Zeggen dat je af en toe stevig baalt van je kinderen en dat je het best zwaar vindt om moeder te zijn, dat kan tegenwoordig wel. Maar zeggen dat je spijt hebt van de keuze om moeder te worden, dat is in grote delen van de samenleving taboe. „Deze moeders krijgen te horen dat ze niet van hun kinderen houden en slecht voor hen zorgen”, zegt documentairemaker Milou Gevers. „Ze zouden psychisch niet in orde zijn, ondankbaar of zelfs een slecht persoon. Maar dat beeld klopt absoluut niet.”
Voor haar documentaire Spijtmoeders, die 16 mei bij de VPRO verschijnt, sprak zij met tientallen moeders met spijt. „Spijtmoeders hebben geen spijt van hun kinderen, maar van het moederschap. Dat zijn twee heel verschillende dingen. Ze voelen liefde voor hun kinderen en doen hun best een goede moeder te zijn, maar ervaren het leven als moeder eerder als zwaar dan als vervullend. Als ze de tijd terug konden draaien, dan zouden ze niet opnieuw voor kinderen kiezen.”
Van Sophie, Caroline en Aisha — de schuilnamen van de drie vrouwen die in de film hun verhaal doen — krijgen we enkel de stem te horen. Drie levensechte poppen representeren hen. „Die poppen zien er in het begin misschien een beetje eng uit, maar het went snel. Ze maken het gemakkelijker om mee te leven met de verhalen. Dat inleven is toch een stuk lastiger als je iemand in schaduwen gehuld of helemaal onzichtbaar haar verhaal laat doen.”
Twee-en-een-half jaar geleden was Gevers, regisseur en antropoloog, zwanger van haar eerste kind. „Ik las veel over het moederschap, omdat ik benieuwd was waar ik aan ging beginnen. Wat voor impact het krijgen van een kind zou hebben op mijn identiteit, mijn relatie en mijn werkleven.” Ze raakte onder de indruk van het boek Spijt van het moederschap van de Israëlische socioloog Orna Donath. „Als je spijt hebt van je werk, dan verander je van baan, maar als je spijt hebt van het moederschap.. tja, wat dan? Dat leek me heel heftig. Je kunt niet meer terug. En je kunt er ook niet over praten. Het leek me een van de eenzaamste gevoelens die je kunt hebben.”
Aanhoudend gevoel
Ze besloot een documentaire over dit onderwerp te maken. „Spijtgevoelens horen ook bij het moeder zijn. Ze kunnen fluctueren, een periode heel prominent zijn en dan weer naar de achtergrond verdwijnen. Maar voor de drie moeders in de film is de spijt een aanhoudend gevoel, dat niet over gaat als de kinderen ouder worden. Het is ook geen post-natale depressie: hormonen hebben er niets mee te maken.”
Het bleek lastig om spijtmoeders te vinden, die in een documentaire hun verhaal wilden doen. Samen met twee researchers deed Gevers daar een jaar over. „Volgens een enquête van tijdschrift LINDA onder 2.300 vrouwen blijkt één op de tien moeders weleens spijtgevoelens te ervaren. Maar zelf gebruiken de moeders in de documentaire niet het woord ‘spijtmoeder’. Toch heb ik deze term voor de titel gebruikt, omdat hij rondzong in de media en ik er een eerlijker beeld van wilde geven.”
De film toont afwisselend beelden van de poppen en stop-motion-beelden: een kerkje met moederfiguren, een woonkamer die langzaam in een kinderkamer verandert, allemaal kinderspulletjes, klaar om mee gespeeld te worden, het wonder van de geboorte. „Hiermee verbeelden we de verheerlijking van het moederschap. De grote idylle.” Maar dan: de scheurtjes die langzaam verschijnen in de muren van de kinderkamer, en steeds groter worden. De muren die op de kijker afkomen. De ineenstorting. De brokstukken. De idylle verandert in een nachtmerrie. „Maar uiteindelijk keert de rust terug: de moeders vinden namelijk allemaal hun eigen manier om met hun gevoelens van spijt om te gaan. Want met spijtgevoelens kun je leven, het zijn de schuld en schaamte die het zo zwaar maken.”
Gevers: „In bredere zin gaat deze film over het accepteren van onaangename gevoelens. Daar comfortabel mee leren zijn: het donker mag naast het licht bestaan. De moeder die Sophie heet in de film leeft niet meer samen met haar kinderen. Haar schoolgaande kinderen wonen voltijds bij hun vader, die goed voor hen zorgt. Voor het slapengaan FaceTimen ze met elkaar en in het weekend gaat Sophie naar hen toe. Hierdoor heeft Sophie eindelijk weer ruimte voor zichzelf en voor wie ze is naast het voor haar beklemmende moederschap. En toch is het niet alsof zij nu helemaal gelukkig is. Ze heeft last van schuldgevoelens en is bang voor oordelen van buitenstaanders. Ook is ze bang dat haar kinderen het haar later misschien kwalijk zullen nemen. Met die lastige gevoelens moet ze nu ook leren leven.”
Ongelijke verwachtingen
Er kunnen individuele redenen zijn voor de spijtgevoelens, zoals trauma vanuit de jeugd of tegenvallende verwachtingen, maar Gevers wil vooral de nadruk leggen op de maatschappelijke redenen. „De drie vrouwen in de documentaire hebben bewust voor het moederschap gekozen. Maar kwamen er bijvoorbeeld al snel achter dat er ongelijke verwachtingen bestaan van vaders en moeders. Vrouwen zorgen van nature beter voor kinderen dan mannen, denken we als maatschappij, waardoor moeders automatisch de rol van hoofdverzorger krijgen. Mannen gaan na de geboorte van hun kind vaak al snel weer volledig aan het werk, vrouwen zijn maanden of soms jaren uit de running. Dat is overigens niet de schuld van die mannen, maar van het systeem. Mannen verdienen nu eenmaal vaak meer en leveren meer salaris in als ze aanvullend verlof opnemen.”
Volgens Gevers is het belangrijk dat er minder druk op het moederschap komt te liggen. „Het CBS heeft berekend dat het slechts één op de tien stellen lukt om de zorg eerlijk te verdelen. Vrouwen gaan vaker minder werken en besteden meer tijd aan zorgtaken. Het beeld van vrouwen als de hoofdverzorger zou dus moeten veranderen. En praktisch gezien: betaalbare of gratis kinderopvang en gelijk geboorte- en ouderschapsverlof voor mannen en vrouwen zouden het moederschap voor meer vrouwen behapbaarder maken. Zodat ze er meer van kunnen genieten. Dit geldt niet enkel voor spijtmoeders, maar voor alle moeders. Dat benoemen vind ik belangrijk. Hopelijk gaan mensen na het zien van de film het gesprek met elkaar aan: wat kunnen wij hieraan doen? Met filmvertoningen in debatcentra in Nederland, waarbij we na de film in gesprek gaan met experts, hopen we daar een begin mee te maken.”
Spijtmoeders is deze donderdag te zien om 22.15 uur op NPO2. Daarna op 2Doc.nl en NPO Start.
