uit dat het kán. Het is heerlijk hier dat soort gesprekken op te vangen.” In de kleine eettentjes van McLeod Ganj gonzen de gesprekken over de filmindustrie, vergeten verhalen en budgetten.

Naast Santosh keken veel jonge, Indiase bezoekers ook uit naar Cannes-hit All We Imagine As Light en de coming-of-agefilm Girls Will Be Girls.

Deze editie liggen de selectie en de locatie dicht bij elkaar: veel vertoonde producties werden in Noord-India geschoten, of gemaakt of geschreven door Tibetaanse, Nepalese of andere Aziatische filmmakers. Andere films, zowel de documentaires als speelfilms, delen een thematische inslag en gaan over immigratie, je ergens thuis voelen. Dat onderwerp is permanent van belang in Dharamsala, waar de leus ‘Free Tibet’ op elke straathoek te lezen is en veel bewoners hechten aan hun status als banneling.

Foto Lisa Dupuy

Jigme Tandin Wangchuk, 28 uit Thimpu

Wangchuk is op werkbezoek voor het Bhutan Film Institute. Dat organiseerde dit jaar voor het eerst een nationaal filmfestival in hoofdstad Thimphu. „De staat begrijpt dat we film kunnen gebruiken om Bhutan aan de wereld te laten zien. Het is soft power”, vertelt hij. Zijn belangrijkste les van DIFF: houd het simpel. „Het instituut stuurde andere collega’s naar Cannes en de VS. Daar is alles luxueus, glamoureus. Hier gaat het om de verhalen, en je kunt praktische oplossingen vinden voor de screenings.” Het stelt hem gerust. „In ons land is een filmfestival óók op z’n plaats.”

De documentaire Agent of Happiness, over een ambtenaar die de enquête voor de Bruto Nationaal Geluk-index van Bhutan afneemt, krijgt op zondagavond een ingelaste tweede vertoning. Wangchuk is „trots” dat een film zijn thuisland en unieke binnenlandse beleid tentoonspreidt. Dat de documentaire ook deels de blinde vlekken ervan blootlegt en maatschappelijke ongemakkelijkheden als stateloosheid, burgerschap en immigratie ter sprake komen, benoemt hij zelf minder.

Ballingschap

Op zaterdagochtend is het auditorium helemaal vol. Statelessness is volgens de makers de eerste anthologiefilm in het Tibetaans, en toont een collectie van verhalen die gaan over de Tibetaanse diaspora: familiezaken regelen op afstand, vrienden die elkaar na een verblijf in het buitenland terugvinden, het verlies van culturele tradities en begrafenisrituelen improviseren „We vertellen veel verhalen over waar we vandaan komen. Maar het is belangrijk dat we onderzoeken hoe Tibetanen in ballingschap zich voelen”, aldus Tenzing Sonam, festivaldirecteur van DIFF en ook betrokken bij Statelessness.

Hoewel in Dharamsala de herinnering aan Tibet in leven wordt gehouden, heeft de gemeenschap te maken met „een tweede exodus”: jongeren trekken nog verder weg, naar het Westen. „Want wat is het nut van altijd een banneling te zijn?”, vraagt Tenzing in het panelgesprek na de filmvertoning.

„We wisten niets over dit festival, maar het viel samen met ons bezoek”, zegt een Tibetaans-Amerikaanse vrouw. Haar twee zussen knikken. Ze vertelt verder: „Ik vond het interessant om te kijken naar producties van Tibetaanse makers. Dit zijn verhalen die wij kennen, maar eigenlijk nog nooit op het grote scherm hebben gezien. Ook niet toen we opgroeiden als migrantenkinderen.” Wat hen dan wel naar Dharamsala bracht? Een van de andere vrouwen houdt het kort: „Familiezaken”. Haar blik is nog strak op de aftiteling van Statelessness gericht. „Het kwam allemaal wat dichtbij, persoonlijk, laten we het zo zeggen”, zegt de eerste zus.

Hoe Boeddha via de zijderoutes bij de Vikingen belandde

admin
November 12, 2024
0

Soms zou het fijn zijn als een voorwerp in een museum zou kunnen praten. Aan het begin van de tentoonstelling Silk Roads in het British Museum staat een beeldje van de Boeddha. Het is niet groot, iets van acht centimeter, en werd rond het einde van de zesde eeuw vervaardigd in Pakistan. Dat was niet waar archeologen het later opgroeven: de Boeddha, gemaakt van een koperlegering, kwam boven de grond op het eilandje Helgö in Zweden. Hier, zo’n vijfduizend kilometer van huis, lag het kleinood tussen de restanten van een gebouw uit het jaar 800. Je zou willen vragen: Boeddha, hoe was je reis, hoe ben je bij de Vikingen terechtgekomen?

Maar beeldjes kunnen niet praten. Gelukkig legt de uitmuntende tentoonstelling in het Londense museum goed uit hoe talrijke zijderoutes – meervoud dus – tussen de jaren 500 en 1000 Azië en Europa met elkaar verbonden. De reis begint in het uiterste oosten van Azië, in Japan, en eindigt in Engeland, in het noordwesten van Europa. Deze expositie maakt één ding duidelijk: al lang vóór vliegtuigen, containerschepen en het internet was er sprake van globalisering.

Zijderups

Het concept van ‘de Zijderoute’ komt, zoals bij wel meer historische begrippen het geval is, uit de negentiende eeuw. Iemand als de Italiaanse koopman Marco Polo (1254-1324) had geen idee dat het pad waarover hij richting het Mongoolse rijk van Kublai Khan reisde later zo genoemd zou worden. De samenstellers van de tentoonstelling hebben ervoor gekozen de naam toch te gebruiken, schrijven ze in hun prachtige catalogus, maar dan wel in het meervoud. Er liepen vele wegen tussen oost en west.

De karavaan in Londen vertrekt vanuit Nara (Japan), Naju (Korea) en Chang’an (China). Deze laatste plaats was de hoofdstad van het rijk van de Tangdynastie (618-907), waar op het hoogtepunt wel een miljoen mensen woonden. De bezoeker ziet hier voor het eerst het materiaal waaraan de tentoonstelling haar naam te danken heeft: zijde, een stof die in China vanaf 2700 voor Christus werd vervaardigd, dankzij de inspanningen van de zijderups (Bombyx mori). Zijde werd niet alleen gebruikt om kleding van te maken, maar diende ook als betaalmiddel.

De Tang gebruikten het materiaal onder meer om paarden mee te kopen, een belangrijk statussymbool in hun cultuur. Paarden vormden samen met kamelen de karavanen die zijde en andere kostbaarheden naar het westen vervoerden. Dat de Chinezen voor deze dieren bijzonder veel respect hadden, blijkt wel uit de tentoongestelde beeldjes van een paard en een kameel die rond 750 zijn gemaakt. Ze zijn kleurrijk beschilderd en glimmen zo fraai in hun vitrines dat het lijkt alsof ze gisteren uit de oven zijn gekomen.

Karavaan

Volgende halte: Centraal-Azië. Als de tentoonstelling over de kaart opschuift naar het oosten, krijgt de bezoeker dat niet alleen mee via de voorwerpen in de vitrines, maar ook op videoschermen waarop beelden van de omgeving te zien zijn, gecombineerd met de geluiden die erbij horen. In het geval van Centraal-Azië zijn dat de woestijnen en steppes van het continent en het geluid van een voorttrekkende karavaan.

In de woestijn van Mazar Tagh vonden archeologen aan het begin van de twintigste eeuw misschien wel het meest ontroerende voorwerp van de tentoonstelling: een perfect bewaard gebleven schoen, gemaakt van wol, leer en hennep. Er zit zelfs een patroontje in dit muiltje dat tussen 700 en 900 moet zijn gemaakt.

Heel wat minder gewoontjes zijn de voorwerpen en muurschilderingen uit het rijk van de Sogdiërs, belangrijke handelaars op een knooppunt van de zijderoutes (in het huidige Oezbekistan). Uit de ‘Hal van de Ambassadeurs’ (circa 660) in hun hoofdstad Samarkand is een kleurrijke muurschildering te zien van een Sogdische koning die op een kameel op weg is naar het heiligdom van zijn voorouders.

Muurschildering uit de ‘Hal van de Gezandten’, Oezbekistan.

Foto Andrey Arakelyan/ Samarkand State Museum

Gouden schoudersieraad met rode edelstenen uit Bohemen en Sri Lanka.

Beeld British Museum

De tentoonstelling gaat via de Arabische wereld (waar Boeddha de oprukkende islam tegenkwam) en het Middellandse Zeegebied naar West-Europa, om te eindigen in Sutton Hoo, Engeland. Hier ontdekten archeologen in 1939 twee Angelsaksische begraafplaatsen uit de zesde een zevende eeuw. (In 2021 fraai verfilmd in The Dig, met Ralph Fiennes.) Één van de tombes is een koningsgraf, waarin prachtige juwelen lagen, gemaakt met goud en edelstenen. Analyse van het materiaal laat zien dat sommige van die stenen afkomstig zijn uit de Bohemen, maar anderen helemaal uit India en Sri Lanka.

En dat beeldje van de Boeddha uit Zweden? De expositie maakt duidelijk dat de austrvegr – de wegen naar het oosten – van de Vikingen reikten tot aan Constantinopel en het kalifaat van de Abbasiden aan de zuidkust van de Kaspische Zee. Dan is Pakistan niet zo ver meer.

Met Silk Roads heeft het British Museum een overdonderende tentoonstelling afgeleverd. De voorwerpen zijn zo fraai dat alleen het bezichtigen ervan al de moeite waard is. Wie ook nog de bordjes leest, leert een belangrijke les: de menselijke zucht naar mooie spulletjes is al eeuwenlang de motor van de mondiale economie.