Steve McQueen en Bianca Stigter: ‘De oorlog is overal’

Posted on by admin
Foto Roger Cremers

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Film Steve McQueen en Bianca Stigter maakten samen De bezette stad, over hun stad Amsterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog: „Het gebeurde zoals we verliefd werden: ongepland”.

Een vrouw loopt door de gang van haar huis, ze opent de kelderdeur, trekt aan een koord. Het luik in de vloer gaat omhoog, er zit een trap onder. Ze daalt de trap af, pakt iets uit de kelder, loopt weer omhoog. Dat is wat je ziet. Wat je hoort, is een vrouwenstem die vertelt wie tijdens de Tweede Wereldoorlog in dit huis woonden. Op het moment dat de stem zegt dat een onderduiker zich dagenlang in de piepkleine ruimte bovenop het luik schuilhield, sluit de vrouw dat luik met een klap.

Het is een scène uit De bezette stad, een vierenhalf uur durende documentaire van filmmaker en kunstenaar Steve McQueen, waarin hij het hedendaags Amsterdamse leven samenvoegt met teksten over gruwelijkheden die tijdens de Duitse bezetting op precies diezelfde plekken plaatsvonden.

Je ziet het nu, je hoort het verleden.

McQueen, een van de meest gewaardeerde Britse kunstenaars die met de speelfilm 12 -Years a Slave tien jaar geleden wereldwijd doorbrak, filmde drie jaar op 130 locaties in Amsterdam, wat hem 36 uur filmmateriaal opleverde. Met hem zien we mensen op terrassen zitten, schaatsen, zwemmen, blowen in het Vondelpark. We zien de wereld langskomen: coronapandemie, klimaatdemonstraties, het afscheid van Peter R. de Vries bij Carré, de excuses voor het slavernijverleden, de oorlog in Oekraïne.

Ondertussen – tegelijkertijd – vertelt Carice van Houten (voice-over van de Nederlandstalige versie) over concentratiekamp Mauthausen, over collaborateurs, gasverstikking, Aus der Fünten, kopgeld, verzet. Ze zegt: deportatie. Ze zegt: vermoord.

Deze juxtapositie, deze gelijktijdigheid van beeld en geluid, voelt oncomfortabel en aangrijpend. Soms botst het, soms lijkt er betekenis te zijn, soms is het raadselachtig en weet je niet wat je moet denken.

De teksten zijn geschreven door NRC-redacteur Bianca Stigter, partner van McQueen, die in 2019 Atlas van een bezette stad schreef, een monumentaal boek over de levens (en drama’s) die zich tijdens de oorlog achter de honderden voordeuren van Amsterdamse panden afspeelde. ‘Monumental’ noemde The Guardian de film. In andere buitenlandse pers is Occupied city een ‘postmodern ghost story’ genoemd, een ‘moving meditation’ en ‘pointillistic cinema’.

„De film is geen geschiedenisles”, benadrukt McQueen als ik hen op een vrijdagmiddag in het Amsterdamse café De Ysbreeker spreek. „Het is een ervaring. Een meditatie op het verleden en het heden. Bianca’s boek lees je ook niet van kaft tot kaft. Het is een stream.”

Stigter was producent van de film, ze werkte mee aan 12 Years a Slave, en van haar documentaire Three Minutes – A Lengthening was McQueen producent. Als ik naar het café aan de Amstel loop, denk ik aan de woorden die Brad Pitt na de Oscaruitreiking van 12 Years a Slave tegen haar zei: ‘Bianca, keep on reading’.

Lees ook: In elke Amsterdamse straat huisde de oorlog

Steve, Bianca gaf je de autobiografie van Solomon Northup op basis waarvan jij 12 Years a Slave maakte. Met deze documentaire reikte ze je weer een boek aan…

Hij: „Zo is het niet gegaan. Ik werkte aan een project waarbij ik beelden van het huidige Amsterdam op archiefbeelden van de oorlog wilde projecteren, maar toen dacht ik: Bianca schrijft dat boek en haar teksten zouden het verleden kunnen zijn. Dus ik zei: love, zou jij geïnteresseerd zijn om deze twee dingen samen te brengen? Dat was het begin.”

Wat dacht je toen hij dat opperde?

Zij: „Ik vond het meteen een veelbelovende benadering.”

Hij: „De archiefbeelden had ik niet meer nodig. We konden in het heden zijn terwijl we naar het verleden luisteren.”

Zij: „Onze hersenen zijn geprogrammeerd om beeld en geluid samen te brengen, maar in deze film is wat je ziet niet hetzelfde als wat je hoort. Je probeert toch een connectie te maken en daarmee krijg je als kijker een actieve rol. Dat roept interessante vragen op. Hoe verbinden we het heden met het verleden? Heeft de oorlog invloed op ons leven nu?”

Vooral in het begin van de film had ik de neiging tot analyseren, wanneer er een link lijkt te worden gelegd tussen de Tweede Wereldoorlog en een demonstratie tegen de coronamaatregelen.

Hij: „Analyseren is niet verkeerd. Corona-demonstratie en de nazi-bezetting van Amsterdam… Weet je wat de connectie is?”

Hij is stil en kijkt me aan.

Vertel.

Hij: „Het gebeurde op aarde.”

Toch, de maatschappij was zo gepolariseerd dat je je afvraagt welke boodschap Steve McQueen hiermee wil overbrengen.

Hij: „Je maakt er nu een narratief van.”

Zij: „Ik denk…”

Hij: „Ik neem mijn verantwoordelijkheid. Ik reflecteer, als een Vermeerschilderij.”

Zij: „…dat mensen betekenis willen geven.”

Foto Roger Cremers

Wat beschouw je als jouw rol als filmmaker?

Hij: „Ik ben geen journalist, geen politicus. Ik stel vragen. Wie zijn we? Waar zijn we? Waar gaan we naartoe? De film is als kijken in een spiegel.”

Zij: „Ik heb geprobeerd de teksten zo feitelijk mogelijk te houden. Ik heb zo min mogelijk ingekleurd, omdat ik niet tussen de informatie en de lezer in wilde staan.”

Hij: „True yeah, but also…”

Zij: „Je moet als kijker zelf het werk doen.”

Hij: „Uiteindelijk staat de film de gedachte toe dat mensen gevochten hebben, gestorven zijn, zodat wij nu kunnen doen wat we doen.

Dus bijvoorbeeld ook op het terras zitten of blowen in een park…

Hij: „Yes, please! Dat is vrijheid. De vrijheid om te vergeten, om niet geïnteresseerd te zijn. Om delen van de geschiedenis voor je eigen voordeel te gebruiken, zoals de antivaxers op het Museumplein.”

Bianca Stigter vertelt over een woning in de Deurloo-straat in de Amsterdamse Rivierenbuurt, een van de locaties die haar het meeste is bijgebleven. Er woonde een Joods gezin dat na de capitulatie in mei 1940 geen andere uitweg zag dan te kiezen voor zelfdoding. Carice van Houten zegt: ‘Gasverstikking’. In een brief aan de buren schreven ze dat ze niet als outcasts konden leven, en voegden eraan toe: neem wat u wil uit onze woning.

„Dat huis ziet er van buiten nog hetzelfde uit als in 1940”, zegt ze, „en elke keer als ik er langs fiets denk ik aan de oma, de vader, de moeder en hun 17-jarige zoon. Voor mij wonen zij nog altijd achter die deur.”

Hij: „Het is zwaar. Dat is wat ik wil. Ik wil het volle gewicht op mijn schouders.”

Waarom?

Hij: „Ik weet het niet, maar het was dezelfde reden als waarom ik 12 Years a Slave maakte, de reden ook waarom ik als kunstenaar naar Irak ging. Ik zoek de zwaarte op.”

In 2006 reisde Steve McQueen naar Irak, het jaar erop presenteerde hij het kunstwerk Queen and Country: een set van 155 postzegelvellen met portretten van Britse militairen die tijdens de Irakoorlog waren omgekomen.

Zwaarte dus. Ook zoekt hij, net als zijn echtgenote, vernieuwende vormen die het publiek op een andere manier over een onderwerp laat nadenken. Ooit, lang geleden, toen McQueen op de kunstacademie zat, verzette hij zich tegen een docent die zei dat je een camera niet in de lucht kon gooien. Waarom niet? dacht hij.

Waarom koos je ervoor een documentaire te maken over de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam?

Why not? zegt Steve ook deze keer. „Toen ik hier 28 jaar geleden kwam wonen, wandelde ik door de stad en zag een herdenkingsmonument op een muur in de Marnixstraat. Bianca vertelde me dat daar mensen waren gefusilleerd als represaille voor een aanslag van het verzet. Ik was geschokt, ik besefte dat deze stad doordrongen was van de bezetting. Alsof er naast mijn eigen, hedendaagse narratief nog een ander narratief bestond. Ik kende dat niet, ik ben in Londen opgegroeid.”

Zij : „Onze kinderen zaten op scholen die tijdens de oorlog een andere bestemming hadden. Hun basisschool was een Joodse school. De middelbare school van onze dochter was het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst en die van onze zoon was een gevangenis.”

Hij: „Er is een H&M-winkel op de Dam, daar stonden de mensen in de rij om zich te laten registreren voor de Waffen SS. Je vraagt waarom ik een film heb gemaakt over de Tweede Wereldoorlog. Ik zeg: waarom niet? De oorlog is de belangrijkste gebeurtenis in de westerse wereld van de afgelopen 85 jaar. Ik leef er elke dag mee. Het is als leven met geesten.

„De reden waarom ik er hier nu met jou over praat is niet alleen omdat ik van Londen naar Amsterdam verhuisde, maar ook omdat mijn ouders na de Tweede Wereldoorlog vanuit West-Indië, de Caribische eilanden, gevraagd werden om naar Londen te komen om het Verenigd Koninkrijk mee op te bouwen.”

„De oorlog heeft het narratief van de wereld herschikt. Het is mijn dagelijks leven.”

Dat dagelijkse leven, denk ik, zit ook naast hem.

Kwam je mede op het idee voor de film omdat Bianca al die tijd aan de atlas werkte? Ik bedoel, dat oorlog daarmee een onderwerp in jullie huis was?

Hij: „De oorlog is overal. Wat ik zei: het is levende geschiedenis. Je opent de voordeur en de geschiedenis staat voor je neus. Amsterdam is een archeologische site.”

Foto Roger Cremers

Voordat je de atlas schreef, Bianca, maakte je een kleinere gids De Bezette Stad, dat in 2005 uitkwam. Je werkt al twintig jaar aan dit onderwerp.

Zij: „Het is voor mij vanzelfsprekend om in de Holocaust geïnteresseerd te zijn. Ik wilde het begrijpen en er daarom veel van weten.”

Daarna: „Maar ik doe ook andere dingen hoor”.

Dat deed en doet ze. Stigter schreef meerdere boeken over moderne kunst. Twee jaar geleden regisseerde ze haar eerste documentaire: Three Minutes – A Lengthening. Een film waarin een drie minuten durend amateurfilmpje uit 1938 van Joodse inwoners van een Pools dorp aan haar minutieuze zoektocht wordt onderworpen. Ze won er de Yad Vashem Award voor.

Zij: „Toen ik geschiedenisstudent was vroeg mijn vader een keer: hoe wisten de Duitse soldaten eigenlijk waar ze naartoe moesten toen ze Amsterdam binnenmarcheerden? Drukten ze gewoon ergens op de bel? Ik vond dat een interessante vraag.”

En?

Zij: „Nou, daar is natuurlijk informatie over te vinden. Er was een bureau inkwartiering. Maar ik begon…”

„Sorry hoor, kan ik even een vel uit je aantekenschrift scheuren?” vraagt McQueen. Of hij mijn pen mag lenen. Hij wil een idee opschrijven.

Zij: „Ik ging me afvragen hoe de Holocaust in Amsterdam georganiseerd werd, waar de verzetsgroepen zaten, waar de gaarkeukens waren. Dat werd het eerste boek, een soort gids naar het verleden. Later heb ik dat uitgebreid.”

Hou je nieuwe informatie nog altijd bij?

Zij: „Natuurlijk.”

McQueen schrijft nog iets op.

Je was student toen je vader die vraag stelde, zeg je. [Haar vader is Gerard Stigter, de dichter en schrijver K. Schippers, red.] Dan ben je er veel langer dan twintig jaar mee bezig. Waarom is de oorlog zo’n belangrijk onderwerp in je werk?

McQueen geeft mijn pen terug.

Je ouders zijn een paar jaar voor de oorlog geboren, heeft dat ermee te maken? Je vader overleed vorig jaar. De film is aan hem opgedragen.

Zij: „Zijn vraag was het startpunt. En ook een vrije geest. Maar los van mijn ouders denk ik: hoe kun je níét in de oorlog geïnteresseerd zijn?”

Hij: „Wat ik zei, het is zo’n belangrijke gebeurtenis… Het enige wat wij doen is er een beetje bloem op strooien om het zichtbaar te maken.”

Lees ook: Steve McQueens vier uur durende docu ‘De Bezette Stad’ roept heftige emoties op

Jullie zijn 28 jaar samen. Hoe hebben jullie elkaar ontmoet?

Hij: „Dat is privé.”

Ze kijken elkaar aan, lachen, maar zeggen niets.

Toen jullie elkaar ontmoeten, dachten jullie toen: ooit gaan we samenwerken?

Beiden: „No.”

Wanneer gebeurde het dan toch?

Hij: „Het gebeurde zoals we verliefd werden. Het was niet gepland.”

Zij: „We dachten niet: laten we samen iets gaan doen en een project zoeken. Nee, het project was er en toen werkten we samen.”

Hij: „Het is niet anders dan hoe we een boodschappenlijst samenstellen. I’m not joking.”

Hoe maken jullie een boodschappenlijst?

Hij: „Wat wil ik? Wat wil jij?”

Zij: „We praten de hele tijd met elkaar. Over de boodschappen, de kinderen, werk. Het voelde niet anders dan anders.”

Hij: „We completeren elkaar. Ik denk dat dat is omdat we goede luisteraars zijn.”

Zij: „We waren niet de enige twee betrokkenen bij de film.”

Hij: „Nee, nee, we hadden een fantastisch team, maar het is ons kindje. De eerste keer dat ik Bianca ontmoette zei ik tegen haar: je bent een kunstenaar. Ik zag het aan de manier waarop ze sprak, hoe ze reageerde.”

Wat dacht je toen hij dat zei?

Stigter aarzelt.

Weet je nog dat hij het zei?

Zij: „Zeker.”

Hij: „Het gaat erom dat ze een bepaalde sensitiviteit heeft.”

Zij: „Maar ik werd daarna niet wakker met de gedachte: nu ben ik kunstenaar en wordt mijn leven anders. Man Ray zei: het onderwerp dicteert de vorm. Soms maak ik een boek, soms een film, soms…”

Hij: „Zei ik dat niet?”

Zij: „Nee, dat was Man Ray.”

Hij: „Wat zei hij dan?

Zij: „Onderwerp dicteert de vorm.”

Hij: „Precies, dat zeg ik ook altijd. Ik wou dat ik specifieker kon zijn over onze samenwerking, maar het gaat organisch. Onze relatie is niet anders dan andere relaties, alleen hebben wij het geluk een uitlaatklep te hebben. We hebben de mogelijkheid onze ideeën naar buiten te brengen. Ik denk niet dat we deze film hadden kunnen maken als we het gepland hadden. Ik denk niet dat we ’m hadden kunnen maken als we niet 28 jaar samen waren geweest.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 25 november 2023.

Related Posts

Opinie | Als ophefdwang de politieke agenda kaapt

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

OEen tijdsverschijnsel: ophefdwang. Een evenement neemt een onverwachte wending. Mensen zijn verrast, overvallen, ontdaan. Online wordt het voorval op basis van korte videofragmenten en vaak anonieme getuigenissen in een mum van tijd geïnterpreteerd en gedefinieerd. Beeldvorming verdringt de werkelijkheid: de ophefdwang begint.

Zo ging het ook eind vorige week. Ongemakkelijke beelden van nachtelijk geweld tegen Israëlische voetbalsupporters in Amsterdam, politici uit Israël en Nederland met beladen vergelijkingen op sociale media. En nog voordat de precieze feiten bekend waren, laat staan verklaard, was de analyse gereed en het oordeel geveld.

Ineens zat het land, en de Kamer, in een heftig debat over antisemitisme. 

Bij ophefdwang hoort ook dat iedereen die liever wacht totdat de feiten vaststaan – politici, media, deskundigen – wordt gedwongen zich in het debat te mengen. Ook al zijn de grenzen al getrokken. Je zag het toen de Kamer woensdag bijeenkwam: de goed-foutkeuze was al gemaakt. Goed was: „benoemen”, zoals Geert Wilders deed. Fout was: nuance.

Zo ontstond een dynamiek waarin politici meer aanzien verwierven naarmate ze hardere actie tegen het antisemitisme eisten. (Uiteraard pleitte niemand vóór antisemitisme, maar enfin.) Wie nazei dat „zachte heelmeesters stinkende worden maken” (Caroline van der Plas, BBB), dat „wegkijken” verkeerd is (Dilan Yesilgöz, VVD), dat „de zwijgcultuur” doorbroken moet worden (Nicolien van Vroonhoven, NSC), kon comfortabel aansluiten bij de rechtse meerderheid.

Toch klopte hier vrij veel niet. Zo hielden de zorgen over antisemitisme in rechtse partijen de laatste tijd niet echt over. Wilders’ eigen vicepremier, minister Fleur Agema (VWS, PVV), toonde eind oktober geen enkele betrokkenheid bij het groeiende aantal antisemitische incidenten: ze besloot te bezuinigen op het Joods Maatschappelijk Werk.

„In een tijd waarin er een explosieve stijging waarneembaar is van het aantal antisemitische incidenten in Nederland, is het kunnen bieden van psychosociale ondersteuning van groot belang”, reageerde het Joods Maatschappelijk Werk ontzet.

De PVV als het erop aankomt: geen daden maar woorden.

Zwaardere straffen?

In dezelfde categorie paste dat de hele coalitie, Wilders voorop, deze week zwaardere straffen voor antisemitisme bepleitte. Maar uit de PVV-inbreng in een recent debat over een initiatief van Frans Timmermans (GL-PvdA) en Mirjam Bikker (CU) om de straffen op discriminatie, inclusief antisemitisme, met een derde te verhogen, bleek een andere houding. „De PVV heeft […] ernstige twijfels bij dit voorstel”, zei het PVV-Kamerlid Emiel van Dijk. BBB was eveneens sceptisch.

Ook dat is handig aan ophefdwang: het schept ruimte je daden, of het gebrek daaraan, te laten verdwijnen in een wolk van actuele verontwaardiging.

De coalitie claimde dat „het benoemen” van de „rol van nieuwkomers” (Yesilgöz) bij het groeiend antisemitisme jaren onmogelijk was. Reden waarom de integratie (hallo, 2004) zou stokken.

Een gebied waar misverstanden altijd op de loer liggen. Zo vond ik in de databank een onderzoek (2015) van het Verwey-Jonker Instituut naar antisemitisme onder jongeren, waarin wordt vastgesteld dat „antisemitische uitingen lang niet altijd gepaard gaan met negatieve opvattingen over Joden in Nederland”.

Een nuance die deze week verloren ging. Dus je kon je afvragen hoe verstandig het was dat politici vooral afgingen op stoere taal („Jodenjacht”) in Telegramgroepen. Ik heb wel eens appgroepen van politici kunnen bekijken, en daar kan het er ook wild aan toegaan.

Speld

Het is vanzelfsprekend goed mogelijk dat antisemitisme een rol speelde bij deze geweldsuitbarsting, maar wie het land regeert moet zorgvuldig blijven. Want hoe het precies zit met dat geweld, wie het toepaste, met welke motivatie, is deze week onopgehelderd gebleven.

Timmermans zei woensdag dat je Jodenhaat niet kunt bestrijden met moslimhaat. Voor de coalitie veel te genuanceerd – maar geen speld tussen te krijgen voor wie oog heeft voor maatschappelijke verhoudingen.

Die onderzoekers uit 2015 constateerden ook dat islamitische jongeren vooral moeite hebben met aandacht voor antisemitisme omdat ze vinden dat hun eigen discriminatie of die van Palestijnen daardoor ondersneeuwt. Gezien de eindeloze reeks bewijzen van moslimdiscriminatie, op de arbeidsmarkt en daarbuiten, én de Israëlische belegering van de Gazastrook, kan elke politicus begrijpen dat dit sentiment sinds 2015 niet verminderd zal zijn.

En je mag toch hopen dat acceptatie van discriminatie of van de Israëlische aanpak in Gaza niet tot de integratievereisten behoren.

De paradox: cursussen antisemitisme „roepen eerder antisemitische reacties op dan dat ze die tegengaan”, constateert dat onderzoek uit 2015. Verstandiger is het daarom antisemitisme niet te benoemen. Ga eerder „een brede discussie over discriminatie aan […], waarin antisemitisme een onderdeel is”, aldus het rapport.

En, zou je erbij zeggen: bekijk álle feiten. Een van de ernstigste antisemitische misdaden van recente datum, de projectie van een antisemitische tekst op het Anne Frankhuis vorig jaar, werd gepleegd door een Pools-Canadese neonazi. 

Dempen

Feit is dat de politiek ook hier deze week het omgekeerde deed. Wilders’ roep om „keihard aanpakken” zette de toon. Een NRC-stuk van Marcel Haenen toonde de paradox: waar politici escaleerden, inclusief premier Dick Schoof, wilde de politie deëscaleren. „Politici zouden de vreselijke incidenten juist moeten dempen in plaats van uitvergroten”, zei José Rooijers, sectorhoofd bij de politie Oost-Nederland.

Ook haar agenten werkten in Amsterdam. „Politici zijn alleen maar bezig meer aanhang te zoeken in plaats van ervoor te zorgen dat we weer vreedzaam met elkaar kunnen samenleven.”

Zo vergrootte de ophefdwang ook de beruchte kloof tussen beleid en uitvoering. Dezelfde kloof die mede de Toeslagenaffaire en de Groninger gasaffaire veroorzaakte. In een uitvoerig onderzoek uit 2021 concludeerde een Kamercommissie dan ook dat politici juist beter naar uitvoerende diensten, zoals de politie, moeten luisteren. „Geef de uitvoering meer waardering en de professionals meer zeggenschap.”

Ook dat was de coalitie dus vergeten. Zo trotseerde ze een massa politiek-bestuurlijke kennis. Na een campagne vol migratieclaims vorig jaar, na maanden coalitiecrisis over onrechtstatelijk asielbeleid dit jaar, voldeed Den Haag nu aan een volgend PVV-verlangen: heropening van het 25 jaar oude integratiedebat. „Het land uit met dat tuig”, aldus Wilders.

Dit laatste moest natuurlijk waargemaakt worden, en het leidde er woensdag opnieuw toe dat een roekeloze Wilders-eis werd omgevormd tot bijna-beleid: Schoof zegde „onderzoek” toe naar de mogelijkheid het paspoort in te trekken van mensen met een dubbele nationaliteit die een antisemitisch misdrijf hebben gepleegd.

Het was, volgens de logica van de ophefdwang, alweer groot nieuws. Maar toen de spanning later op de avond uit het debat was, vroeg CDA-leider Henri Bontenbal minister van Justitie David van Weel (VVD): hoe kansrijk is dit nou?

Leegte

Het werd het meest verhelderende moment van de hele week. Je ontneemt die veroordeelde terrorist het Nederlands paspoort, zei Bontenbal, maar dan loop je het gevaar dat hij in het land blijft en de overheid het zicht op die persoon verliest.

Van Weel beaamde het. „Er zitten ook nadelen aan.” Dan moeten we misschien niet doen, concludeerde Bontenbal, alsof hiermee „het integratieprobleem of de problemen met antisemitisme worden opgelost”.

De kern van de zaak. De betekenis van deze beleidskeuze was hol: wat actie tegen antisemitisme moest lijken, was een te groot risico voor de nationale veiligheid (en vermoedelijk dus alleen spektakelleegte).

Dit alles mede mogelijk gemaakt door Dick Schoof, de oud-secretaris-generaal van het ministerie van Justitie die echt wel beter weet. Het tragische is dat ook hij nu ervaart hoe het is om jezelf uit te leveren aan een populaire maar grillige leider.

Machiavelli beschreef zijn positie al in paragraaf VII van De heerser (1532): „Zij die alleen door een gelukkige samenloop van omstandigheden van gewoon burger heerser worden, kost het weinig moeite het te worden, maar veel om het te blijven.”


Column | Wat Europa moet doen om geen economisch museum te worden

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

Wordt Europa een economisch museum? Die vraag zorgt al een tijdje voor buikpijn bij Europese bestuurders, want de Europese economie lijkt achter te blijven bij de Chinese en de Amerikaanse. En nu komt Donald Trump daar overheen met zijn dreigement een handelsoorlog met de EU te ontketenen.

Wat moet Europa doen om economisch het hoofd boven water te houden?

Eerst en vooral onderhandelen met Trump. De EU exporteert meer goederen naar de VS dan we er vandaan importeren (bij diensten is het andersom). We hebben er dus alle belang bij om te voorkomen dat Trump op alle invoer uit Europa een ‘belasting’ heft van 10 of 20 procent .

Die deal zou – in theorie – makkelijk te maken moeten zijn, want zo’n handelslieverdje is de EU niet. De EU heft ook importtarieven op producten van buiten: 10 procent op auto’s bijvoorbeeld, terwijl de VS het houden bij 2,5 procent. „De EU kan Trump voorstellen dat Europese tarief naar 2,5 procent te verlagen,” zegt de Duitse econoom Daniel Gros. Hij was lang directeur van de Brusselse denktank Centre for European Policy Studies.

Zelfs als Trump wel alle Europese export naar de VS te grazen neemt, is er nog hoop volgens Gros. Trump dreigt immers met nog veel hogere tarieven op Chinese producten: van 60 procent. Zolang Trumps tarieven op Europese producten lager zijn, heeft Europa een relatief voordeel. „Op de Amerikaanse markt hebben Europese bedrijven dan geen last van Chinese concurrentie.” Het is een klassieke economenwijsheid: als twee landen het moeilijk maken om met elkaar te handelen, kan de rest van de wereld winnen.

Het gevaar is nu dat Europa zijn grote bedrijven gaat beschermen

Maar daarmee is Europa er nog lang niet. Want de EU lijkt economisch stil te staan terwijl de VS en China razendsnel vernieuwen. De VS en China lopen voorop in nieuwe bedrijfstakken, zoals kunstmatige intelligentie (AI) en groene technologie. Op het lijstje met de grootste bedrijven ter wereld domineren de VS en China.

Als Europa zichzelf niet als de donder opnieuw uitvindt, is het gedoemd tot „een langzame doodsstrijd”, waarschuwde econoom Mario Draghi begin september in een rapport over de staat van de Europese economie.

Wat moet Europa doen? Gros was in oktober een dag lang op het Ministerie van Financiën om daarover zijn advies te presenteren en in discussie te gaan met andere economen. Hij is het eens met Draghi dat Europa meer moet innoveren. „Als Europa wil meetellen in de wereld, onafhankelijk wil worden van de VS en de Russische wraakzucht wil kunnen weerstaan, moet Europa sterker worden in high tech,” zegt hij aan de telefoon. Hij bedoelt: in zeer innovatieve techbedrijven zoals biotech, software, computertechniek, digitale diensten, AI.

Voor innovatie en vernieuwing leunt de EU al decennia op wat Gros ‘mid-tech’- bedrijven noemt, zoals autofabrikanten. Die zijn middelmatig innovatief. Terwijl in de VS de autofabrikanten in 20 jaar voorbij zijn gestreefd door techbedrijven als Google, Meta en Microsoft.

Dat verklaart ook waarom bedrijven in de VS meer in innovatie investeren: dat doen hightechbedrijven nou eenmaal veel meer. Het probleem zit níet in Europese bedrijven zelf. Amerikaanse en Europese autofabrikanten geven evenveel uit aan R&D. Het probleem zit in de structuur van de Europese economie: we hebben veel minder hooginnovatieve bedrijven.

Hoe die structuur te veranderen? Draghi adviseert 800 miljard euro te steken in het stimuleren van innovatie en industrie. Gros betwijfelt of dat werkt. Het geld van overheden moet vooral anders worden besteed. De VS subsidiëren vooral zeer prille vindingen waarvan nog onduidelijk is of ze levensvatbaar zijn, laat Gros in een studie met andere economen zien. De EU richt zich juist op vindingen en bedrijven die de zeer riskante fase zijn ontgroeit. Zo blijft de EU zich volgens Gros vernieuwen in bedrijfstakken die het al kent. Richt dat EU-geld op prillere vindingen.

Draghi adviseert van de EU meer één markt te maken door regels te harmoniseren, bijvoorbeeld ook voor jonge bedrijven die financiering zoeken. Pas dan kunnen Europese bedrijven groot genoeg worden, en vertrekken veelbelovende jonge bedrijven minder vaak naar de VS.

Dat is belangrijk, vindt ook Gros, maar niet de gouden sleutel. „Kijk naar Zwitserland, dat is geen onderdeel van de EU en heeft wel grote hoogtechnologische bedrijven.” Gros denkt dat jonge vernieuwende bedrijven naar de VS vertrekken om een andere reden: ze zijn daar flexibeler. Ze kunnen een nieuwe afdeling openen en een andere sluiten omdat personeel makkelijker is te ontslaan.

„Veel ondernemers probeerden een elektrische auto te maken op hetzelfde moment als Elon Musk. De meeste stopten. Musk kon het blijven proberen omdat hij mensen kon aannemen en ontslaan.” Daar zit de kern van het Europese probleem volgens Gros: „Bedrijven in Europa hebben de neiging te investeren in wat ze kennen want de kosten van falen zijn heel hoog.” Maak die kosten lager door ontslagregels te versoepelen.

Het gevaar is nu dat de EU vooral zijn bestaande bedrijven meer gaat beschermen, bijvoorbeeld tegen concurrentie uit China. Draghi pleit voor minder strikte regels: om Europese kampioenen te creëren zouden fusies tussen bedrijven vaker moeten worden toegestaan. Maar op die manier wordt de EU niet opeens wèl hoogproductief. Integendeel. „Als we onze auto-industrie afschermen voor concurrentie uit China is over tien jaar de hele wereld overgestapt op elektrische auto’s en maken wij nog brandstofauto’s.”

De les die de EU moet trekken uit het Chinese en Amerikaanse succes is niet: bescherm bestaande grote bedrijven meer tegen de tucht van de markt. Want dan krijg je het slechtste van twee werelden: bedrijven die markten domineren zoals de techbedrijven in de VS, maar die anders dan de Amerikaanse techbedrijven slechts middelmatig productief zijn. De les is wel: met slim beleid kunnen landen veel bereiken.

Marike Stellinga ([email protected]) is redacteur van NRC en kijkt op deze plek met een economische bril naar ontwikkelingen in politiek en samenleving.


Column | Europa verandert als een gek

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

Orhan Pamuk heeft ooit geschreven dat Europa voor mensen als hij, die langs de buitengrenzen leven, „vooral een droom is die constant van gezicht en van karakter verandert”. Steeds als je denkt dat je weet wat Europa is en wat het voor je betekent, noteerde hij in de essaybundel De Andere Kleuren, dan ontsnapt het je weer en neemt het nieuwe gedaantes aan.

Goed gezien. Velen zijn sinds 5 november zo hard bezig geweest met alle denkbare redenen opsommen waarom Europa onmogelijk overeind kan blijven in een wereld gedomineerd door alpha males als Trump, Poetin en Xi, dat ze amper merken dat sommige dingen, eh…, nu al zijn gaan schuiven. En flink ook. Neem alleen al één terrein, defensie.

Eerste verschuiving. Op de dag dat Donald Trump de verkiezingen won, viel de Duitse regering. Iedereen riep dat dit niet op een ongelukkiger moment had kunnen komen. Frankrijk draait in de rondte met een zwakke president en een minderheidsregering wier ontwerpbegroting voor 2025 muurvast zit in de Assemblée met 3.500 amendementen, deels zelf ingediend door ontevreden coalitiepartijen. En nu keert Duitsland ook in zichzelf, met verkiezingen in februari? Zonder sterke Frans-Duitse motor om de Europese kar te trekken, concluderen velen, wordt het niks met het Europese antwoord op Trump. Och en wee.

Maar wacht even. Waarom viel de Duitse regering precies? Kanselier Scholz zei het zelf: omdat de minister van Financiën weigerde meer geld uit te trekken voor Oekraïne, juist nu dat onder Trump keihard nodig is. Eindelijk, eindelijk, stuurt de kanselier van Europa’s grootste economie zijn vrekkige minister de laan uit, omdat hij snapt wat ‘Trump-II’ betekent: dat Europa, dat nu al materieel en financieel meer steun naar Oekraïne stuurt dan de VS, meer moet doen. En dat juist Duitsland zijn snor niet kan drukken. Zo bezien is de val van de regering-Scholz uitstekend nieuws.

Beter nog, de gedoodverfde winnaar van de verkiezingen in februari, de conservatief Friedrich Merz, onthulde deze week dat ook hij flexibel wil zijn met de Schuldenbremse. Vanwege Trump, en vanwege de extra last die Europa vanaf nu voor zijn eigen verdediging moet dragen. Hoe helder wil je het hebben? Natuurlijk kan alles nog tachtig keer van een klif vallen. Zo gaat dat in een democratie. Maar als je alleen focust op wat er fout kan lopen, heb je wel een doorbraak richting potentiële Zeitenwende gemist waar de rest van Europa al drie jaar desperaat op wacht.

De Europese Commissie werd vaak weggezet als ‘bureaucratisch’ en ‘star’. Well, look again

Tweede verschuiving. De Poolse premier, Donald Tusk, wil met Britten, Balten en nordics een defensie-alliantie vormen om meer te doen voor Oekraïne en Europese defensie. Sommigen vrezen dat Europa nu gaat splijten in een terughoudende helft en een activistische helft. Europese landen staan er immers allemaal anders in. Maar wacht even. Juist op defensiegebied draait alles in Europa om landen die zelf initiatieven nemen. Dat de noord-oostflank, grenzend aan Rusland of Oekraïne, verder wil gaan dan de west-zuidflank is geografisch gezien logisch. Zolang er goede coördinatie is met de NAVO en andere Europese initiatieven, kan dat juist een plus zijn.

Derde verschuiving. Die kwam van de Europese Commissie, de Europese instelling die vaak wordt weggezet als ‘bureaucratisch’ en ‘star’. Well, look again. Omdat Europa nu meer aan defensie moet doen, maar lidstaten juist op de (toch al minuscule) Europese begroting willen bezuinigen, stelt de Commissie voor dat zij zogeheten Europese cohesiefondsen voortaan ook aan defensie-gerelateerde projecten mogen uitgeven. Onder voorwaarden, uiteraard. Deze fondsen, die ongelijkheid tussen lidstaten moeten verminderen en de laatste jaren vaak naar duurzaamheidsprojecten gaan, beslaan een derde van de meerjarenbegroting. Veel projecten zijn meerjarig. Die lopen al. Maar landen kunnen nog schuiven met 100 miljard euro. Dat is een enorm bedrag.

Een van de slachtoffers van Trump-II is het cliché van Europa als supertanker die nooit van koers verandert. Meer clichés zullen volgen. Europa verandert als een gek.