Stefan de Walle speelt vijftiger Herman, die door zijn vrouw verlaten werd: âDit is echt een tragikomedieâ

Posted on January 30, 2024 by admin

Hier, aan deze tafel, wordt Herman straks verlaten door zijn vrouw. Meteen al, in de eerste scène. En daar, op die stoel, zal hij later zitten voor zijn eerste therapiesessie. En die feestmuts, daar op het nachtkastje? Die draagt Herman wanneer hij besluit zijn verjaardag dan maar lekker in zijn eentje te vieren. „Als daad van verzet”, glimlacht Stefan de Walle (58).

De acteur wil voorafgaand aan de dinerpauze best een rondleiding geven langs de decorstukken die staan uitgestald op het podium van Theater Castellum in Alphen aan den Rijn. Daar vinden op 24 januari tot laat in de avond repetities plaats voor Herman, een tragikomisch toneelstuk gebaseerd op de gelijknamige roman van Marc van Bree. Het verhaal volgt het wel en wee van Herman (gespeeld door De Walle), wiens vrouw hem na een huwelijk van 26 jaar verlaat voor een ander. Noodgedwongen vindt de vijftiger zichzelf opnieuw uit.

Verkleedpartijen

Daarbij krijgt hij steun van een bonte stoet aan personages, van wie Eva Van der Gucht het merendeel voor haar rekening neemt: zij speelt afwisselend Hermans ex, moeder, dochter, therapeut én nieuwe vlam. Het vergt wat kunst- en vliegwerk, al die verkleedpartijen die ze moet ondergaan om steeds weer in een andere rol te kruipen. En dat terwijl De Walle maar één verkleedmoment heeft. „Dat is een momentje van interactie met het publiek”, zegt hij in de kantine van Theater Castellum. De cast en de rest van het team eten pasta en snijbonen. „Dan vraag ik welk jasje ik aan zal doen.” Van der Gucht: „Je hoeft niet eens zelf te kiezen.”

De eerste keer dat het publiek officieel de knoop zal mogen doorhakken over Hermans outfit komt langzaam in zicht: op 12 februari is de première in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. „Maar eerst hebben we nog de try-outs”, zegt De Walle. „Die vind ik meestal het spannendst: dat is de eerste keer dat er mensen gaan kijken naar wat je in elkaar hebt gepuzzeld met z’n allen. En elke keer zijn er toch weer reacties die ik totaal niet had verwacht.”

Zijn er al stukjes in de voorstelling waarvan je denkt: ik verheug me nu al op de reactie van het publiek?

„Ik verheug me er vooral op dat mensen het hele stuk voor het eerst gaan zien. Ik hoop dat het publiek Hermans reis meemaakt, waarin we laten zien dat hij het op een bepaalde manier misschien ook verdient dat hij alleen gelaten wordt. Hij heeft het in zijn huwelijk allemaal maar laten gebeuren, hij heeft zijn vrouw telkens alles laten beslissen, ook in de opvoeding van hun kinderen. Herman hobbelde maar een beetje door en nam alles voor lief.

„En vervolgens ga je met hem mee in zijn ontwikkeling. Hij maakt allemaal fases door, vanaf de eerste scène waarin hij meteen die draai om zijn oren krijgt. Je ziet hem ontwaken, opbloeien en opengaan; je ziet hem de leegte die is ontstaan opvullen met nieuwe mensen, sport, therapie, contact met zijn kinderen. Je ziet hoe die man zichzelf opnieuw uitvindt.”

Herken je jezelf in Herman?

„Ik heb daar een veel te avontuurlijk leven voor. Gewoon ook door mijn vak. En ik heb een goede relatie met mijn kinderen. Ik ben wel gescheiden, dus daar zitten natuurlijk wat raakvlakken in met het verhaal van Herman. Ik denk dat heel veel mensen die zelf of in hun omgeving een scheiding hebben meegemaakt, of iemand hebben verloren om wie ze hebben gerouwd, zich in het verhaal kunnen herkennen. Als iemand bij je weggaat is het ook een soort rouwproces waar je doorheen gaat.”

Je ziet hem ontwaken, opbloeien en opengaan; je ziet hem de leegte die is ontstaan opvullen.

Sinds 2016 heb je in twee toneelstukken over rouw om overleden kinderen gespeeld. Is verlies de laatste jaren een terugkerend thema in je werk geweest?

„In 2016 speelde ik inderdaad in Op een mooie Pinksterdag, een stuk dat schrijfster en actrice Esther Scheldwacht – mijn ex-vrouw – had geschreven. Dat ging over een man die in zijn eentje door het bos trimt en vertelt hoe na het verlies van zijn kind zijn huwelijk helemaal uit elkaar is geknald. Ook Gif, waar ik anderhalf jaar geleden in speelde met Carine Crutzen bij theaterbureau Hummelinck Stuurman, ging over het verlies van een kind.

„In de serie Tweede Hans, bij Omroep Max, speelde ik een man die zo’n beetje z’n pensioen in wordt gemoffeld, terwijl hij nog volop in zijn tuincentrum bezig is. Dat gaat natuurlijk ook over verlies. En de film De marathon, ook die ging over verlies… Dat zijn natuurlijk ook de grote thema’s van film en theater. Het is niet zo dat ik het opzoek. Maar misschien heb ik er inderdaad wel affiniteit mee, zit ik me nu te bedenken.”

Het lijkt me best zwaar om in je werk zo veel met dat thema bezig te zijn.

„Ja. Maar dit stuk is wel weer heel vrolijk, net als Tweede Hans. Je kunt er ook verschrikkelijk om lachen, als je ziet hoe zo’n man eerst een enorme knock-out krijgt en dan weer opkrabbelt. Herman staat in eerste instantie weer een beetje als een kind naar het leven te kijken en vol verbazing allemaal dingen opnieuw te beleven. Dat is heel ontroerend en grappig. Herman is echt een tragikomedie.”

Lees ook
Keelsnoerend kamerspel over onuitspreekbaar verdriet

Je zegt vaker dat de tragikomedie je favoriete genre is. Waar zit die liefde in?

„Het leven is niet eenduidig. Het is nooit alleen maar zwaar of erg grappig. Er zit vaak nog heel veel humor verstopt in zware periodes, en andersom. Dus ik houd erg van dat genre. Stukken die eenduidig zijn geschreven, tonen meer één kant van het leven. Terwijl, met de tragikomedie… daarmee beslaan we het hele spectrum. Ik hou van een complete avond met een lach en een traan.”

‘Tweede Hans’ was een tragikomedie met een soortgelijke hoofdpersoon als Herman. Blijft het leuk om dit type rollen te spelen?

„Ja. In Herman is de vorm weer totaal anders, het is heel avontuurlijk om te doen. We springen van de ene scène in de andere, we rollen echt door het leven van die man heen. We vertellen zijn verhaal met heel weinig middelen: een kleine verandering in het decor, een sleep met een stoel, een ander muziekje. We doen het allemaal zo veel mogelijk zelf.

„Hierna ga ik weer iets heel anders doen, ook al ben ik echt van Herman gaan houden. Ik zou wel weer eens een keertje een leuke serie willen draaien. Ik ben nu zo’n twee jaar freelancer en dat bevalt me erg goed. Ik zat eerder bij het Ro Theater in Rotterdam, en daarna heel lang bij Het Nationale Theater. Daar krijg je een voorstel van wat je dat seizoen gaat doen, en dan is er altijd wel een soort ‘ruimte’ voor eigen ideeën, maar daar komt vaak niks van terecht: je agenda zit al zo vol met de plannen van de regisseurs die aan het gezelschap verbonden zijn. En nu ben ik na al die jaren aan het leren om mijn eigen keuzes te maken.”

Dat klinkt als een Herman-achtige ontwikkeling.

„Ha, precies. Lijken we toch nog een beetje op elkaar.”

Herman is een productie van Senf. De voorstelling gaat op 12 februari in première in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag en is daarna tot en met twee juni te zien in verschillende steden. Info: senf.nl

Ongemakkelijke seks- en poepgrappen zijn er genoeg bij Anne Neuteboom

admin
November 26, 2024
0

Anne Neuteboom moet kokhalzen. Uit haar gorgelen diepe, schraperige klanken naar boven. Het woord dat ze moet uitspreken zit vast in haar keel. Wijnklimaatkast, perst ze er ten slotte uit. Haar nieuwe vriendje heeft de wens uitgesproken dat hij er graag een zou willen kopen voor zijn wijnliefhebberij. Maar voor Neuteboom is dat een stap te ver: de kast staat symbool voor de grote verschillen tussen hen, met name tussen rijk (hij) en arm (zij).

In haar vierde soloprogramma, En dan nu Anne Neuteboom, doet de 35-jarige Anne Neuteboom uit de doeken dat ze een probleem heeft, want ze is gelukkig. En dat is onherkenbaar en beangstigend voor iemand die geen groot plezier aan mensen beleeft en voor wie klagen over alles de eerste natuur is. In vijf kwartier vertelt ze hoe ze het zo ver heeft kunnen laten komen en hoe ze haar partner vond. Net als in elke romcom gaat het dus eerst een keer mis.

Een verfrissende kant van haar optreden is dat ze zichzelf begeleidt met eigen, handgemaakte animaties op een groot scherm. Ze maakte primitieve tekeningetjes van poppetjes die alleen een lijntje als lijf en leden hebben. Soms vertellen de animaties het verhaal, soms zijn het illustraties bij wat ze zegt. Dat is een mooi extraatje en pakt soms geestig uit, zoals wanneer het tegenzit en ze zegt dat ze „triple fucked” is. De uitbeelding is simpel en effectief, met drie vliegende piemels rond een figuurtje.

Coronajaren

Ook haar verslag over daten, elkaar aftasten en het leren kennen van een nieuw iemand, inclusief een terugblik op de moeizame coronajaren, bevat aardige momenten. Maar echt goede grappen zijn dun gezaaid. Het kabbelt vaak wat, omdat ze vooral beschrijft wat er is gebeurd. Neuteboom zoekt het geregeld in grof en dik aangezet commentaar op gedrag en verschijnselen, maar de verwoording is vaak weinig bijzonder of verrassend. Elitaire, Amsterdamse „reservaten” beschrijven aan de hand van havermelk en Biro’s bijvoorbeeld, voelt te makkelijk en is te vaak gedaan om nog een lach mee te scoren.

In de aanloop naar haar liefdesgeschiedenis behandelt Neuteboom „veelgestelde vragen” aan haar, zoals over haar opvallende stem en over haar „raar” zijn. Die lijzige stem heeft ze van nature, bevestigt ze. Daar is niks mis mee, zeker niet voor een professioneel klager, maar als het tempo laag ligt en grappen niet altijd werken, dan keert dat geluid zich tegen haar.

En in En dan nu Anne Neuteboom is ze ook eigenlijk niet ‘raar’ genoeg. Ongemakkelijke seks en onsmakelijkheden, zeker als er poep bij komt, zijn bij haar in goede handen. Maar dat is niet genoeg om deze voorstelling te dragen.

Lotte Geeven nam de hartslag van Oekraïense militairen op : ‘In de armen van zijn moeder, roffelde zijn hart in een hoog tempo’

admin
November 25, 2024
0

Aan het front in Oekraïne loopt de 48-jarige priester Sergiy rond om een luisterend oor te bieden aan Oekraïense militairen. Hij straalt kalmte uit, maar diep van binnen gaat zijn hart tekeer. Dit weet Lotte Geeven (44), want ze heeft zijn hartslag opgenomen.

Geeven maakt multimediakunst. Ze werkte eerder als emergency evacuator in conflictgebieden. In 2022, het eerste jaar van de Russisch-Oekraïense oorlog, was ze in die hoedanigheid in Oekraïne en reisde er drie weken lang met een Oekraïense vertaler langs de frontlinie. Naast haar werk als hulpverlener nam Geeven aan het front de hartslagen op van 150 Oekraïense militairen, door een stethoscoop-microfoon op hun borst te houden. Van de hartslagen en veldopnames maakte de Oekraïense elektronische artiest Koloah een muziekstuk.

Geeven en de vertaler begonnen hun bijna duizend kilometer omspannende tocht in een dorp in de zuidelijke regio Cherson. Vanaf daar reisden ze verder in de richting van de oostelijke regio Charkiv. Aan het front ontmoette Geeven militairen met allerlei soorten achtergronden. „Er was een masseur bij, een boer, botanicus, bodybuilder, meubelmaker, monnik, blockchain developer, slotenmaker”, zegt Geeven. „Ze waren allemaal tot de tanden toe bewapend en strak ingesnoerd in een scherfvest.”

Stethoscoop-microfoon

De 19-jarige Nikolai, een icoonschilder, stond op het punt om in zijn vers gestreken uniform afscheid te nemen van zijn moeder. „In de armen van zijn moeder roffelde zijn hart in een hoog tempo”, zegt Geeven. Zijn hartslag was te horen via een ingebouwde microfoon in de stethoscoop. De microfoon heeft ze samen met technici in Amsterdam ontwikkeld.

Het raakt Geeven dat mensen snel moe worden van oorlogsbeelden. Ze merkt dat doordat mensen zich afvragen waarom er „überhaupt” nog gefilmd wordt aan de frontlinie, omdat volgens hen alle beelden er hetzelfde uitzien. „Met de audio-opnamen van de hartslagen hoop ik de weerslag van de oorlog op de mens op een intieme manier toch weer dichtbij het publiek te brengen.”

Geeven ontwikkelde in 2013 met hulp van wetenschappers al eens een microfoon om te luisteren naar hoe het diepste gat van de aarde klinkt. „Het leek doodstil, maar aangesloten op een grote speaker klonk het als ver verwijderd onweer.” Ook deed ze in 2020 en 2021 forensisch audio-onderzoek naar hoe vogels protestleuzen overnemen. „Het bleek dat spotvogels de kreten van menigten overnemen in hun zang.” Volgens Geeven zeggen de geluiden die zij opneemt iets over de staat van de wereld.

Het muziekstuk genaamd TILO (lichaam in het Oekraïens) en de rauwe opnames van de harten zijn vastgelegd op één grammofoonplaat. De veldopnames en de hartslagen zijn door artiest Koloah gemengd met elektronische muziek in een hoog tempo. Geeven: „Volgens Koloah is het aantal bpm (beats per minute) in de elektronische muziek momenteel wereldwijd ontzettend hoog en laat de razendsnelle muziek op de dansvloer horen hoe slecht het met de wereld gaat.”

Lichaamsdelen verzamelen

Tijdens hun reis sliepen Geeven en de vertaler bij vrienden van vrienden of in verwoeste hotels. Of ze zich onveilig voelden? „Ik weet hoe ik moet handelen in gevaarlijke situaties, omdat ik daarin ben getraind.” Zo was ze online betrokken bij de evacuaties tijdens de val van de Afghaanse hoofdstad Kabul. Zowel Geeven als de militairen waren gewend geraakt aan gevaar.

Onderweg ontmoette ze de 38-jarige Daniel, een Oekraïense presentator en acteur, die „doodsbang” is geworden voor stilte. „Hij kan alleen in slaap vallen met het geluid van oorlogsfilms op zijn koptelefoon.” Later kwam ze Irina tegen, een sluipschutter die haar lange blonde haren had afgeknipt en nu kort stekelig haar heeft. „Ze kon haar haren niet wassen omdat er op haar dienstplek amper water is.” Door het „eenzame beroep” als sluipschutter, leidt ze aan een klinische depressie, vertelde Irina aan Geeven. Van beide militairen heeft ze de hartslagen opgenomen.

Hoe verder Geeven reisde, hoe meer stress ze via de stethoscoop-microfoon beluisterde in de lichamen van de militairen. Een van hen vertelde haar dat hij op al zijn lichaamsdelen met een waterdichte stift zijn naam heeft geschreven, „voor het geval hij zou overlijden, dan zouden de restanten van zijn lichaam gemakkelijker geïdentificeerd kunnen worden”.

Tegen het einde van haar tocht kwam Geeven een jonge Zuid-Koreaanse monnik tegen. Hij had een gitaar van een overleden militair bij zich. De gitaar was van een Spaanse jongeman genaamd Angel, die net als de monnik uit het Oekraïense vreemdelingenlegioen kwam. „De gitaar moet ik naar de moeder van Angel brengen”, zei de monnik tegen Geeven. Ook zijn hart is te „voelen” via de opnames. Vanaf begin volgend jaar komt de muziekplaat in het War Museum in de Oekraïense hoofdstad Kyiv te staan.

De preview van TILO is op 29 november bij West in Den Haag te zien en te horen. Info: westdenhaag.nl

De weelde van drie iconische kunstenaars die in 1504 elkaar de hand konden schudden

admin
November 25, 2024
0

De Britse koning Charles III bezit een wereldvermaarde kunstcollectie, die gedeeltelijk voortkomt uit de verzameling van zijn 17de-eeuwse voorganger en naamgenoot Charles II (1630-1685). In die tijd kende Engeland, anders dan bijvoorbeeld de Nederlandse Republiek of Italië, geen bijzonder grote traditie van lokale kunstproductie. Dus moesten ze het doen met kunstenaars van het Europese vasteland die ze bewonderden. De Royal Collection bulkt zelfs van bladen door Italiaanse renaissancekunstenaars van topkwaliteit. De King’s Gallery in Buckingham Palace toont nu een selectie van zo’n 150 tekeningen van kunstenaars als Fra Angelico, Leonardo da Vinci, Correggio en Carracci.

Raphael, **De Drie Gratiën**, ca.1517–18. (te zien in King’s Gallery)

Giovanni Bellini, Het hoofd van een oude man, c. 1460–7. (te zien in King’s Gallery) en Bernardino Campi, De Maagd en het Kind, ca. 1570–80. (te zien in King’s Gallery)

Foto’s Royal Collection Trust

De expositie – met secties als ‘figuren’, ‘koppen’, ‘studies voor paleisdecoraties’ – laat zien dat tekeningen in de 15de en 16de eeuw meestal niet bedoeld waren als zelfstandige kunstwerken. Vaak zijn figuren, motieven of composities getekend ter voorbereiding van een schilderij of fresco. Illustratief is een studie in rood krijt waarin de befaamde schilder Rafael de figurenrijke compositie van een groot tapijtontwerp voor de bijbelscène van de Sleuteloverdracht van Christus aan de apostel Petrus (ca 1514) uitprobeert in de vorm van een groep mannen die poseren in hun alledaagse kleren.

Bij de ‘studies naar de natuur’ zijn schetsen van landschappen, paarden en poezen, maar ook een opvallende houtskooltekening toegeschreven aan de Venetiaan Titiaan, met een natuurgetrouwe weergave van de exotische struisvogel (ca. 1550). Het lichtblauwe blad is voorzien van een raster dat erop duidt dat het motief bedoeld was om te worden overgezet naar een schilderij, maar dat werk is niet meer bekend.

De presentatie van werk van de ene briljante tekenaar na de andere, geeft daarmee een overvol maar ook adembenemend fraai overzicht van renaissance-tekeningen en hun functies, uit artistieke centra vooral in de noordelijke helft van het huidige Italië. De nadruk die daar destijds werd gelegd op het belang van het maken van tekeningen in het artistieke proces, en de grote aandacht die kunstenaars er daarom ook aan besteedden, verklaren de uitzonderlijke kwaliteit van de tekeningenproductie die deze expositie weerspiegelt.

Verbeten expressie

Van meer studieuze aard is een tweede tentoonstelling in Londen, in de Royal Academy, over Italiaanse renaissance-kunst, met 45 bruiklenen uit collecties in het Verenigd Koninkrijk en elders in Europa. Hier geen overdonderend aantal kunstenaars en tekeningen, maar juist een relatief klein aantal goedgekozen werken, uit een tijdsspanne van slechts enkele jaren, en gemaakt door drie iconische kunstenaars. In 1504 konden ze elkaar in Florence de hand schudden: Leonardo da Vinci (1452-1519) en Michelangelo (1475-1564), beiden uit de omgeving afkomstig, hadden elders gewerkt en waren in de eerste jaren van de 16de eeuw kortstondig terug in Florence. De jonge Rafael (1483-1520) uit Urbino, verbleef in dat jaar in de stad om te leren van de werken van de buitengewone kunstenaars van die tijd.

Foto Royal Academy of Arts, Londen. / Prudence Cuming

Leonardo da Vinci, De Maagd en het Kind met Sint Anna en de jonge Johannes de Doper (‘The Burlington House Cartoon’), ca. 1506-08. Houtskool met wit krijt op papier, gemonteerd op doek, 141,5 x 104,6 cm, te zien in Royal Academy) en Toegeschreven aan Pietro Faccini, Het hoofd van een jongeling, ca.1590.

Foto’s The National Gallery, Foto Royal Collection Trust

Op even ingenieuze als instructieve wijze toont de expositie de artistieke verhoudingen tussen de drie kunstenaars. Zo maakte Rafael schetsen naar een cirkelvormig, tachtig centimeter hoog, marmer-reliëf door Michelangelo, bijgenaamd ‘Taddei tondo’ naar opdrachtgever Taddeo Taddei (1504-1507). Het stelt de Maagd Maria voor met half liggend in haar armen het Christuskind. Hij lijkt weg te duiken voor een vleugelklapperend vogeltje (een distelvink, symbool van Christus’ latere lijdensweg) in de handen van de jonge Johannes de Doper. Rafaels tekening staat in de expositie op een sokkel precies halverwege de afstand tussen Michelangelo’s reliëf en een schilderij van Maria met kind (‘Bridgewater Madonna’, 1507), waarin Rafael een vergelijkbare compositie heeft toegepast.

Raphael, **De Maagd Maria met het Kind en de jonge Johannes de Doper (‘De Esterhazy Madonna’)**, c. 1508. Tempera en olieverf op paneel, 28,5 x 21,5 centimeter, te zien in Royal Academy)

Even doordacht is de plaatsing, pal tegenover Michelangelo’s tondo, van een tweede uitzonderlijk bruikleen: Leonardo da Vinci’s enorme houtskooltekening van de bijna levensgrote Maria zittend op schoot bij haar moeder Anna. Ook hier heeft het Christuskind een liggende pose en ook nu staat Johannes ernaast. Mogelijk, zoals in deze expositie en de bijbehorende catalogus voor het eerst wordt geopperd, was deze tekening bedoeld als ontwerp voor een nooit voltooid altaarstuk voor de grote zaal van het Florentijnse stadsbestuur in het Palazzo della Signoria.

Voor diezelfde zaal maakten Michelangelo en Leonardo tussen 1503 en 1506 ontwerpen voor frescoschilderingen van veldslagen waarin de stadstaat Florence in het verleden verwikkeld was geweest. Ook deze projecten zijn nooit voltooid, maar in een reeks tekeningen laat zich in de expositie prachtig volgen hoe de kunstenaars op papier hun schilderingen voorbereidden: Leonardo in de Slag bij Anghiari met aandacht voor verbeten expressie in de hoofden van mensen en paarden, Michelangelo geconcentreerd op de anatomie van naakte mannen die zich klaarmaken voor de Slag bij Cascina. En in een pentekening (1505), losjes geïnspireerd op Michelangelo’s fresco-ontwerp, maar dan met een zodanig gedraaid perspectief op twee naakte mannen dat het lijkt alsof de tekenaar zelf deel is geworden van het groepje, openbaart zich het compositorische genie van Rafael.

Tentoonstelling Renaissancekunst uit Boijmans in Parijs

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam bezit een van de belangrijkste verzamelingen van Italiaanse renaissancetekeningen in Nederland. Een selectie van 122 bladen uit die collectie wordt nu getoond in de Fondation Custodia in Parijs. Naast al vaker beschreven en geëxposeerde bladen uit de periode 1400-1600, van de hand van onder anderen Pisanello, Jacopo Tintoretto, Paolo Veronese, en een bijzondere groep tekeningen door Fra Bartolommeo, worden ook nieuwe vondsten en toeschrijvingen gepresenteerd. Zo is uit recent onderzoek, gefinancierd door de Getty Foundation, gebleken dat een Engel van de Annunciatie (ca. 1514) in rood krijt moet worden toegeschreven aan de Florentijnse schilder Jacopo Pontormo, en een indrukwekkende zwartkrijttekening van de Bijbelse Jozef van Arimathea met het lichaam van de gestorven Christus (1590-1610), aan Aurelio Lomi uit Pisa.

Naissance et Renaissance du dessin italien: Italiaanse renaissancetekeningen uit Museum Boijmans Van Beuningen. T/m 12/1. Fondation Custodia, Parijs. Info: fondationcustodia.fr.

Michelangelo Buonarroti, **Studies van mannelijke hoofden, helmen voor soldaten en gezichtskenmerken**, c.1504. (pen, bruine inkt, en zwart krijt op papier, 20,5 x 25,3 cm, te zien in Royal Academy).

Michelangelo Buonarroti, Mannelijk naakt, c. 1505-06. (Zwart krijt op papier, 40,4 x 22,5 cm, te zien in Royal Academy) en Raphael, naar Michelangelo Buonarroti, David, c. 1505-08. (pen en bruine inkt op papier, 39,6 x 21,9 centimeter, te zien in Royal Academy).

Foto’s Teylers Museum, Haarlem en British Museum