Thames Water is bijna failliet – intussen lekken de waterleidingen en komt vervuild rioolwater in rivieren terecht

Posted on by admin

Waterbedrijf Thames Water deelde een paar jaar geleden handige cadeautjes uit die Britten aanspoorden om water te besparen. Een douchekop die de watertoevoer beperkt, en kleine zandlopers voor in de douche, zodat je weet wanneer er vier minuten op zitten. Angela Royston vond die actie nogal flauw: „Want intussen zie je buiten het kraanwater over straat gutsen door een lek. En duurt het een week voordat ze het gefikst hebben.”

Royston, met roodgebloemde sjaal en dikke leren winterjas, is naar de rechtbank in hartje Londen gekomen om te protesteren tegen de redding van Thames Water, het bedrijf dat ongeveer zestien miljoen inwoners in en rond de Britse hoofdstad van kraanwater voorziet. Ze deelt flyers uit die Londenaren oproepen Thames Water te boycotten, door hun waterrekening later of zelfs helemaal niet te betalen.

En elke rekening telt, want Thames Water zit al maanden in grote financiële problemen. Het bedrijf heeft zo’n 18 miljard pond (21,65 miljard euro) aan schulden. Deze week worden er dagenlange zittingen gehouden over een herstructureringsplan van een groep kredietverstrekkers waarvoor de rechtbank toestemming moet geven. De leiding van Thames Water staat achter dat plan. Er is haast bij, want het bedrijf kan nog maar korte tijd aan zijn financiële verplichtingen voldoen. Waarschijnlijk tot eind maart.

Alleen: niet iedereen is het eens met dat reddingsplan. Een groep kleinere geldschieters biedt alternatieve leenvoorwaarden aan, en een lagere rente. En een groep burgers vindt dat Thames Water beter genationaliseerd kan worden, of in elk geval tijdelijk onder speciaal bewind van de overheid moet komen. De huidige schuldeisers zouden dan deels hun verlies moeten nemen, zodat de regering Thames Water kan herstructureren en opnieuw verkopen.

Activist Angela Royston vindt nationaliseren het beste: „Dan is dividend uitkeren aan aandeelhouders niet langer prioriteit, maar staan de belangen van gebruikers en milieu voorop.”

Privatisering

De oorzaak van de problemen van Thames Water ligt volgens velen in de privatisering van de watersector, ruim 35 jaar geleden. In 1989 besloot de Conservatieve premier Margaret Thatcher de watervoorziening in Engeland en Wales naar de markt te brengen. Internationaal gezien was dit uniek.

In de jaren daarna namen groepen investeerders, vaak uit andere landen, de waterbedrijven over. Zo heeft Thames Canadese en Chinese aandeelhouders. Het Nederlandse pensioenfonds Zorg en Welzijn heeft ook een klein belang, van 2,2 procent. Yorkshire Water is grotendeels in Australische handen, Southern Water heeft een Amerikaanse aandeelhouder.

Waterbedrijven golden als aantrekkelijke investering omdat water een basale levensvoorziening is en de sector dus weinig gevoelig is voor economische grillen. Bovendien hebben waterbedrijven een monopolie in hun regio, wat gegarandeerde inkomsten betekent.

In de loop der jaren gingen de meeste waterbedrijven leningen aan en bouwden langzaam maar zeker grote schulden op. Thames Water heeft veruit de hoogste, maar die van bijvoorbeeld United Utilities en Severn Trent Water zijn evenmin gering: elk 7 tot 9 miljard pond schuld. Samen hebben de waterbedrijven in Engeland schulden van meer dan 60 miljard pond (ruim 71 miljard euro). De laatste jaren steeg de rente die waterbedrijven daarop betalen; met het toenemen van de inflatie werden ook de rentetarieven flink hoger. Aandeelhouders kregen ondanks de financiële tegenvallers vaak toch dividend uitgekeerd – opgeteld zeker 52 miljard pond sinds de privatisering. En bestuurders kregen hun bonussen uitbetaald.

Gammele buizen

Intussen bleven onderhoud aan infrastructuur en nieuwe investeringen achter. Dertig jaar lang werden er geen nieuwe waterreservoirs gebouwd, terwijl de bevolking groeide en de vraag naar water steeg. Daarbij lekt een flink deel van het water in Engeland weg door gammele, oude buizen en slecht beheer van de waterdruk, of een combinatie daarvan. Landelijk lekt gemiddeld 19,4 procent van het leidingwater al weg voor het een kraan bereikt. Thames Water scoort met 22,7 procent waterverlies door lekkage het slechtst van alle zeventien waterbedrijven.

Als het even flink regent, verschijnen tientallen rode bolletjes met uitroeptekens op de online kaart van milieuorganisatie The Rivers Trust. Die bolletjes markeren de plekken waar rioleringen de toevoer niet meer aankunnen. Het water stroomt daar, ongezuiverd, naar een storm overflow die het water rechtstreeks uitspuugt in een rivier of in zee. Dit systeem was ooit bedoeld voor uitzonderlijke omstandigheden, maar door de slechte staat van het rioolsysteem is het gangbare praktijk geworden. De overflows worden soms dagenlang achter elkaar gebruikt en de waterkwaliteit lijdt eronder.

De lozing van vuil rioolwater leidt tot publieke verontwaardiging in Engeland. Toezichthouders kunnen waterbedrijven – die ook voor de afwatering en het riool verantwoordelijk zijn – boetes voor excessief dumpen uitdelen. Dat gebeurt ook wel, maar die schade lijkt voor de aandeelhouders draaglijk. De waterbedrijven keerden volgens zakenkrant de Financial Times sinds 2021 samen 2,5 miljard pond uit, terwijl de boetes voor wanbeleid ‘maar’ 168 miljoen pond bedroegen.

Herstelfonds

In 2023 kwam de Conservatieve Partij met een plan om de waterkwaliteit te verbeteren, door te beginnen met een ‘waterherstelfonds’. Lokale overheden met rioleringsproblemen konden zich daarvoor aanmelden. De nieuwe regeringspartij Labour maakte vorige maand echter bekend dat er geen enkele aanmelding was binnengekomen.

De regering heeft nu voor dit jaar een onafhankelijke analyse van de watersector aangekondigd, om de gevolgen van de privatisering in kaart te brengen. Ook ligt er een wetsvoorstel waardoor boetes sneller kunnen worden opgelegd, en de toezichthouder bonussen van bestuurders makkelijker kan blokkeren als de operationele prestaties – denk aan verminderen van lekkages – van hun waterbedrijf achterblijven.

Nationalisatie van de waterbedrijven is voor de Britse politiek geen optie

Is dat genoeg om orde op zaken te stellen? Nationalisatie is voor de Britse politiek geen optie. In de oppositie pleitte Labour er weliswaar jarenlang voor de watersector weer in overheidshanden te brengen, maar de partijtop veranderde in 2022 van standpunt toen regeringsmacht voor Labour een serieuze mogelijkheid leek. Nationaliseren zou de schatkist tientallen miljarden kosten, zonder dat de baten meteen duidelijk zijn, zei Lagerhuislid Rachel Reeves toen. Nu is ze minister van Financiën.

Voor Thames Water is het toch een reëel scenario binnenkort weer publiek bezit te zijn. Het probeert zo’n redding door de overheid te voorkomen, ook al komen de kosten van die poging grotendeels voor rekening van zijn klanten. Toezichthouder op de watervoorziening Ofwat bepaalde vorig jaar dat Thames Water zijn tarieven de komende vijf jaar in totaal met hooguit 33 procent mag verhogen. Het bedrijf zelf had gevraagd om 59 procent verhoging, wat neerkomt op gemiddeld 228 pond (274 euro) extra per huishouden in 2030. Dat geld zou volgens Thames Water nodig zijn voor „herstel” van het bedrijf.

Waterrekening

Voor de rechtbank in Londen komt Charlie Maynard, Lagerhuislid voor de Liberaal-Democraten, aan de demonstranten uitleggen dat hij Thames Water liefst zo snel mogelijk in overheidshanden ziet: „Tussen een kwart en een derde van jullie waterrekening gaat anders straks naar rente voor de geldschieters. Alleen naar de rente! Laat Labour doorbijten en Thames Water onder speciaal bewind brengen. Dan kan het bedrijf met een gezonde balans weer de juiste investeringen doen.”

De hele watersector opnieuw nationaliseren gaat overigens ook de Liberaal-Democraten te ver. Zij willen wetgeving die waterbedrijven verplicht om winstuitkeringen te beperken en het milieu voorop te stellen.

Het reddingsplan van de grote kredietverstrekkers – volgens de FT zijn dat onder andere twee Chinese banken en de Nederlandse ING – komt neer op een lening van 3 miljard pond, waarmee Thames Water dit jaar kan doorkomen. En de rente zou inderdaad hoog zijn: over de eerste 1,5 miljard pond moet het bedrijf jaarlijks 9,75 procent betalen. De groep kleinere kredietverstrekkers vraagt een lagere rente, 8 procent. Maar de leiding van Thames Water gaat voor het eerste plan, omdat dit de steun van de grootste groep geldschieters heeft.

Deze week wordt bekend wanneer de rechtbank uitspraak doet. Duidelijk is dat regeringspartij Labour grote weerzin heeft om Thames Water terug in overheidshanden te nemen. De overheid zou kunnen bepalen dat de schuldeisers ongeveer 40 procent van de schulden van Thames Water schrappen. Maar de rest zou voor rekening van de Britse belastingbetaler zijn.

Toch zijn de voorbereidingen voor die redding al gaande, onder de codenaam ‘project Timber’. Dat is een verwijzing naar de uitroep ‘timber!’ waarmee houthakkers waarschuwen vlak voordat een boom omvalt.




Related Posts

Vet, lomp en ziek: kweekteelt bedreigt het voortbestaan van de Noorse wilde zalm

In rode letters, „visverbod”. Een gelamineerde kaart met de bebouwde kom van Trondheim ligt op de tafel naast Kay-Arne Olsen. Andere kaarten laten de verschillende soorten vissen zien die in de omgeving te vinden zijn, op welke gevist mag worden en op welke niet. Olsen is al achttien jaar de ‘boswachter’ van de rivier Nidelva, en druk bezig met de voorbereidingen voor het volgende visseizoen. Op zalm zal nauwelijks gevist worden dit jaar.

De rivieren rond Trondheim, een stadje in het midden van Noorwegen, waren ooit populair voor zalmvissers. Je kon er tot wel twintig kilo zware zalmen opvissen. In de jaren tachtig zwommen er nog meer dan een miljoen wilde zalmen in Noorse wateren. Nu zijn dat er nog minder dan de helft. In 2021 werd het dier op de Noorse rode lijst van bedreigde diersoorten geplaatst.

Het kantoor van Trondheim Omland Fiskeadministrasjon (TOFA) ligt naast een elektriciteitscentrale uit begin vorige eeuw. De dam die daarvoor werd aangelegd had al de habitat van de zalmen in de Nidelva drastisch veranderd, zegt Oslen. Nu zet de commerciële zalmkwekerij het voortbestaan van de wilde zalm op het spel, door grootschalige ontsnappingen van kweekzalm die de wilde zalm ziek maakt.

Olsen, met opgestroopte mouwen waaronder een tatoeage van een Keltisch kruis verschijnt, wijst naar een grote trofee die aan de muur hangt. „Dit is hoe je eigenlijk wil dat ze eruit zien als je ze vangt om op te eten.” Een zilveren vis, zo groot als een labrador, bek open en kin die naar boven krult. „Die zie je nu nauwelijks meer. Maar wat doe je eraan? Ik heb alleen zeggenschap over de rivier. Het probleem ligt erbuiten.”

Elke storm weer

Duizend kilometer ten noorden van Trondheim ontsnapten dit jaar bij een februaristorm 27.000 zalmen uit een kooi van Mowi, de grootste zalmkwekerij ter wereld. Samen met de Noorse kustwacht moest de visgigant op zoek naar ontsnapte exemplaren. Ook loofde het bedrijf 500 kronen (zo’n 43 euro) uit per vis die zou worden teruggebracht naar de lokale visafslag.

Olsen kijkt niet op van dat nieuws. Hij draait aan zijn snor wanneer hij nadenkt en leunt met de armen over elkaar naar achteren. „Het gebeurt elke storm weer. Het is een enorm probleem, en de kwekers en de politiek willen maar geen maatregelen nemen, want er zit te veel geld in.”

De „plompe kop” van een kweekzalm.

Foto Kay-Arne Olsen

Zo was Mowi afgelopen jaar ook verantwoordelijk voor de uitbraak van 65.000 kweekzalmen – meer dan er dat jaar in rivieren aan zalm werd opgevist. De hoeveelheid jaarlijks ontsnapte zalmen in Noorwegen neemt weer af sinds 2019, een jaar met uitzonderlijk veel incidenten, maar het heeft volgens onderzoekers nog steeds een schadelijk effect op de wilde populatie.

Zalmbarons en mega-kwekerijen

De zalmkwekerij is de grootste ‘veesector’ in Noorwegen. Vierhonderd tot vijfhonderd miljoen gekweekte vissen zwommen in 2021 in open kooien langs de kust, zo staat in een risicorapport uit dat jaar. Met 1,3 miljoen ton is kweekzalm het voornaamste voedsel dat het land exporteert. In 2024 verdienden Noorse bedrijven daarmee 123 miljard kronen (11 miljard euro), een recordbedrag.

Sinds de jaren zeventig namen de zalmkwekerijen langs de hele Noorse kust een vlucht, op grote en op kleine schaal. Volgens Olsen ontpopten buurtgenoten in Trondheim zich tot ware visbarons. „De kooien werden groter en groter.”

Als één zo’n grote kooi knapt in een storm, is dat een natuurramp

Kay-Arne Olsen
rivieropziener

Vooral megakwekerijen als Mowi, Lerøy, en SalMar vormen een probleem voor de zalm, zegt Olsen. In Noorwegen alleen produceerde Mowi afgelopen jaar 83,5 duizend ton kweekvis, een recordvolume voor Mowi. Dat is zo’n zevenhonderd blauwe vinvissen zwaar.

Eén ontsnapping kan plotsklaps de lokale populatie wilde zalm bedreigen. „Het aantal wilde zalmen dat jaarlijks terugkeert naar de Noorse kusten ligt momenteel onder de 400.000”, zegt Olsen. „In de kleinere kooien met kweekzalm zitten zo’n 120.000 vissen. In de grootste zo’n 1,2 miljoen. Als één zo’n grote kooi knapt in een storm, is dat een natuurramp.”

De staart van een kweekzalm met beschadigde vinnen en schubben.

Foto Kay-Arne Olsen

Een muur van zeeluis

De ontsnapte zalmen brengen ziektes en parasieten over op hun wilde soortgenoten. Met name de zeeluis, een zalm-etende kreeftachtige van een halve centimeter, heeft zich ontwikkeld tot een plaag. Het beestje heeft wat weg van een teek met een kikkervisstaart in plaats van poten. Zeeluizen reproduceren in kwekerijen „als konijnen”, volgens Olsen. De beestjes gedijen goed in de kooien, waar zalmen op een kluitje zitten.

Ook in de fjorden is zeeluis een plaag geworden. „Elk jaar vinden we meer dan genoeg zalmeitjes in onze rivier. Het probleem is dat de jonge zalmen niet meer terugkomen.” De jonge visjes begeven zich in de lente naar de grote open zee, maar onderweg stuiten ze op een „muur van zeeluis”, zegt Olsen. De monding van het Trondheim-fjord is nauw en jonge zalmen zijn kwetsbaar. „Als ze ook maar vier luizen op zich krijgen, zijn ze dood.”

De kweekzalmen zelf nemen langzamerhand ook de rivier over. Ze brengen naast zeeluis ook andere besmettelijke ziektes mee. Olsen kan het zien als hij de vissen vangt. „De nieren zijn opgezwollen, soms de lever ook. Sommige vissen raken misvormd.”

Hij laat het verschil tussen een kweekzalm en een Noorse wilde zalm zien op een gelamineerde kaart. „In het water kan ik het al zien, ze hebben andere kleurcombinaties.”

De wilde zalm is zilver, gestroomlijnd, met duidelijke, scherpe stippeltjes aan de bovenkant. De kweekzalm is lomper. Een „plompe kop”, zo staat er op de kaart, vergroeide vinnen, modderige vlekken en mogelijk beschadigde kieuwen. „Het hoofd is vaak misvormd,” zegt Olsen, „net als de kaken. Velen hebben verwondingen van de netten waar ze in zaten.”

Te snel vet om te vluchten

De kweekzalmen brengen op de langere termijn nóg een risico met zich mee: twee derde van de Atlantische zalmen in Noorwegen heeft, volgens een Noorse wetenschappelijke adviesorgaan, inmiddels genetisch erfgoed van kweekzalm.

Zalmen zijn aangepast op hun eigen microhabitat van rivieren, legt Olsen uit. Een kweekzalm wordt later vruchtbaar dan wilde zalm, weegt gemiddeld 5,5 kilogram en groeit als een plofkip. „In de jaren negentig vonden we nog zalmen van maximaal één kilo in ondiepe rivieren. Kweekzalmen worden daar makkelijk opgepikt door adelaars, vossen, of mensen. Ze hebben simpelweg te weinig water om in te schuilen.”

Het was afgelopen zomer het slechtste visseizoen ooit, aldus een woordvoerder van het koepelorgaan waar TOFA deel van uitmaakt in de Noorse krant Nationen. De Norwegian Environment Agency legde de meest beperkende regels op voor zalmvissers tot nu toe. Aan komende zomer denkt Olsen liever niet. „Ik word er ziek van, als ik dat doe.”

Andreas Bjelland, de Noorse minister van milieu, noemde de situatie afgelopen winter een „existentiële bedreiging” voor wilde zalmen – al ligt een totaalverbod voor kwekerijen in de zee voorlopig niet op tafel, zei hij later tegen de Britse krant The Guardian. Recent kondigde Noorwegen juist versoepelde belastingregelingen aan voor de industrie.

Sommige viskwekerijen doen het inmiddels anders. Sinds een aantal jaar wordt ook zalm op het droge gekweekt, in bassins vlakbij de zee. Maar, zegt Olsen, die bassins hebben veel ruimte nodig. „Als je alle bassins naar land zou halen, zouden we met z’n allen naar Zweden moeten verhuizen.”

Volgens hem is het al een stap in de juiste richting als Noorwegen het gebruik van afgesloten kooien verplicht, in plaats van de goedkope netten die doorgaans worden gebruikt. „De politici in Noorwegen moeten zeggen: oké, we hebben jullie milieu 35 jaar lang verpest. Nu is het tijd om iets te doen.”


Litouwen vreest vertrek van Amerikaanse militairen: ‘Zonder bondgenoten zijn we hier niet veilig’

Doordeweeks horen ze keiharde explosies, zien ze de ramen trillen en staan ze in de file vanwege militaire voertuigen. In het weekend sluiten ze achteraan in de rij voor de enige twee pizzeria’s in het dorp. Voor de inwoners van het Litouwse dorpje Pabrade, vlakbij de grens met Wit-Rusland, is de aanwezigheid van zo’n zeshonderd Amerikaanse militairen dagelijks merkbaar. Het dorp was afgelopen maand volop in het nieuws, nadat vier Amerikaanse soldaten vermist waren geraakt op het naastgelegen oefenterrein en hun lichamen na een week gevonden werden in een moeras.

Bij MO Pizza Kebab hangt de muur vol legerinsignes, afkomstig uit Nederland, Polen, Noorwegen. Het zijn souvenirs van NAVO-soldaten die geregeld oefeningen houden op het grote defensieterrein buiten het dorp. Maar de muur hangt vooral vol met insignes van de ‘U.S. Army’ – zij hebben sinds 2021 een kamp gevestigd in Pabrade.

De pizzeria is nog geen jaar open en nu al een doorslaand succes bij de Amerikanen, zegt Karolina Jusciute (21). In het weekend komen er zo’n honderd soldaten per avond eten. „Voornamelijk spareribs, want die maken we hier zelf.”

Karolina Jusciute, eigenaar van de pizzeria in Pabrade: „Zonder de aanwezigheid van de Amerikanen zullen we waarschijnlijk moeten sluiten.”

Foto Denis Vejas

Insignes uit diverse landen, achtergelaten door militaire bezoekers van MO Pizza Kebab.

Foto Denis Vejas

Maar als de Amerikanen vertrekken, dan is het over en uit met de pizzeria. „We zijn vanuit Vilnius hier gekomen vanwege de Amerikanen”, zegt Jusciute van het familiebedrijf. „Zonder de aanwezigheid van de Amerikanen zullen we waarschijnlijk moeten sluiten.”

In Pabrade wachten de inwoners met spanning af welke richting de Amerikaanse regering onder president Donald Trump op gaat met de Amerikaanse NAVO-troepen in Europa. Verschillende functionarissen van de Trump-regering hebben gedreigd met terugtrekking van een deel van de Amerikaanse militairen in Europa. Het aantal Amerikaanse soldaten in Europa schommelt sinds 2022 tussen de 75.000 en 105.000. Ongeveer tweederde is permanent gestationeerd in Europa, de rest bestaat uit roulerende militairen. Europese analisten gaan er vanuit dat Trump plannen heeft om twintigduizend soldaten terug te trekken.

Suwalki-corridor

Litouwen is sinds 2004 lid van de NAVO. Er zijn slechts zo’n duizend Amerikaanse militairen gestationeerd, maar deze zijn wel van wezenlijk belang voor het land tussen de Russische exclave Kaliningrad in het westen en Wit-Rusland in het oosten. Het stukje land tussen deze twee buurlanden, de Suwalki-corridor, geldt als de achilleshiel van de NAVO – Rusland zou deze corridor van 65 kilometer bij een grondaanval binnen no time kunnen innemen.

Met nog geen drie miljoen inwoners en zo’n 23.000 militairen zijn de Litouwers met weinigen om het land te verdedigen. Ook heeft het land geen gevechtsvliegtuigen en het heeft pas recentelijk tanks besteld. Daarom steunt Litouwen al jaren op de aanwezigheid van buitenlandse militairen. Wat zou een vertrek van de Amerikanen betekenen voor Litouwen en hoe denken de inwoners van Pabrade over hun aanwezigheid?

Litouwen werd „misschien wat naïef” na toetreding tot de NAVO in 2004, zegt Vaidotas Urbelis, de hoogste defensie-ambtenaar van het land. „We hadden het gevoel dat ons veiligheidsprobleem was opgelost met toetreding tot de NAVO.” Het defensiebudget zakte na 2004 naar 0,7 procent van het bbp – ver onder de NAVO-norm van 2 procent.

Nadat Rusland de Krim bezette in 2014 begon het land weer te investeren in defensie en na de Russische invasie in Oekraïne voerde Litouwen de dienstplicht in. Ook kwamen er vijfduizend extra NAVO-militairen, die onder leiding van Duitsland vast gelegerd zijn in Litouwen. Dit jaar besteedt Litouwen zo’n 4 procent van het bbp aan defensie, dat stijgt de komende jaren naar 6 procent.

Zicht op Pabrade.

Foto Denis Vejas

Militair oefenterrein bij Pabrade.

Foto Denis Vejas

Urbelis neemt de berichten dat de Amerikanen militairen willen terugtrekken met een korreltje zout. „Er wordt in de kranten over geschreven, maar wij hebben daar geen enkele aanwijzing voor gekregen”, zegt Urbelis, zittend voor een NAVO-vlag in een zaaltje van het ministerie van Defensie in Vilnius.

Bovendien is Litouwen „altijd voorbereid op het slechtste scenario”, aldus Urbelis. „Dat zit in ons dna. Al hangt een Russische aanval niet af van Rusland, maar van ons. Als wij niet afschrikwekkend genoeg zijn, dan zal Rusland ons aanvallen.” Hoe Urbelis dat zo zeker weet? „Poetin is geen geheim voor ons, we kennen de man en zijn mentaliteit. We spraken met hem toen het nog kon. Poetin is een opportunist die alleen de zwakkeren aanvalt, diegenen die hij kan overwinnen.”

Hoewel de Amerikaanse aanwezigheid in Litouwen beperkt is tot zeshonderd infanteriesoldaten in Pabrade en nog een paar honderd op de luchtmachtbasis in Siauliai, zijn de Amerikanen wel belangrijk voor de Litouwse verdediging. „De aanwezigheid van Amerikaanse troepen is een signaal naar Rusland dat als ze ons aanvallen, ze ook de Amerikanen aanvallen”, zegt Urbelis.

Sussende woorden

Niet iedereen in Litouwen is het eens met de sussende woorden van Urbelis. „Zonder bondgenoten zijn we niet veilig in Litouwen”, zegt Linas Kojala, directeur van het Geopolitics and Security Studies Center in Vilnius. „Voor sommige landen is de aanwezigheid van Amerika iets extra’s, voor onze verdediging is het essentieel.”

Kojala merkt dat sinds Trump belde met de Russische president Vladimir Poetin de angst in Litouwen is toegenomen. „Ik kreeg evenveel berichten als tijdens de invasie van Rusland in Oekraïne – mensen vragen mij of er oorlog in Litouwen komt.”

Toch houdt ook hij hoop dat de Verenigde Staten hun troepen niet uit Litouwen terugtrekken. „Wij zijn qua defensiebudget een goede bondgenoot, hebben een pro-Amerikaanse bevolking, kopen veel lng en tijdens de eerste termijn van Trump stationeerde hij méér Amerikaanse troepen in Litouwen.”

De nederzetting Pabrade groeide na de komst van een spoorlijn tussen Warschau en Sint-Petersburg uit tot een dorp met zo’n vijfduizend inwoners nu. Het werd bezet door de Duitsers, was tussen de twee wereldoorlogen Pools en behoorde daarna tot de Sovjet-Unie – kampen rondom het dorp werden gebruikt door de nazi’s voor massamoorden op Joden en daarna voor dwangarbeid onder de communisten. Op het defensieterrein in de bossen rondom het dorp werd eerst geoefend door Duitsers, Polen en Sovjets en nu door de NAVO.

De geschiedenis van de afgelopen eeuw komt samen in het dorp en dat is ook te horen op straat. De bewoners spreken Russisch, Pools én Litouws, soms zelfs door elkaar. De helft heeft Poolse voorouders, een kwart Russische of Wit-Russische of Litouwse. „Ik spreek in Pabrade in het Litouws, Pools én Russisch”, zegt bibliothecaresse Jurgita Sondor (35) in het Pools. „Maar sinds de oorlog in Oekraïne mijd ik Russisch”, zucht ze.

Ook zijn er geen Russische weekbladen meer te huur in de bibliotheek en het stapeltje Russischtalige romans neemt af. „Terwijl de vraag naar Russische weekbladen groot is”, zegt Sondor. „Nieuwe Russische boeken mag ik niet meer bestellen. Ook de klassiekers niet.”

De Pools-Russische bibliothecaresse Jurgita Sondor spreekt geen Russisch meer met de inwoners van Pabrade.

Foto Denis Vejas

De Litouwse zussen Lolita Vilimiene (l) en Ruta Baliukoniene runnen het culturele centrum in Pabrade.

Foto Denis Vejas

Russische liederen

Tot de oorlog in Oekraïne was er nooit spanning tussen de verschillende etniciteiten in Pabrade, zeggen de Litouwse zussen Ruta Baliukoniene en Lolita Vilimiene die het culturele centrum runnen – een verdieping onder de bibliotheek. „Maar sinds de oorlog is er spanning in het dorp”, zegt Baliukoniene. „Op Facebook zagen we dorpsgenoten pro-Russische berichten delen.”

Het baart ze zorgen. „We zijn gestopt met het zingen van Russische liederen tijdens koorbijeenkomsten”, zegt Vilimiene. „Sommigen gebruikten die liederen om hun Russische trots te laten zien.”

Over de NAVO-aanwezigheid denken de twee anders dan Sondor. De Pools-Russische bibliothecaresse – getrouwd met een etnische-Rus – ziet vooral nadelen van de NAVO-troepen. „Files, lawaai, trillende ruiten en we krijgen daar geen compensatie voor. Bovendien zijn de soldaten soms dronken en gedragen ze zich uit de hoogte.”

De zussen beneden zijn juist blij met de NAVO-militairen. Ze organiseren filmavonden voor de soldaten en voelen zich veilig vanwege hun aanwezigheid. Baliukoniene: „Wij leefden nog onder het Sovjet-bewind, toen er in de winkels niks te koop was en we als schoolmeisjes regelmatig schietlessen kregen met kalasjnikovs.” Dat die lessen nu van pas komen bij een Russische inval doet hen gniffelen. „We waren zo blij met het NAVO-lidmaatschap van Litouwen in 2004.”

Maar de aanwezigheid van die NAVO-militairen maakt Sondor bang. ’s Ochtends las ze het nieuws dat er wordt gesproken over terugtrekking van Amerikaanse troepen. Veilig voelde ze zich toch al niet in Pabrade. „Als er iets gebeurt, dan is dit een van de eerste plekken die zal worden aangevallen.”

Lees ook

‘We leven niet in een naoorlogs tijdperk, maar in een vooroorlogse periode’

Het drielanden-monument is sinds 2022 afgezet met schrik- en prikkeldraad.


Zeynep weet hoe pepperspray voelt, maar stapte toch naar voren. ‘In één klap werd alles donker’

Ik ben zo boos. Ik wil zo transparant mogelijk alles vertellen wat zich in mij heeft opgestapeld. Ik wil dat jullie weten wat ik heb meegemaakt. Zo begint Zeynep Yilmaz (22) haar Instagrampost op 24 maart, met een foto van zichzelf waarop duidelijk te zien is dat ze een dik blauw oog heeft. Haar verhaal wordt volop gedeeld.

In hartje Istanbul is dan iets historisch gaande. Turken van jong tot oud zijn massale de straat op gegaan voor de vrijlating, na zijn arrestatie op 19 maart, van hun burgemeester Ekrem Imamoglu en omdat ze de Erdogan-regering zat zijn. Yilmaz voelt tot in haar vezels dat ze daarbij moet zijn, om alles vast te leggen. Ze studeert fotografie aan de Mimar Sinan Universiteit voor beeldende kunst in Istanbul. Het liefst wil ze modefotograaf worden, maar nieuwsfotografie trekt haar nu meer.

Ze is erbij als jonge demonstranten in gevecht raken met de politie. Tevreden is ze nog niet. Als ze dichterbij de voorste linies kan komen, krijgt ze vast betere beelden. Ze wil een herkansing en gaat daarom een paar dagen later weer de straat op.

Maar dan gaat het mis. Na afloop van de rally van oppositiepartij CHP, de partij van Imamoglu, blijft een groep jonge demonstranten over die lijnrecht tegenover de politie staat. Yilmaz staat aan de zijlijn met een groep journalisten en fotografen bij wie ze zich veilig voelt. „Er hing een gespannen sfeer, mensen waren opgefokt.” Om de menigte te verdrijven, vuurt de politie traangas, pepperspray en rubberen kogels af. Yilmaz weet van eerdere demonstraties nog hoe het voelt om pepperspray over zich heen te krijgen. Toch beweegt ze zich naar voren.

Yilmaz steunt de grootschalige protesten, maar ze staat er nu als fotograaf, niet als demonstrant. „Ik dacht dat de politie mij met rust zou laten, omdat ik met andere fotografen stond en zichtbaar mijn camera droeg.” Dat pakt anders uit. Ze maakt zich los van de groep, loopt naar voren, schuilt onder een boom en brengt haar camera op ooghoogte. Op dat moment hoort ze een harde knal en vliegt achteruit. „In één klap werd alles donker. Ik dacht dat ik mijn zicht voor altijd kwijt was. Daar ben ik altijd bang voor, als fotograaf.” Haar rechteroog is geraakt door een rubberen kogel.

Zeynep Yilmaz werd tijdens de recente betogingen in Istanbul vol geraakt door een rubberen kogel.

Foto Nicole Tung

Vastberaden

Een week later zit Yilmaz licht voorovergebogen in een hotelkamer in het centrum van Istanbul, terwijl ze vertelt wat haar die avond overkwam. De bloeduitstorting in haar oogwit valt op, net als de lichtpaarse en rode plekken rond haar oog. De zwelling is inmiddels verdwenen. Thuis wil ze liever niet afspreken. Yilmaz woont bij haar ouders, en hun politieke standpunten botsen.

Sinds het uitbreken van de demonstraties zijn ruim tweeduizend mensen aangehouden, van wie 268 in Istanbul, onder wie veel studenten. Hoewel sommigen weer zijn vrijgelaten, hebben de arrestaties wel effect. Studenten durven niet met hun volledige naam hun verhaal te vertellen. Yilmaz durft dat wel. „Ik wil dat andere mensen de werkelijkheid zien en horen.”

Als Yilmaz bijkomt na de klap en met wazig zicht op zoek gaat naar hulp, komt ze haar vriendin Toprak tegen. Ze gaan op zoek naar medische hulp. Terwijl ze wachten op een ambulance, worden beide vrouwen door agenten in de boeien geslagen en met hun handen op de rug naar de grond gewerkt. „Ik vertelde de agenten op rustige toon dat ik geen demonstrant ben, maar alleen de avond wilde vastleggen. Iedereen om ons heen die geboeid was, leek in paniek. Ik voelde dat het slimmer zou zijn om rustig te blijven.”

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Vlaggen en vaandels op de plek waar Zeynep Yilmaz deelnam aan de protesten. „Iedereen om ons heen die geboeid was, leek in paniek.”

Foto Nicole Tung

” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Vlaggen en vaandels op de plek waar Zeynep Yilmaz deelnam aan de protesten. „Iedereen om ons heen die geboeid was, leek in paniek.”

Foto Nicole Tung

” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/04151248/data130332751-acfb35.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-10.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-8.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-9.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-10.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-11.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/lGdY1Jeyd9uW_FOGHDYGxJqhERA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/04151248/data130332751-acfb35.jpg 1920w”>

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Studenten durven niet met hun volledige naam hun verhaal te vertellen. Yilmaz durft dat wel.

Foto Nicole Tung

” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Studenten durven niet met hun volledige naam hun verhaal te vertellen. Yilmaz durft dat wel.

Foto Nicole Tung

” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/04151247/data130332754-b5e279.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-14.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-12.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-13.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-14.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/zeynep-weet-hoe-pepperspray-voelt-maar-stapte-toch-naar-voren-in-een-klap-werd-alles-donker-15.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/Zt40MVOpe2fTRoE9lvMVbKHLGDA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/04151247/data130332754-b5e279.jpg 1920w”>

Vlaggen en vaandels op de plek waar Zeynep Yilmaz deelnam aan de protesten. „Iedereen om ons heen die geboeid was, leek in paniek.”

Foto’s Nicole Tung

Uiteindelijk lukt het Yilmaz om een agent zover te krijgen haar en Toprak vrij te laten. Een ambulance brengt ze naar een ziekenhuis waar artsen haar oog behandelen. Ze blijkt geluk te hebben gehad, het oog lijkt niet blijvend beschadigd.

Als ze met een dik oog om half vijf ’s nachts thuiskomt, ziet ze de schrik van haar ouders. Haar moeder wilde al niet dat ze zou gaan. Yilmaz ontvlamt in woede als ze vertelt wat haar is overkomen, door nota bene de politie die haar had moeten beschermen. Ze ontmoet weinig begrip. Haar moeder komt juist op voor de hardwerkende agenten en begrijpt niet waarom haar dochter zo nodig naar de demonstratie moest. Yilmaz’ vader probeert met grappen de boel te sussen. Onbegrepen en vermoeid stormt ze naar haar kamer. Ze besluit haar woede van zich af te schrijven op Instagram en deelt ook haar foto’s, waaronder een van haar verwonde oog.

„Ik werd wakker met honderden meldingen op mijn telefoon. Mijn inbox was voor 90 procent gevuld met steunbetuigingen.” Yilmaz’ post haalde bijna 80 duizend likes en is ruim 23 duizend keer gedeeld. Zo werd ze een van de gezichten van het protest. Demonstranten die – soms met trots – blauwe plekken en andere verwondingen delen op sociale media kunnen rekenen op steun van Erdogan-kritische medestanders. Samen tonen ze een ander beeld dan Turken zien op de regeringsgezinde tv-kanalen, waar demonstranten worden neergezet als relschoppers die agenten aanvallen.

Emigratie

Uit onderzoek van peilingbureau Konda blijkt dat 73 procent van de Turken achter de protesten staat. Daarvan zegt 21 procent die volledig te steunen, en geeft 52 procent aan dat alleen te doen zolang ze de openbare orde maar niet verstoren.

Op haar universiteit ziet Yilmaz een grote demonstratiebereidheid. „We boycotten onze lessen. In plaats daarvan zijn er open lessen en organiseren we forums.”

Yilmaz is nog altijd geschokt. Ze wil aangifte doen van mishandeling en ze wil een schadevergoeding. „Mijn geloof in gerechtigheid, mijn geloof in de mensheid is kapotgegaan”, schrijft ze aan het eind van haar Instagrambericht. „Ik zat vol wrok toen ik dat scheef”, zegt ze achteraf. „Maar door die massale steun online ben ik zachter geworden. Er zijn mensen die hetzelfde voelen en denken als ik.”

Vooral hoogopgeleide Turken zijn al langer ontevreden over de koers van het land, door de toegenomen repressie sinds de massale Gezi-protesten uit 2013, de inperking van de vrijheid van meningsuiting en het gebrek aan academische vrijheid in Turkije. Wie het zich kan veroorloven en een universitair diploma heeft, vertrekt naar het buitenland. Volgens het Turkse Instituut voor Statistiek (TUIK) is het aantal hoogopgeleide Turken dat emigreerde tussen 2015 en 2023 gestegen met 0,4 procent, naar 2 procent.

Ook Yilmaz’ vrienden dromen van vertrek, maar zijzelf ziet geen andere toekomst voor zich dan in Istanbul. „Eerlijk gezegd heb ik weinig hoop over de toekomst van Turkije. Maar mijn generatie is eindelijk wakker geworden en laat massaal van zich horen. Dat doet de hoop wel leven.”

Ik wil dat andere mensen de werkelijkheid zien en horen.

Foto Nicole Tung