Na ruim negen jaar onderhandelen zijn Spanje en het Verenigd Koninkrijk het eindelijk eens geworden over de toekomst van Gibraltar. In Brussel is woensdag de laatste hand gelegd aan een historisch akkoord over het stukje Britse grond in het zuiden van Spanje. „Dit akkoord markeert de stabiliteit tussen alle partijen en onderstreept een nieuwe relatie tussen de EU en het VK sinds de Brexit”, zei de Spaanse minister José Manuel Albares na de ondertekening. De regeringsleider van Gibraltar, Fabian Picardo, en de Britse minister van Buitenlandse Zaken, David Lammy, spraken van een historisch akkoord en benadrukken dat de afspraken economische zekerheid bieden en de soevereiniteit garanderen.
De gesprekken over het lot van de ‘Rots’ begonnen kort na het Brexit-referendum in 2016, maar sleepten zich jarenlang voort door de politieke gevoeligheid van Gibraltar, dat al eeuwenlang een twistappel is tussen Spanje en het VK. Gibraltar is Brits overzees gebied dat Spanje ook claimt. Gibraltar is dan wel Brits, maar formeel geen onderdeel van het Verenigd Koninkrijk. Het heeft een eigen regering; buitenlandse betrekkingen en defensie vallen onder de verantwoordelijkheid van het VK.
Deze week kwamen de ministers Albares, zijn Britse ambtsgenoot Lammy en Gibraltar’s regeringsleider Picardo bijeen in Brussel met EU-commissaris Maros Sefcovic om de laatste plooien glad te strijken.
Met deze doorbraak hopen de partijen op een definitieve deal die de grens tussen Gibraltar en Spanje openhoudt, de mobiliteit van mensen en goederen versoepelt en economische stabiliteit moet brengen aan beide zijden van de grens.
1. Waarom duurt het zo lang om tot een akkoord te komen?
Eén van de grootste struikelblokken was de kwestie van controle en soevereiniteit. Spanje wilde graag Spaanse grenspolitie stationeren op het vliegveld en in de haven van Gibraltar. Voor het VK was dat onaanvaardbaar, omdat het zou voelen als een inbreuk op hun zelfbestuur en Britse soevereiniteit.
Daarnaast speelde ook de politieke gevoeligheid mee. In zowel het Verenigd Koninkrijk als in Spanje is er politieke druk van conservatieve partijen die bang zijn dat een akkoord te veel nationale controle uit handen geeft. Daarom moest elke stap in het proces zorgvuldig worden afgestemd.
En dan was er nog de complexiteit van de Brexit zelf. Gibraltar maakte vóór de Brexit deel uit van de EU, maar viel al onder bijzondere regels. Zo viel Gibraltar buiten de douane-unie en EU-regels voor btw en accijnzen. Tegelijk gold er het vrije verkeer van personen, wat dagelijks duizenden Spaanse grensarbeiders toegang gaf tot het gebied. Na de Brexit moesten allerlei afspraken over reizen, handel, veiligheid en grensbeheer opnieuw worden vastgelegd.
2. Wat maakt de status van Gibraltar politiek gevoelig?
Sinds het Verenigd Koninkrijk het gebied in 1704 veroverde en het in 1713 officieel kreeg via het Verdrag van Utrecht, dat een eind maakte aan alle oorlogen, bleef het een strijdpunt. Spanje liet nooit het idee los dat Gibraltar ooit moet terugkeren onder Spaans gezag. Voor veel Spanjaarden is het een kwestie van nationale trots, terwijl het voor het VK en de Gibraltarezen zelf draait om democratische zelfbeschikking.
In een referendum in 2002 stemde de bevolking met overweldigende meerderheid vóór het behoud van de Britse status. In de praktijk zorgen deze politieke spanningen regelmatig voor wrijving aan de grens. Spanje gebruikt de grens vaak als drukmiddel door bijvoorbeeld extra controles uit te voeren, waardoor er enorme files ontstaan.
Brexit zette de situatie opnieuw op scherp. De bevolking van Gibraltar stemde in 2016 in grote meerderheid vóór het EU-lidmaatschap, maar moest toch met het VK uit de EU stappen. Dit leidde tot een juridisch en praktisch vacuüm: wie beheert de grens? Wie controleert de luchthaven? Spanje zag hierin een kans om opnieuw invloed op Gibraltar te claimen, wat het VK en Gibraltar zelf weer als bedreigend zagen voor hun soevereiniteit.
3.Wat is er nu concreet afgesproken?
Gibraltar blijft onder de Britse soevereiniteit vallen. Het belangrijkste onderdeel van de deal is dat Gibraltar toetreedt tot de Schengenzone. Dat is het Europese gebied waarbinnen vrij verkeer van personen mogelijk is, zonder grenscontroles tussen landen. Door deze stap blijft de grens tussen Gibraltar en Spanje in de praktijk open en kunnen dagelijks zo’n 15.000 Spaanse grensarbeiders zonder problemen pendelen naar hun werk in Gibraltar. Ook Gibraltarezen zouden zo opnieuw vrij naar Spanje kunnen reizen, zoals ze dat vóór de Brexit gewend waren.
De keerzijde is dat Britse reizigers straks op het vliegveld door een dubbele grenscontrole moeten: langs zowel Gibraltarese als Spaanse officials. Voor goederen geldt een speciaal douanemodel dat zware controles aan de landsgrens voorkomt, waardoor handel soepel kan blijven verlopen. Verder behoudt het VK volledige militaire autonomie in Gibraltar, een strategisch belangrijke locatie voor de regionale veiligheid.
4.Betekent dit dat Spanje en het Verenigd Koninkrijk de strijdbijl kunnen begraven?
„Hoe definitief is dit akkoord?” was de eerste vraag die tijdens de persconferentie werd gesteld. In het verleden zijn er al meerdere vergeefse pogingen geweest om een akkoord te sluiten. Maar dit keer is het volgens de onderhandelaars anders. „Dit akkoord is er voor alle partijen, daarom zal het dit keer wél slagen,” zei EU-commissaris Sefcovic.
Spanje en het Verenigd Koninkrijk hebben elkaar weliswaar de hand geschud, maar het Britse parlement moet er nog over stemmen en heeft daarmee het laatste woord. De Conservatieven hadden al kritiek op de afspraken die de Labour-regering heeft gemaakt. Lagerhuis-lid Suella Braverman, voormalig minister van Binnenlandse Zaken, zei in The Daily Telegraph: „Weer een overgave. Deze regering ondermijnt Groot-Brittannië consequent en is absoluut onvergeeflijk. De Falklandeilanden zijn de volgende.”
Met medewerking van Annemarie Kas
