Toen hij twee jaar oud was, stond Isa Yusibov tijdens een demonstratie op een tank in Bakoe, de hoofdstad van Azerbeidzjan. Zijn vader, een vooraanstaand lid van de oppositiebeweging die zich verzette tegen Sovjet-Rusland en de dynastie van de familie Alyjev die Azerbeidzjan nog altijd bestuurt, stak die dag zijn partijkaart van de communistische partij in brand. Het zou er mede aan bijdragen dat de familie Yusibov Azerbeidzjan moest ontvluchten en in 2004 asiel kreeg in Nederland.
Toen zíj twee jaar was, zag Chaja Polak hoe haar ouders werden weggevoerd uit het huis in Rijswijk waar zij waren ondergedoken. Haar vader wendde zijn hoofd af, hij wilde haar niet verraden, haar moeder aaide haar nog over de wang. Door een misverstand werd de kleine Chaja die dag niet meegenomen. Haar vader zou de Tweede Wereldoorlog niet overleven, haar moeder wel.
Nu zitten schrijfster Chaja Polak (82) en analist en beleidsmedewerker Isa Yusibov (35) in de tuin van een luxehotel in Amsterdam. Zij is Joods en door haar levensloop verstrengeld met de Gaza-oorlog. Hij is met dank aan zijn herkomst sinds lang beducht voor Vladimir Poetin. Hij schreef beleidsanalyses en Kamermoties. Zij boeken en gedichten. Hij geeft op X fel commentaar op Poetins oorlog in Oekraïne. Zij schreef een veelgelezen en geprezen essay over de oorlog die Benjamin Netanyahu ontketende na de inval van Hamas in Israël op 7 oktober. Zij werd aan de Rietveld Academie opgeleid tot beeldend kunstenaar, hij is verwoed schaker en wisselt op X zijn geopolitieke analyses af met filmpjes van Kaukasische dansen, vol imponerend snel voetenwerk. „Zodra Poetin uit Oekraïne is geflikkerd”, heeft hij zijn volgers beloofd, zal hij een filmpje plaatsen waarop hij zélf danst.
Later deze avond zal het gesprek gaan over hoe moeilijk, bijna onverantwoordelijk, ze het beiden vinden het nieuws over Oekraïne en Gaza ook maar een dag los te laten. Nu, onder de parasols en uitkijkend op de bloemen van de hoteltuin, hebben ze het erover hoe scherp ze die allesbepalende momenten uit hun kleine-kindertijd decennia later nog op het netvlies hebben.
Dat is toch bekend, zegt Chaja Polak. Heb je een gelukkige, rimpelloze jeugd, dan stammen je eerste herinneringen uit je vierde, vijfde levensjaar. „En dan heb je geluk.” Maar als je al heel jong iets diep schokkends meemaakt, dan staat dat in je ziel geëtst. Dan bepaalt dat mede je leven.
Chaja Polak: „De arrestatie van mijn ouders zelf herinner ik me niet. Maar de dag erna wel, heel precies, en hoe ik nadien van het ene naar het andere adres ging. Mijn moeder kreeg ik terug toen ik drieënhalf was. Maar ik weigerde mama tegen haar te zeggen, omdat ik op al die onderduikadressen voor de veiligheid mama had moeten zeggen tegen vreemde vrouwen.”
Isa Yusibov maakt onwillekeurig een beweging van herkenning. Chaja Polak, die naast hem zit, draait zich naar hem toe: „Ja, jij begrijpt dit.”
Isa Yusibov: „Ik kan me niet herinneren wat ik gisteren aanhad of wat ik gisteravond heb gegeten. Maar van die demonstratie waarbij mijn vader zijn partijkaart in de fik stak, herinner ik me alles. Ik weet heel goed welke kleren ik aan had, hoe mensen stonden. Ik kan de hele scène zo natekenen.”
Chaja Polak: „Ik heb ook wel eens gedacht: ik ben heel oud begonnen. Ik had als klein kind al zoveel door. Ik weet ook nog dat mijn moeder mij wat socialer wilde maken. Ik moest naar een soort peuterschooltje, een klasje kinderen die allemaal buiten aan het spelen waren. Het was vrij kort na de oorlog. Mijn moeder zei tegen mij: ga jij maar met die kindertjes spelen. Ik wilde dat niet. Maar ik dacht, ik doe het maar, omdat zíj het zo graag wil. Maar eigenlijk dacht ik: ik mag niet in die speeltuin spelen. Die is alleen voor vrolijke kinderen.”
Ook Yusibov weet wat het is zich jong staande te moeten houden. Als kind van zijn vader werd hij van school gestuurd na de zwaar gemanipuleerde verkiezingen in Azerbeidzjan van 2003. „De dagen na die verkiezingen waren heel moeilijk. Op school moesten we altijd het volkslied zingen en trouw zweren aan de president. De dag na de verkiezingen pikten ze mij eruit en zetten me voor de hele school. Vierhonderd leerlingen bespuugden me en scholden me uit.”
Na aankomst in Nederland belandde het gezin eerst in Ter Apel, later in Bladel. Isa was 14. Hij leerde Nederlands door steeds met de receptionist van het azc te gaan kletsen, „en niet te voetballen”. Hij slaagde voor zijn vwo-examen en ging in Amsterdam en Leiden studeren, politicologie, Russisch en Euraziatische studies. In 2010 kreeg hij de Nederlandse nationaliteit zette hij zijn geopolitieke kennis in verschillende banen in, het laatst als beleidsmedewerker buitenland voor D66 in de Tweede Kamer. Daaraan kwam een eind: het fractie-apparaat van D66 moest na de verkiezingen flink krimpen. „Het was lang mijn droom, werken in de Kamer, in het hart van de democratie”, zegt hij. „Ik heb die droom gerealiseerd in twintig jaar tijd.” Maar vraag je hem of hij zich Nederlander voelt, dan zegt hij: nee. „Ik voel me Europeaan met een Kaukasisch tintje.”
Waarom?
„Toen ik afscheid nam bij D66 plaatste ik een foto op X, van mijzelf in de Kamerbankjes. Dan reageert iemand: ‘Ik vind het niet kunnen dat iemand die hier pas twintig jaar woont in de Tweede Kamer gaat werken’.”
Yusibov formuleert steeds zorgvuldig. Nu struikelt hij soms over zijn woorden: „Ik heb geprobeerd zo snel mogelijk zo goed mogelijk te integreren. Maar het gebrek aan acceptatie hier… daar heb ik soms wel moeite mee. Toen ik ging solliciteren na mijn studie werd ik nergens uitgenodigd. Ik was gedwongen om in het buitenland te gaan werken. Ik bedoel, ik had ook hangjongere kunnen worden, maar ik heb een andere keuze gemaakt. Nederland heeft ons opgevangen. Het minste wat je kan doen is een beetje een normale burger zijn.”
Beiden komen uit gezinnen die zich verzetten. De ouders van Chaja Polak, Annetje Kupferschmidt en Hans Polak, werden niet alleen opgepakt omdat ze Joods waren, ze deden ook verzetswerk. Ze werden weggevoerd naar Auschwitz, haar vader overleed in Dachau. „Ik weet dat mijn vader in het Joods studentenverzet zat. Maar wat hij precies deed, dat weet ik niet. Mijn moeder vervalste papieren. Zijn groep is verraden toen mijn moeder zwanger was van mij. Mijn moeder is bevrijd door de Russen.”
Na de oorlog kreeg Polaks moeder een relatie met de verzetsman Cor Fels. „Mijn tweede vader had dus ook in het verzet gezeten, en bracht drie jaar in verschillende concentratiekampen door. Hij zong in de douche prachtige Russische volksliederen waar ik nog altijd een zwak voor heb.” Het communisme van haar moeder en tweede vader, vervolgt Polak, „was een heel mooi idealisme. Ze hadden gezien hoeveel armoede er was. Ze hadden antisemitisme en het nazisme meegemaakt. En zij geloofden oprecht in een wereld zonder antisemitisme waarin er ook geen armen meer zouden zijn. Vervolgens stortte dat geloof in. Ik zag dat gebeuren als kind, als tiener. Het was dramatisch. Mijn tweede vader werd eind jaren vijftig de Communistische Partij uitgegooid. Om toch nog iets met zijn idealen te kunnen doen, werd hij lid van de Vredesbeweging. Vervolgens werd hij ziek en is te jong overleden.”
Ze zwijgt even en zegt dan: „Het is momenteel echt wonderbaarlijk om te bedenken hoezeer de Russen nu in ander daglicht staan. Volstrekt tegengesteld.”
Ik ben twintig jaar geleden Azerbeidzjan niet ontvlucht om dit nu hier mee te maken
De vader van Isa Yusibov verzette zich eerst tegen de Sovjet-overheersing van Azerbeidzjan. Na het instorten van de Sovjet-Unie bleef de macht in het olierijke Azerbeidzjan min of meer in dezelfde handen; president Heydar Alyjev was de voormalig secretaris van de communistische partij. Zijn zoon Ilham is er nog altijd aan de macht. Verkiezingen in Azerbeidzjan hebben niet veel te betekenen, het land staat op plek 154 van de 180 landen op de corruptieranglijst van Transparancy International.
Yusibov: „Ik ademde politiek, van jongs af aan. Als er bezoek was bij ons thuis, en het ging over politiek, dan keerde ik een stoel om en gebruikte de pootjes als microfoon. Dan hield ik op mijn eigen manier een politieke speech waarin ik eten, drinken en aandacht vroeg. Ik kopieerde de spreekstijl van de tv. Mijn vader was nooit thuis. Er zijn periodes geweest dat ik dacht: dit hoort misschien niet zo. Ik wilde dingen met hem kunnen doen. Maar naarmate ik ouder werd, begreep ik het beter.”
Op de verkiezingen van 2003 volgde een arrestatiegolf van oppositieleden, vervolgt Yusibov. „Mijn vader moest kiezen tussen twaalf jaar de cel in gaan, of vluchteling worden. Hij vluchtte eerst naar de regio in het noorden waar hij burgemeester was geweest.”
„Dus jouw vader moest ook onderduiken?” vraagt Chaja Polak.
„Ja, en op een gegeven moment gingen er geruchten dat ze mijn moeder, mijn broer en mij wilden ontvoeren om hem te pakken te krijgen. Wij moesten vervolgens ook onderduiken. Na een maand of anderhalf kozen mijn ouders voor vluchten.”
Chaja Polaks geschiedenis is bekend uit haar romans, sinds 1989 een per drie, vier jaar, de meest recente is Het verdriet van de vrede. In precieze, sobere beelden weet ze de diepe mentale krassen en het immense verdriet en verlies van de Jodenvervolging en de Holocaust invoelbaar te maken. In maart dit jaar publiceerde ze Brief in de nacht, gedachten over Israël en Gaza, een essay waarin ze haar wanhoop schetst over de inval van Hamas in Gaza en de oorlog die Israël sindsdien in de Gazastrook voert. Ze schrijft over zoeken naar empathie voor de andere partij, en dat dit door alle wreedheid en geweld soms niet langer mogelijk blijkt. Ze speurt naar manieren om de schier eindeloze cirkel van geweld en tegengeweld te beëindigen.
„Soms denk ik: misschien is mijn essay inmiddels achterhaald. Er is alweer zoveel gebeurd. Maar ik constateer dat het overeind blijft. Netanyahu deugt niet, Hamas deugt niet. Een verstandige Israëlische leider had na 7 oktober de internationale gemeenschap om hulp gevraagd. Nu moet Netanyahu gedwongen worden aan tafel te gaan zitten met partijen die boven het conflict staan. Hoe dan ook moet de oplossing van buiten komen, uit de diplomatieke arena.”
Isa Yusibov: „Een bijkomende zorg is het niveau van het debat hierover. Internationaal, en in Nederland. Zodra je iets zinnigs wil zeggen, word je weggeschreeuwd door de flanken. Zelf was ik een nederige beleidsmedewerker buitenland. Als ik bijvoorbeeld een motie schreef waarin Qatar werd gevraagd om Hamasleiders uit te leveren aan de internationale gemeenschap, dan kreeg ik het voor mijn kiezen. Schreef ik een motie die opriep kolonisten op de Westelijke Jordaanoever een Schengen-verbod te geven, dan was ik een antisemiet. Hamas-knuffelaar en zionist op één dag, dat is het niveau.”
Chaja Polak verzucht: „Hadden we maar een regering gehad in Israël die enige wijsheid had. Maar nee. Het is nog net zo als in het oude testament. Zij vallen ons aan, wij vallen hun aan.”
Isa Yusibov: „Je hebt gelijk Chaja, het verdriet in al die conflicten is hetzelfde. Daarom zou er in mijn ogen een constante moeten zijn: de internationale rechtsorde. Als je tegen Rusland zegt dat het de internationale rechtsorde moet respecteren, en je zwijgt tegelijkertijd over mensenrechtenschendingen van Israël, dan is dat inconsistent. Hamas moet je anders aanpakken, dat is een terroristische organisatie, een non-statelijke actor. Maar ten aanzien van Rusland en Israël moet je met gelijke maten meten. Want derde landen, de Global South, zien hoe hypocriet het Westen is. Dan wordt het heel moeilijk de internationale rechtsorde als basis te nemen. Dan gaat het alleen maar over emoties en politieke voorkeuren.
„Ik ben het dus eens met Chaja als zij schrijft dat geweld met geweld aanpakken niet werkt. Kinderen in Gaza wier ouders nu worden vermoord, zullen vatbaar zijn voor het radicalisme van Hamas. En de nieuwe generaties Oekraïners zullen niks willen weten van de Russen.”
Chaja Polak: „Dat gaat me dus zo aan het hart, die toekomstige getraumatiseerde mensen in Gaza. Omdat ik zo weet hoe dat is. Om te leven met trauma’s, met getraumatiseerde ouders. Erg genoeg gaat dat generaties door.”
Chaja, hoe stond jouw moeder na de oorlog tegenover Duitsland?
„Een anekdote. Ik ben een jaar of zes. Er wordt aangebeld, ik trek aan het touw waarmee wij vanaf één hoog de deur konden openen. Beneden stond een man die vroeg: Ist dein Vati da? Het bleek iemand te zijn met wie mijn tweede vader in de kampen had gezeten. Ik schrok er erg van, een Duitser in huis! Maar wij leerden van mijn moeder niet te generaliseren. Zij sprak trouwens heel mooi Duits, ik hield ervan naar haar te luisteren als ze dat deed.”
Ik heb ook wel eens gedacht: ik ben heel oud begonnen. Ik had als klein kind al zoveel door
Isa, hoe is dat in jouw familie met de Russen en met het regime in Azerbeidzjan?
„In mijn familie gold Rusland sowieso altijd als een dreiging. Voorouders van mij zijn in de jaren dertig door Stalin omgebracht. Er was dus een aversie tegen Rusland, maar niet per se tegen Russen. Familieleden van mij zijn met Russen getrouwd. Ik haat Poetin en alles wat met hem te maken heeft.”
Jij houdt niet op te hameren op het gevaar vanuit het Kremlin.
Yusibov: „Ja, maar dit is in West-Europa ook echt zo lang niet begrepen. Zelfs na MH17 niet. Bijna 200 Nederlanders uit de lucht geschoten boven Oekraïne. Door het Rusland van Poetin. Je had toen moeten inzien: deze gast is een gevaar. Of al ten tijde van de vergiftigingen van de Russen Litvinenko en Skripal in het Verenigd Koninkrijk. Idioot hoe die aanslagen onder het tapijt zijn geveegd vanwege gasbelangen. Geen enkele terroristische organisatie heeft ooit een chemisch wapen gebruikt in Europa. Rusland wel, en toch werd iedereen pas echt wakker bij de inval in Oekraïne.
„Op X krijg ik regelmatig te horen: ‘ja, logisch dat je zo fel bent, je hebt een familiegeschiedenis met de Sovjet-Unie’. Dan zeg ik: ja en nee. Nee, want de feiten spreken voor zich. Maar ook: ja. Wij weten uit ervaring hoe de hazen lopen.”
We gaan aan tafel – binnen, want majestueuze wolken pakken zich samen en later zal het plenzen. Kijkend naar het menu constateert Chaja Polak verbaasd dat je een hele kreeft kunt bestellen. Het worden bescheiden gerechten – een stukje kip, een salade – het zijn geen van beiden grote eters. Yusibov is zelfs mager te noemen. Hij houdt het erop dat hij veel energie verbruikt met schaken. „Alle schakers zijn dun.”
Chaja Polak: „Zo stelde ik me je voor toen ik een podcast van je luisterde. Ik kreeg het beeld van de wereld als een schaakbord, en dat jij daar dan boven hing.”
Isa Yusibov: „Hielden landen zich maar aan de regels van het schaken. Als je schaakt, kun je niet liegen. Het is niet als poker.”
Omdat landen zich niet aan schaakregels houden, speelt hij nu vier-speler-schaak. „Dat is een groot bord met vier kleuren, en vier spelers die beurtelings een zet doen. Dat vind ik veel fijner en leuker dan één op één. Dat is chaotischer. Je weet niet van welke kant je aangevallen wordt. Zodra je zwakte toont, lig je eraf.”
Hij schaakt ook om zijn hoofd leeg te krijgen. „Ik zit constant op X. Soms pakt mijn vriendin mijn telefoon af en zegt: nu gaan we naar de bios. Maar zelf heb ik niet veel last van mijn nieuwsobsessie. Als ik rust wil, ga ik een halfuurtje schaken. En dan lees ik weer het nieuws.”
Chaja Polak haalt haar telefoon uit een van haar twee tassen. Ze kampt nog met de gevolgen van een hersenschudding. Lezen en schrijven is moeilijk, maar tekenen ter afleiding gaat wel. Ze laat schetsen zien op haar telefoon; een grote ronde figuur die andere, kleinere figuren lijkt te koesteren in een soort mantel. „Ik denk niet na over wat ik teken. Mijn hand doet het vanzelf. Het komt hier vandaan.” Ze legt haar hand op haar maag.
Je schrijft in het essay ‘Brief in de nacht’ dat juist Joden in staat zouden moeten zijn empathie te tonen. Wat bedoel je dan?
„Ik ben geboren in de oorlog. Ik was omgeven door mensen die in kampen hebben gezeten en door verhalen over mensen die er niet meer zijn. Joden hebben geleden, het lijden zit in hun dna. Niet alleen in WO II, er waren eeuwenlang pogroms, ze werden verjaagd, vermoord. Daarom moeten juist Joden niet willen dat er gebeurt wat er nu gebeurt. Ik neem het Netanyahu hoogst kwalijk, dat hij de Joodse identiteit bezoedelt.” Ze zwijgt even en zegt: „Ja, bezoedelen, dat is het woord.”
En toch volg je dag in, dag uit de verschrikkingen.
„Ik volg het voortdurend. Ik kan het niet laten. Elke dag, een paar keer per dag. Ik sla geen dag over. Dat gaat niet. Het is net alsof iemand van wie je houdt heel ziek is. Dan kun je ook niet zeggen: nou, ik hoef het even een dag niet te horen.”
Hoe komt dat, denk je?
„Het woord verantwoordelijkheid komt dan op. Als Hamas zich verstopt midden in een vluchtelingenkamp, waar allemaal mensen in tenten zitten zonder enige bescherming, dan denk ik: hoe halen ze het in hun hoofd? Maar ik voel geen verantwóórdelijkheid. Maar als Joodse soldaten op de Westbank met geweren de Palestijnse bevolking terroriseren, daar voel ik me verantwoordelijk voor. Dan wil ik die kolonisten beetpakken en het land uitgooien. Dat vind ik dan echt onverdraaglijk.”
Want dat is jouw volk?
„Ja, ik heb dat niet gekozen. Ik behoor ertoe. Ik kan niet zeggen: ik heb er genoeg van. Ik kan me bij wijze van spreken tien keer laten dopen, maar dat zou niet helpen.”
Werkpaard Isa Yusibov kon het de afgelopen jaren twee keer niet opbrengen naar zijn werk te gaan. Op 24 februari 2022, toen Rusland grootschalig de aanval opende op Oekraïne. En nogmaals op 23 november 2023, toen de PVV van Geert Wilders de verkiezingen had gewonnen. „Het was voor het eerst dat ik me echt benauwd voelde en dat ik niet naar het werk wilde. Ik had geen zin om naar buiten te gaan. Ik voelde me niet veilig”
Chaja Polak: „Ik had toen ook een slechte dag. En dat blijft zo.”
Isa Yusibov: „Ik las die dag in de Russische media: Poetin heeft gewonnen in het nieuwe Nederland. De Russen weten dit, maar wij Nederlanders beseffen het niet.”
Chaja Polak: „Ik voelde me altijd heel erg verbonden met Nederland. Maar dat is echt minder geworden. De gewenning aan dat rechts-extremistische gedachtengoed, al die mensen die gewoon blijven zitten, de VVD die eraan meedoet. En Pieter Omtzigt die het allemaal faciliteert, die nooit opstaat. Míjn Nederland is weg.”
Isa Yusibov: „Ik was altijd kritisch over Rutte. Maar wat er nu gebeurt, is van een totaal andere orde. We zitten nu in een situatie dat we ons in Nederland, een van de beste landen ter wereld, zorgen moeten maken over de rechtsstaat. Ik ben twintig jaar geleden Azerbeidzjan niet ontvlucht om dit nu hier mee te maken.”
Hoe gaan jullie met die zorg en teleurstelling om?
Chaja Polak: „Ik weet het niet, hoor. Ik schrijf erover, al maakt dat niet veel uit. En tegen beter weten in hoop ik dat het niet allemaal verder afglijdt. Er zijn toch altijd golfbewegingen geweest, in de geschiedenis? Ik hoorde laatst van een soldaat in Israël die nog weigerde te vechten. Daar put ik dan toch een beetje hoop uit.”
Isa Yusibov: „Ik tweet erover. In de eed die je moet afleggen om Nederlander te worden, staat duidelijk dat je de rechtsstaat moet respecteren, en de Grondwet. Nu deze coalitie weinig opheeft met de Grondwet, voel ik het als een soort plicht om me daar duidelijk over uit te spreken. Ik weet hoe het is om in een land te wonen waar de regering schijt heeft aan allerlei fundamentele rechten. Dat ga ik hier niet laten gebeuren.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/08094144/data119392592-955d97.jpg)
