Het moet alweer een jaar of vijftien geleden zijn dat ik op een Utrechts huisfeest was, nog vroeg op de avond en helder van geest. Uit een brakke speaker klonk ineens een liedje dat mijn aandacht opeiste en de gesprekken naar de achtergrond verdrong. Onder de indruk van deze door de ziel snijdende muziek vroeg ik de organisator van het feestje wat ik zojuist gehoord had. „Geen idee”, lachte hij. „Er staat een Spotify-playlist op.”
Een soortgelijke ervaring zullen luisteraars van populaire Spotify-afspeellijsten als ‘Discover Weekly’ afgelopen weken hebben gehad. Uit het niets was daar de retro-poprockband The Velvet Sundown, een mannelijk viertal dat makkelijk beluisterbare liedjes met een jaren 60/70-vibe maakt. Binnen zes weken stonden er al drie albums op het populaire streamingplatform, het aantal vaste maandelijkse luisteraars schoot de miljoen voorbij.
Dat imposante productietempo zou achteraf niet moeten verbazen: The Velvet Sundown bleek helemaal niet te bestaan als band. Alle muziek bleek te zijn gegenereerd met kunstmatige intelligentie en de bandleden waren van begin tot einde verzonnen.
‘Dromerige’ AI-beelden
Wie foto’s of sociale media van The Velvet Sundown opzoekt, kan dat in één oogopslag zien. Nauwelijks volgers op diverse accounts en de beelden in de typisch ‘dromerige’ AI-stijl van de ‘bandleden’ die duidelijk geen foto’s van echte mensen zijn. Dat wordt al anders wanneer je een liedje achteloos voorgeschoteld krijgt door Spotify. Dan kan je, afhankelijk van hoe actief of passief je luisterhouding is, zomaar missen dat je naar een robot zit te luisteren.
Is de naam van de band een duidelijke verwijzing naar de legendarische rockgroep The Velvet Underground, het veruit populairste nummer van The Velvet Sundown heet ‘Dust on the Wind’, wat een nauwelijks verholen referentie lijkt naar de Kansas-klassieker. Het nummer opent juist met een gitaarriedeltje dat duidelijk gejat is van ‘Stairway to Heaven’ van Led Zeppelin. Het is geen wonder dat dit liedje zo goed scoort, want in alle andere nummers is geen enkele eigen identiteit te herkennen. Het is het ene voorspelbare, generieke riedeltje na het andere. Dat is natuurlijk ook het hele punt van AI-muziek: het schept niets nieuws of origineels, het pikt en husselt alleen elementen uit de gigantische muziekbibliotheek waarmee het getraind is.
Zorgen leven er al langer bij grote artiesten over de invloed van AI op de muziekindustrie. AI-programma’s als Suno worden getraind met enorme hoeveelheden muziek waar auteursrecht op rust van ‘echte’ artiesten, die daar vooralsnog geen beloning voor terugzien. Volgens onderzoek in opdracht van CISAC kan de muziekindustrie als geheel een omzetverlies van ruim 20 procent verwachten als beleidsmakers niet ingrijpen tegen de opmars van AI in hun sector. Dat terwijl veel musici nu al weinig overhouden aan hun creaties.
Van enige beleidsplannen om het gebruik van kunstmatige intelligentie in de muziekindustrie aan banden te leggen, is nog weinig vernomen – diverse waarschuwingen van Elton John, Kate Bush en Dua Lipa ten spijt. AI-ontwikkelaars kunnen juist een veel hogere omzet verwachten, die oploopt van 100 miljoen euro in 2023 naar 4 miljard in 2028. Volgens muziekstreamingdienst Deezer is inmiddels 20 procent van de op het streamingplatform beschikbare muziek gegenereerd door kunstmatige intelligentie. Dat was drie maanden geleden nog maar 10 procent.
Lees ook
Wat zijn de risico’s van AI? En wat kun je ermee? NRC praat je bij over kunstmatige intelligentie
Mediastorm
Hierbij neemt Spotify een speciale plek in. Het Zweedse bedrijf onthoudt zich tot nu toe wijselijk van commentaar op de The Velvet Sundown-mediastorm. Oud-medewerkers deden echter al eerder een boekje open over de streamingreus in het in januari verschenen Mood Machine: The Rise of Spotify and the Costs of the Perfect Playlist. Hierin wordt duidelijk dat Spotify bewust ‘spookartiesten’ (musici die voor een enkel bedrag hun verdere copyright afstaan aan Spotify, maar tegenwoordig ook AI-muziek) op de populaire afspeellijsten van het platform plaatst, zodat het bedrijf minder royalty’s hoeft af te dragen aan echte artiesten. Precies dit lijkt te zijn gebeurd met The Velvet Sundown, dat vooral luisteraars kreeg doordat de liedjes op door Spotify zelf samengestelde afspeellijsten werden geplaatst.
Ook componist en pianist Joep Beving (49) maakt zich zorgen over wat AI-ontwikkelingen zullen betekenen voor het verdienvermogen van musici. In veel afspeellijsten met rustgevende pianomuziek duiken afgelopen jaren liedjes op die gemaakt zijn met kunstmatige intelligentie. „Ik zie de streams wel teruglopen op Spotify”, vertelt hij telefonisch. „Eerder had je de spookartiesten, wat kwestieus was, maar die verdienden er nog iets aan. Met AI-muziek gaat alles alleen naar de aandeelhouders en bedrijfstop.”
Toch verandert dit voor Beving niets aan zijn kunstenaarschap. „Ik blijf dicht bij mezelf en mijn muziek en hoop daardoor verbinding te vinden met mensen voor wie dit meer betekent, dat ik die band met hen kan blijven voelen”, aldus de pianist. Door eerdere ontwikkelingen met downloaden en streamen is volgens hem live optreden wel belangrijker geworden. „Dat is mooi, want door met een grote groep mensen iets samen te ervaren bevorder je de collectieve cohesie, wat goed werkt tegen vervreemding en extreem gedachtegoed.” Toch kleven hier ook nadelen aan. „Concertkaartjes worden steeds duurder en veel van die opbrengsten gaan niet naar de artiest – en dan heb ik nog geluk dat ik in principe alleen een piano nodig heb.”
‘Diep tragisch’
Beving kan net als de rest van de mensheid niet in de toekomst kijken, maar ziet zowel negatieve als positieve effecten die AI kan hebben op muziek. „Als er een generatie opgroeit die steeds verder af komt te staan van échte muziek, die zich niet meer bekommert om het onderscheid, zou dat diep tragisch zijn”, merkt hij op. Tegelijkertijd is hij onder de indruk van hoe creatief en goed AI-content nu al is. „Muziek komt voort uit bewustzijn, als AI ook zoiets ontwikkelt kan dat ook leiden tot nieuwe vormen van muziek.” Zelf gebruikt Beving geen AI voor zijn muziek.
Historicus en journalist Roderick Nieuwenhuis (43), van wie pas het boek Mens en machine. Hoe stoom, stroom en smartphone ons ondermijnen verscheen, denkt dat de mens helemaal niets heeft aan AI-muziek als The Velvet Sundown. „Het Griekse woord poiesis betekent tevoorschijn brengen en hiervan is het woord poëzie afgeleid”, zegt hij telefonisch vanaf een vakantieadres in Wales. „Met poëzie en muziek leg je iets bloot dat in jou zit, dat jou als mens bezighoudt. Als dat zo is, wat is dan de functie van technisch geproduceerde kunst?” Die ligt volgens Nieuwenhuis niet bij de artiesten, maar bij mensen die er geld aan willen verdienen. „De enige functie is financieel gewin, vanuit menselijk perspectief is het waardeloos.”
Daarnaast gaat het bij veel muziek niet alleen om de liedjes zelf, maar zijn we altijd ook geïnteresseerd geweest in de mens erachter, of dat nou Bach, The Beatles of Sabrina Carpenter is. Nieuwenhuis noemt schrijvers als Friedrich Nietzsche en Fjodor Dostojevski, die hij bewondert om het feit dat ze „fantastische teksten schreven terwijl ze fysiek ziek waren”. Dat brengt hem ook op de Negende Symfonie van Ludwig van Beethoven, die tijdens het componeren al bijna helemaal doof was. „Dat hij zo’n prachtig stuk kon componeren ondanks zijn serieuze fysieke gebreken, is zo veel indrukwekkender dan wanneer hij een machientje zou hebben gehad waarbij hij op een knop drukte.” Verder wijst Nieuwenhuis erop dat AI-programma’s vooralsnog getraind worden met door mensen vervaardigde muziek. „Het reproduceert wat wij eerder gemaakt hebben, maar kent geen enkele eigen creativiteit en poiesis, maar valt juist terug op ons, de mens.”
O, en de artiest op dat Utrechtse huisfeestje? Dat bleek Joni Mitchell, van wie ik op dat moment nog nooit gehoord had. Je kunt je door haar muziek tot tranen toe laten ontroeren bij een liveconcert, waarbij je de artiest in de ogen kijkt, en zij je kan vertellen waardoor een prachtig nummer als ‘Both Sides Now’ geïnspireerd is. Laat AI dat maar eens proberen.
