Rwanda verwerkt nog altijd zijn trauma. Wat helpt? Als de daders oprecht berouw tonen

Posted on April 5, 2024 by admin

Het zijn onwaarschijnlijke verzoeningen, dertig jaar na de genocide in Rwanda. Van moordenaars en nabestaanden. Van familieleden, zelfs ouders en kinderen, die als gevolg van de slachtpartij tegenover elkaar kwamen staan. In geen land in de historie van de mensheid vielen in zo’n korte tijd zoveel doden. Naar schatting 800.000 tot een miljoen mensen in honderd dagen tijd. Een op de tien Rwandezen. Merendeel Tutsi’s, maar ook Hutu’s die voor Tutsi’s werden aangezien of Tutsi’s beschermden.

„Na de genocide was ik krankzinnig. Ik vergat me aan te kleden. Ik liep in mijn blootje naar buiten. Ik schold iedereen uit die had meegedaan.” De 70-jarige Liberatha Nyirasangwe uit het district Karongi, waar negen op de tien Tutsi’s werden vermoord, schudt gelaten het hoofd. „Mensen kwamen zich verontschuldigen. Ze vielen op hun knieën. ‘Nooit zal ik jullie vergeven’, zei ik. Ik vervloekte ze. Ik had niet verwacht dat ik nog ooit een woord met die mensen zou wisselen.”

„Sinds de genocide leefde ik met een prop in mijn keel. Ik kon niet praten. Ik kon niet huilen.” De 60-jarige Rose Mukarusagara uit hetzelfde district praat nog altijd zachtjes. „Ik verschanste me in mijn huis. Meed contact. Ik was altijd boos, altijd verdrietig. Ik droomde vaak dat ik een man was en wraak nam. Dat ik een van hun kinderen doodde. Ik heb het geprobeerd. Gelukkig is het me niet gelukt.”

Smeulend wantrouwen

Aan elke oorlog, elke slachtpartij, komt ooit een einde. De overlevenden begraven hun doden en dragen hun littekens. De moordenaars, plunderaars en verkrachters boeten voor hun daden of komen ermee weg. En al die beschadigde mensen hebben geen andere keuze dan opnieuw te proberen samen te leven, bij voorkeur in vrede. Maar hoe doe je dat als wederzijds wantrouwen smeult, als angst en haat nog nagloeien? Hoe maak je het uiteengereten weefsel van een samenleving heel?

Daar zijn ze in Rwanda al dertig jaar mee bezig. Een traag en moeizaam proces. De meeste slachtoffers werden gedood met kapmessen en knuppels waarin spijkers waren geslagen. Het waren vaak geen vreemden die hen doodden, maar buren of andere bekenden. Daders en slachtoffers, het waren vrijwel allemaal christenen. Ze spraken dezelfde taal, deelden dezelfde cultuur.

Rwanda telt tien psychiaters op ruim dertien miljoen mensen

De overheid propageert sinds 1999 nationale eenheid en verzoening. Voor de staat bestaan er geen Hutu’s en Tutsi’s meer. Behalve tijdens de jaarlijkse rouwperiode van honderd dagen die begint op 7 april als de ‘Genocide tegen de Tutsi’s’ wordt herdacht. De rest van het jaar geldt iedere burger als Rwandees.

Maar eenheid en verzoening laten zich niet opleggen. Dertig jaar na de genocide worstelt nog steeds een groot deel van de bevolking met de psychische gevolgen. Ruim 20 procent van de bevolking heeft een depressie, een posttraumatische stressstoornis of een andere angststoornis, wijst onderzoek uit. Bij het deel van de bevolking dat de genocide heeft overleefd, is dat meer dan 50 procent.

Hoe komen mensen in arme landen over hun oorlogstrauma’s heen? In landen vrijwel zonder geestelijke gezondheidszorg? Rwanda telt tien psychiaters op een bevolking van ruim dertien miljoen mensen.

„Het hielp dat daders de waarheid vertelden. Ik zag dat het ook mensen zijn”

Liberatha Nyirasangwe, 70 jaar, zittend: „Na de genocide was ik krankzinnig. Heel mijn familie hadden ze uitgemoord. Ik liep in mijn blootje naar buiten. Ik schold iedereen uit die had meegedaan. Mensen kwamen zich verontschuldigen. Ik vervloekte ze. ‘Nooit zal ik jullie vergeven’, zei ik. Jaren hield die gekte aan.
Tot ze me vroegen voor die sociotherapie. De eerste twee keer moesten ze me komen halen. De derde keer voelde ik een zweem van blijdschap. Het hielp dat daders de waarheid vertelden. Ik zag dat het ook mensen zijn.”

Alphonse Kanyemera, 78: „Ik was betrokken bij de moord op haar broer. De duivel moet in mij gevaren zijn. In de gevangenis werd ik heel erg ziek. Ik was ervan overtuigd dat ze me zouden laten creperen. Maar ze brachten me naar een ziekenhuis. Daar trof ik een verpleegster uit mijn streek, een van de overlevenden. Ze was zorgzaam voor mij. Nu zorgen Liberatha en ik voor elkaar. We wonen op dezelfde heuvel. Ik hoor haar als ze me roept.”

Speciaal voor dat doel ontwikkelde de Nederlandse sociotherapeut Cora Dekker een goedkope en effectieve therapie, in samenwerking met het bisdom Byumba van de Anglicaanse kerk in Rwanda. Een aanpak waarmee artsen en psychiatrisch verpleegkundigen in westerse klinieken oorlogstrauma’s van militairen en asielzoekers behandelen, vormden zij om tot een methode die getrainde therapeuten uit de eigen gemeenschap kunnen gebruiken.

In Rwanda staat de methode bekend als Mvura Nkuvure, ‘ik heel jou, jij heelt mij’. De zogeheten ‘community-based sociotherapy’ richt zich op het verbeteren van de sociale betrekkingen tussen mensen met uiteenlopende psychosociale problemen. Met de groep als helende kracht. Tussen 2006 en 2022 voltooiden meer dan 64.000 Rwandezen die therapie.

De lokale organisatie CBS Rwanda en partners leidden ruim duizend therapeuten op. Die kregen een intensieve training van zeven weken. Ze wonen in het dorp of de wijk waar ze groepen begeleiden en kennen de mensen, de gevoeligheden en problemen. Meestal opereren ze in duo’s: Hutu en Tutsi, man en vrouw. Ze krijgen niet betaald, alleen een vergoeding voor transport en communicatie. Vaak zijn het ervaringsdeskundigen, mensen die eerder zelf baat hadden bij de therapie.

„Ik begrijp nog steeds niet dat ik buren heb gedood”

Clever Kadurira, 68 jaar, rechts, in zijn achtertuin, naast de grafsteen van zijn oudere broer: „Van 1993 tot 2000 was ik soldaat in het bevrijdiingsleger van de tegenwoordige president Paul Kagame, dat een einde heeft gemaakt aan de genocide. Het gehucht waar ik vandaan kwam, meed ik. Daar waren mijn vrouw en drie kinderen vermoord. Daar waren mijn ouders, vier broers en zus gedood. Het was een spookdorp. Pas in 2019 keerde ik terug. Celestin had mij eerder benaderd. Hij had herhaaldelijk zijn spijt betuigd.”

Celestin Musengimana, 74 jaar: „Op nog geen tien meter afstand van wat nog altijd mijn huis is, hebben ik en mijn maatje zijn oudere broer doodgestoken bij een wegversperring. Ik zat 21 jaar in de cel. Al in de gevangenis heb ik bekend. Later voor de dorpsrechtbank opnieuw. Het heeft mijn straf niet bekort, maar mijn geweten wel verlicht. Ik begrijp nog steeds niet dat ik buren heb gedood. Sinds de sociotherapie gaan Clever en ik als broers met elkaar om.”

Verborgen

Een maand lang reizen we door Rwanda, hobbelend over roodkleurige zandwegen, bezaaid met keien, waar je alleen met een fourwheeldrive kan komen en soms alleen te voet. Slingerend over de ontelbare heuvels van het eeuwig groene middelgebergte, met een overdaad aan bloemenpracht. Ons doel is mensen te portretteren en te spreken die elkaar ooit als vijanden zagen en dankzij die therapie bevriend zijn geraakt.

Zoals Solange Uwamahirwe en Elie Zmanizaboyo. „Ik was zeven jaar oud toen mijn vader vertelde dat hij had meegedaan aan de genocide”, vertelt Uwamahirwe (23). „Daarna durfde ik niet meer in de buurt komen van dorpsgenoten. Misschien had mijn vader hun familieleden wel vermoord? Ik was ervan overtuigd dat ik niet mocht bestaan.” En Zmanizaboyo (40), destijds tien jaar: „Ik zag hoe mijn beide ouders werden vermoord. Mijn vader met een kapmes. Mijn moeder met een knuppel. Ik kon me verstoppen in het struikgewas. Mensen met een goed hart verborgen mij tot het einde van de genocide. Ik overleefde, maar ik voelde me doods. Tijdens de groepstherapie hoorde ik het verhaal van de dochter van de man die mijn ouders had vermoord. Over het opgroeien zonder vader. Met een moeder die niet voor haar kinderen kon zorgen. Altijd bang, altijd beschaamd. We hebben allebei geleden. Nu steunen we elkaar.”

„Vanuit het bos zag ik hoe het huis met benzine werd overgoten en in brand werd gestoken”

Epiphanie Mukamazimpaka, 37 jaar, destijds 7, links: „Ik was te laat die dag. De meesten van onze familie waren al naar het huis van mijn grootouders gevlucht. Broers, zussen, tantes, ooms, met hun kinderen. Vanuit het bos zag ik hoe het huis met benzine werd overgoten en in brand werd gestoken. Ik hoorde ze daarbinnen kermen. Deze man was erbij, net als zijn broers. Op één na. Die ene broer en diens moeder hebben mij gered. Zij loodsten mij van schuilplek naar schuilplek. Jarenlang was ik bang me onder de mensen te bewegen. In de sociotherapiegroep heb ik geleerd me niet door het verleden te laten verlammen. Ook deze man heeft geleden.”

Jean Baptiste Sibomana, 49 jaar: „Twaalf jaar heb ik in de gevangenis gezeten. Daarna nog eens drie jaar omdat ik met mijn dronken kop over de genocide had opgeschept. Pas daarna drong het besef door dat ik levens had vernietigd, inclusief de levens van mezelf en mijn gezin. Ik heb Epiphanie op mijn knieën om vergeving gevraagd.”

Tot elkaar veroordeeld

Sociotherapeuten hebben de tweetallen gevraagd of ze willen meewerken aan zo’n ontmoeting met journalisten. We horen de verschrikkelijkste verhalen over de genocide. Over trouwgasten die in het huis van de bruidegom levend werden verbrand nadat het dak was overgoten met benzine. Over de verkrachte zus die de genocide overleefde, maar overleed aan aids. Verhalen die dertig jaar na dato nog steeds tot in detail moeten worden verteld. Ogenschijnlijk zonder emotie, maar met alle gebaren en bewegingen die er destijds bij hoorden. Een slachtpartij wordt nagespeeld.

Zij die overleefden, vertellen niet alleen over de wandaden. Zij „voor wie het nog geen tijd was”, zoals de destijds zesjarige Epiphanie Mukamazimpaka het uitdrukt, spreken ook over de goedertierenheid van sommige medemensen, van Hutu’s, buren die hen verborgen, in bescherming namen, eten brachten. Over bekenden met bloed aan de handen die op een beslissend moment toch wegkeken of niet toesloegen, aan wie ze het leven danken, zoals de destijds tienjarige Elie Zmanizaboyo. Hij kan het nog altijd niet bevatten.

In die chaotische periode van bloeddorst en collectieve waanzin gebeurde wel meer onbegrijpelijks, leren de verhalen. Over de Hutu-zoon die meedeed met de moordenaars omdat hij zo hun gangen kon nagaan en zijn Tutsi-moeder kon beschermen. Over de Hutu-vader die zijn vrouw de keel afsneed, omdat hij van de moordenaars moest kiezen tussen zijn vrouw en hun twee kinderen, en zijn vrouw van hem eiste haar te doden. Zijn kinderen moesten hem tien jaar missen omdat hij in de gevangenis zat voor moord.

„De vrouw van wie ik de zus heb gedood, hield mij in leven”

Marianna Nyirantagorama, 58 jaar: „Van ons gezin ben ik de enige die de genocide heeft overleefd. Mijn moeder, twee broers, vier zussen liggen in een massagraf. Ik behoorde steeds tot die enkele overlevenden tussen al die doden. In de kerk waar het grootste deel van mijn familie werd vermoord. Later op de Besesero-heuvel waar de laatste Tutsi’s zich tot het uiterste verdedigden tegen een overmacht. Onder bloederige lijken hield ik me dood. Deze man heeft mijn oudste zus gedood. Dankzij sociotherapie kon ik hem vergeven. Ik zag zijn berouw.”

Marc Nyandekwe, 60 jaar: „Ik heb 6 jaar en 9 maanden gevangen gezeten. Na mijn vrijlating durfde ik Marianna niet onder ogen te komen. Eerst verschanste ik me in mijn eigen huis. Later ging ik elders werken. Af en toe kwam ik terug naar mijn gezin. Marianna zei tegen mijn vrouw dat ik niet langer hoefde te vluchten. Ik was bang dat het een valstrik was. Maar ze leende ons geld. Ze hielp me aan werk. De vrouw van wie ik de zus heb gedood, hield mij in leven.”

Na de genocide was samenleven voor iedereen op eieren lopen. Voor de overlevenden. En voor hen die hadden meegedaan of toegekeken. Ze waren tot elkaar veroordeeld maar ze negeerden of ontweken elkaar, verlamd door angst, verteerd door woede. „Van de overheid moesten we ons verzoenen”, zegt Elie Zmanizaboyo. „Maar zij hadden onze families vermoord. Zij hadden onze levens vernietigd. Veel daders zaten voor jaren achter de tralies. Maar dat was niet voldoende. Ze moesten lijden zoals wij hadden geleden. Ik was als een explosief dat elk moment kon ontploffen.”

De 59-jarige Letitia Uwamariya durfde nauwelijks buiten te komen uit angst dat ze familieleden zou tegenkomen van een van de mannen die haar zes kinderen hadden gedood. „Ik bewerkte het land. Daarna ging ik meteen naar mijn kamer. Voor de kinderen die ik na de genocide nog kreeg, had ik geen oog. Mijn enige vriend was mijn bed.”

Ze waren tot elkaar veroordeeld maar ze negeerden of ontweken elkaar

Ook veel daders die op vrije voeten kwamen en daarmee voor onrust zorgden in de gemeenschappen waar ze naar terugkeren, zijn wantrouwend en bang. De 46-jarige Ezechiel Niyibizi, die tien jaar vastzat, wist zeker dat de overlevenden hem zouden proberen te doden. Hij verschool zich in zijn eigen huis, durfde niemand in de ogen te kijken. „Ik schaamde me. Iedereen wist wat ik gedaan had. Ik bewoog me als een schim.”

De 56-jarige Jean Claude Kwizera, die na vijftien jaar in mei 2022 vrij kwam, herkende zijn eigen dorp niet meer. „Hier was vroeger overal bos.” Zijn eigen huis kon hij aanvankelijk niet vinden. Het zag er armoedig uit in vergelijking met al die nieuwe huizen. „Ik voelde me eenzaam en terneergeslagen. Hoe haal ik die achterstand ooit in?”

Verzoening is geen doel

Veel Rwandezen zijn direct of indirect beschadigd door de genocide en isoleren zich, hun contact met de gemeenschap is verstoord. Dat merken we aan de tweetallen die we elk afzonderlijk spreken. Zij gaan sinds de sociotherapie vriendschappelijk met elkaar om, terwijl ze daarvoor doodsbang voor elkaar waren of elkaar het licht in de ogen niet gunden. In veel gevallen hebben ze zich verzoend of de ander vergeven. Al is dat niet het doel van de sociotherapie. De therapeuten die de bijeenkomsten begeleiden, nemen woorden als ‘verzoening’ en ‘vergeving’ niet snel in de mond. Als die momenten zich voordoen, gebeurt dat op initiatief van deelnemers zelf.

„Sociotherapeuten voeren niet het hoogste woord. Ze zeggen niet hoe het moet”, vertelt Emmanuel Sarabwe, trainer en onderzoeker van het eerste uur bij CBS Rwanda. „Ze maken mogelijk. Ze luisteren en stellen vragen. Dat is onze grootste uitdaging tijdens de training. Want in Rwanda denken we van oudsher hiërarchisch. Geestelijken preken. Onderwijzers hebben de wijsheid in pacht. Sociotherapie moet het juist hebben van de kennis en wijsheid van de groep.”

„Ik heb twaalf jaar gevangen gezeten. Ik kreeg nooit bezoek”

Ancile Unabagira, 57 jaar, met zwarte hoofddoek: „Mijn man werd in de eerste dagen van de genocide door militairen gedood. Ik vluchtte met onze drie kleine kinderen naar mijn geboortedorp. Dat was riskant omdat daar moordenaars waren die mij kenden. Maar er woonden ook mensen die mij hielpen, die mij waarschuwden als er weer een bende in aantocht was. Dan vluchtten we de bossen in. Deze vrouw heeft de zussen van mijn man verraden. ‘Dat zijn Tutsi’s’, zei ze tegen een groep mannen. ‘Maak ze af.’ Tijdens de sociotherapie kwam ik erachter hoe arm ze was. Dat ze geen matras had en op bananenbladeren sliep. Ik kreeg meelij met haar.”

Ancile Nyiramimani, 52 jaar: „Ik heb twaalf jaar gevangen gezeten. Ik kreeg nooit bezoek. Mijn man zat nog veel langer gevangen. Na zijn vrijlating wilde hij niks meer van me weten, omdat ik oud en zwak was geworden. Dankzij de sociotherapiegroep heb ik nu beddengoed. Mensen praten weer met mij.”

Een therapie omvat vijftien wekelijkse sessies van elk drie uur. Er doen tien tot vijftien mensen aan mee. De eerste drie sessies staan in het teken van veiligheid. Een huis, een kerk, een schaduwrijke plek in de buitenlucht, de plaats van samenkomst moet voor iedereen veilig zijn. „Maar tijdens de eerste bijeenkomst voelt niemand zich veilig”, vertelt Sarabwe. „Stel je voor: je zit in een kring met familieleden van degene die jouw broers en zussen hebben vermoord. Of met de dader zelf. Met wie je tot dan toe elk contact hebt gemeden. Sommige groepsleden zitten bijna achterstevoren. Het ongemak druipt eraf.”

Tijdens de eerste sessies wordt er vaak gedanst en gezongen. Er worden spelletjes gespeeld. Om de sfeer luchtig te houden. Langzaam ontstaat het begin van groepsgevoel.

In de tweede serie van drie sessies staat vertrouwen centraal. Wie vertrouw je? Wat wekt vertrouwen? De volgende twee fasen draaien om zorg en respect. Wat voor zorg heb je nodig? Welke zorg kun je de andere groepsleden bieden? Meestal voelt het gezelschap inmiddels vertrouwd. Mensen hechten zich bijna ongemerkt.

In de laatste twee fasen gaat het om je richten op de toekomst en je leven niet laten beheersen door het verleden. En om het opdiepen van positieve herinneringen. Wanneer voelde je je blij? Wanneer werd je gesteund? Ken je ook mensen die goed voor je zijn geweest?

„Elk woord, elk gebaar, elke zucht kan de vonk zijn die tot toenadering en helend contact leidt binnen de groep”, zegt Sarabwe. „Dat gebeurt meestal in de zorgfase.” Het helpt als daders precies vertellen hoe en waar ze hun wandaden pleegden en waar ze hun slachtoffers begroeven. Het helpt als ze oprecht berouw tonen en besef van wat ze hebben aangericht.

„Elke nacht opnieuw zag ik die beelden. Ik werd verteerd door haat”

Rose Mukarusagara, 60 jaar, rechts: „Ik zat mijn drie maanden oude baby te voeden, toen de meute op me afkwam. Iemand schoot mijn jongetje dood. Een ander wilde me de genadeklap geven met een kapmes. Ik weerde af met mijn arm die hevig begon te bloeden, net zoals mijn oor die was geraakt. Ik viel voorover op mijn baby en verloor het bewustzijn. Waarschijnlijk dachten de mannen dat ik vanzelf zou doodbloeden. Na de genocide had ik altijd hoofdpijn. Elke nacht opnieuw zag ik die beelden. Ik werd verteerd door haat. Sociotherapie hielp me weer mens te worden. ‘Heel mij, ik heel jou’ heet die aanpak. Dat hebben we gedaan.”

Ezechiel Niyibizi, 46: „Ik maakte deel uit van die meute. ‘Als wij hen niet doden, doden ze ons’, hadden leiders ons verteld. Na de genocide vluchtte ik naar Congo. Tien jaar cel wachtte mij bij terugkeer. Wat ik heb gedaan, is onvergeeflijk. En toch heeft Rose me vergeven, De zoon van Rose brengt mijn dochter elke dag naar school.”

Wat ook bijdraagt is dat groepsleden elkaar hun persoonlijke verhalen vertellen en dat er aandachtig wordt geluisterd. „We voelden elkaars verdriet”, zegt de 60-jarige Marc Nyandekwe over de 58-jarige Marianna Nyirantagorama wier zuster hij doodde. „We probeerden elkaar te troosten.”

Een uitspraak die in de gesprekken over de sessies steeds terugkomt, in allerlei variaties: „Zij hebben ook geleden. We hebben allemaal geleden.”

Het effect van de therapie omschrijft de 46-jarige Ezechiel Niyibizi als „nooit verwacht geschenk”, de 68-jarige Clever Kadurira noemt het „genade”, de 40-jarige Elie Zmanizaboyo spreekt over „een bevrijding” en de 59-jarige Letitia Uwamariya zegt dat het „dat was wat ze nodig had om me weer mens te voelen tussen de mensen, niet meer moederziel alleen”.

Tachtig procent van de groepen gaat op eigen kracht verder. Ze blijven elkaar ontmoeten. Vanzelfsprekend, vindt onderzoeker Sarabwe. „Ze willen de verbondenheid niet kwijt.”

Sommige groepen beginnen gezamenlijke bezigheden om geld te verdienen. Ze vlechten matten. Ze bewerken samen een stuk land. Sarabwe: „Trauma’s houden mensen niet alleen klein maar ook arm.” Community-based sociotherapie wordt inmiddels toegepast in Liberia, Congo-Kinshasa, Oeganda, Ethiopië en Zuid-Soedan.

De methode van Cora Dekker

‘Community-based sociotherapy’, in de gemeenschap gewortelde sociotherapie, is ontwikkeld door de Nederlandse tuindersdochter Cora Dekker (1944-2019). Ze was veertien jaar toen haar ouders haar van de huishoudschool plukten. Ruim een halve eeuw later promoveerde ze aan de Vrije Universiteit in Amsterdam op onderzoek naar de werking en effectiviteit van een methode om mensen met trauma’s in conflictgebieden te behandelen. Een vorm van sociotherapie die ze vanaf 2004 had ontwikkeld en aangepast aan de lokale omstandigheden in Rwanda na de genocide van 1994. Dat deed ze samen met medewerkers in het bisdom Byumba van de Anglicaanse kerk in Rwanda. Ze was 71 jaar toen ze doctor werd.

Vanaf het begin van de jaren negentig had ze getraumatiseerde asielzoekers behandeld bij de Stichting Centrum ‘45. Zo kwam ze in contact met het werk van de Britse sociotherapeut Maxwell Jones. Als docent aan de Hogeschool Leiden ontwikkelde ze de module ‘community-based sociotherapy’. In 2004 besloot ze de toepassingsmogelijkheden in Rwanda te verkennen.

Samen met Rwandese medewerkers vertaalde ze de methode naar de Afrikaanse context en cultuur. Toepassing bleef aanvankelijk beperkt tot twee van de veertig districten in Rwanda. Pas nadat onderzoek uitwees dat de therapie hoogst effectief was, breidde het werkterrein zich vanaf 2014 sterk uit. In 2016 werd Community-Based Sociotherapy Rwanda (CBS Rwanda), opgericht, een lokale organisatie die sociotherapeuten traint en begeleidt. CBS Rwanda werd de afgelopen jaren grotendeels gefinancierd door de Nederlandse overheid.

Daar leek in 2023 abrupt een einde aan te komen door stopzetting van de bilaterale ontwikkelingshulp aan Rwanda. Dankzij een amendement op de begroting van Ontwikkelingssamenwerking, afkomstig van de ChristenUnie, gesteund door Volt, GroenLinks en D66, werd de financiële steun van 800.000 euro per jaar voorlopig veiliggesteld.

Zusterorganisatie ICBS, het Institute for Community-based sociotherapie, traint inmiddels ook therapeuten in Liberia, Congo-Kinshasa, Oeganda, Ethiopië en Zuid-Soedan.

Tijdlijn
Rwanda

15de eeuw: Rwanda is tot 1884 een koninkrijk.
1884: Rwanda maakt tot 1919 deel uit van de kolonie Duits Oost-Afrika.
1922: Rwanda behoort tot 1962 tot Belgisch mandaatgebied. In navolging van Duitsers zien Belgen de Tutsi’s als elite en Hutu’s als onderklasse. In de jaren dertig voeren ze id-kaarten in met daarop: Hutu, Tutsi of Twa.
1959: Hutu’s doden tienduizenden Tutsi’s.
1961: Een Hutu-regering neemt de macht over.
1962: Rwanda onafhankelijk.
Massamoorden op Tutsi’s in 1963, 1967 en 1973.
1990: Etnisch geweld laait op als Tutsi-milities, verenigd in het Rwandees Patriottisch Front (RPF), vanuit Oeganda Rwanda binnenvallen.
1994: Op 6 april wordt een vliegtuig met de presidenten van Rwanda en Burundi uit de lucht geschoten. Het is het startsein voor de massamoord op Tutsi’s. Er sterven zo’n 800.000 mensen. De genocide eindigt op 18 juli met de machtsovername door het RPF.
Zo’n 1,5 miljoen Hutu’s en Tutsi’s vluchten naar Congo-Kinshasa. De meesten keren in 1996 en 1997 terug.
1999: De regering richt een Commissie voor Nationale Eenheid en Verzoening op. De benamingen Hutu en Tutsi worden verboden. Een nieuw ministerie neemt die taak over in 2021.

We verzuipen in plastic. Durft de wereld te zeggen: genoeg is genoeg?

admin
November 22, 2024
0

Het is teruggevonden in moedermelk, in honingbijen, in hondentestikels, in appels, in het diepste van de oceaan, in wolken en in versgevallen sneeuw op Antartica. Plastic is een wondermiddel en een vloek. Na de biodiversiteitstop en de klimaattop start maandag een laatste belangrijke milieutop, een die het slotakkoord moet worden van onderhandelingen die sinds 2022 lopen. Op een VN-top in Zuid-Korea willen landen een juridisch bindend akkoord sluiten tegen plastic vervuiling.

Boven die onderhandelingen hangt één belangrijke vraag. Gaan landen afspreken dat ze minder plastic zullen produceren? Studies laten zien dat plasticvervuiling fundamenteel aanpakken niet kan zonder de losgeslagen productie ervan in te perken. Maar het politieke klimaat is er niet naar, en voorstander Verenigde Staten nam afgelopen week toch nog afstand van zo’n productieplafond.

Plastic is niet nieuw, maar de explosie van plastic om ons heen wel. Sinds 1950 is de productie ervan meer dan vertweehonderdvoudigd. De productie groeit bovendien steeds harder. Vooral in China, maar ook in andere Aziatische landen en de Verenigde Staten verrezen de afgelopen jaren nieuwe fabriekskolossen die de plastic productie verder omhoogstuwen.

Met die productie kwam ook meer vervuiling. De uitstoot van microplastics in het milieu wordt momenteel geschat op tussen de 10 en 40 miljoen ton per jaar, een hoeveelheid die tegen 2040 zou kunnen zijn verdubbeld, staat in een studie gepubliceerd in Science. Microplastics zijn in ons water gevonden, in ons eten – zoals zout, suiker, honing, bier en thee – in ons bloed en organen. Wetenschappers zien steeds meer aanwijzingen voor negatieve gezondheidseffecten.

Tegen 2050 ‚zwemmen’ er mogelijk meer stukken plastic in de zee dan vissen, berekenden onderzoekers

Duidelijk is dat het zeeleven al lijdt onder plastic. Zo werd in de buik van één aangespoelde walvis in Spanje 29 kilo plastic gevonden: tassen, netten, zelfs een jerrycan. Vermoedelijk was al dat plastic het dier fataal geworden. Tegen 2050 ‘zwemmen’ er mogelijk meer stukken plastic in zee dan vissen, berekenden onderzoekers. Om te illustreren hoe hard het gaat: bij tellingen van The Ocean Cleanup in de Stille Oceaan bleek dat het aantal gevonden plastics in slechts een kleine zeven jaar tijd was vervijfvoudigd.

Het plasticprobleem valt niet te ontkennen, en daarom startten 175 landen in 2022 onderhandelingen met de bedoeling eind dit jaar tot een akkoord te komen. Het zou een juridisch bindend instrument moeten worden tegen plastic vervuiling. Dat pakket maatregelen zou moeten gelden voor de „hele levenscyclus” van plastics; dit werd expres zo geformuleerd zodat het de deur openzet om ook de productie van plastic aan te pakken.

EU voortrekkersrol

Bij het pleiten voor een productieplafond pakt de Europese Unie een voortrekkersrol. Maar hoeveel heeft het continent eigenlijk nog te zeggen over plastic productie? Het marktaandeel van plasticfabrieken in Europa nam af van 28 procent in 2006 naar 12 procent vorig jaar. Plastic uit Azië en de VS, gemaakt met goedkoop schaliegas of (Russische) olie, zorgt er al jaren voor dat de Europese plasticproducenten worden weggeconcurreerd. De Europese productie daalde alleen al vorig jaar met 8 procent. Onbedoeld is die Europese productiebeperking er dus al.

De EU vindt daarnaast niet alleen plastic producerende grootmachten zoals de VS en China tegenover zich. Ook oliebedrijven lobbyen actief tegen regels die de productie van plastic moeten beteugelen. „Een productieplafond gaat ons niet helpen wat betreft vervuiling en het milieu”, aldus Karen McKee, topvrouw bij oliegigant ExxonMobil tegen zakenkrant Financial Times in aanloop naar de top.

Oliereuzen zoals Saudi-Aramco, ExxonMobil en Shell investeerden samen vierhonderd miljard dollar in plasticfabrieken, zo berekende Forbes in 2020. „Soms vergeten we dat plastic gemaakt is van olie en gas”, zegt McCauley. „Nu er meer energie uit hernieuwbare bronnen komt vanwege de strijd tegen klimaatverandering, zetten olie- en gasbedrijven in op het opvoeren van de plasticproductie als plan B.”

Plastic wordt gezien als de grootste toekomstige groeimotor van de vraag naar olie. De vraag naar brandstof gaat door de opkomst van elektrische auto’s mogelijk pieken. Plastic is een levensverzekering voor fossiel.

Bij de vorige onderhandelingssessie in Canada in april waren er 196 lobbyisten van de fossiele en chemische industrie aanwezig. Meer dan de mensen die aanwezig waren namens delegaties van de Europese Unie.

Lang niet alle industrie is overigens tegenstander van een productieplafond. Bedrijven die plastic verwerken, zoals Coca-Cola en Unilever, hebben hier gezamenlijk juist voor gepleit. Een productieplafond zou goed zijn voor de recyclingindustrie, aldus een topman van Unilever tegen de Britse zakenkrant Financial Times.

Frappant genoeg is het ook de olie-industrie die recycling zegt te steunen, sterker nog: volgens critici hebben oliebedrijven de potentie van recycling jarenlang schromelijk overdreven. „Oliebedrijven houden ervan met de mythe van recycling te schermen als manier om het probleem van plastic vervuiling aan te pakken”, zegt McCauley. „Maar ze zitten ook weer niet te wachten op stevige afspraken over gerecycled plastic, want dat zorgt voor minder vraag naar fossiel plastic.”

Alleen al in Nederland gingen dit jaar vijf plasticrecyclers failliet

Recycling is in werkelijkheid weerbarstig. Wereldwijd wordt ongeveer 9 procent van het plastic gerecycled. In Europa wordt steeds mínder plastic gerecycled. En alleen al in Nederland gingen dit jaar vijf plasticrecyclers failliet.

Recyclers kunnen momenteel niet op tegen de lage prijzen van nieuw plastic, en het gemak ervan in het productieproces. Bedrijven die huisafval ophalen, schoonmaken, sorteren, en omsmelten naar gerecyclede plastic korrels, moeten concurreren met een totaal andere markt van goedkope fossiele plastics uit gigantische fabrieken in Azië en de VS. En de duurzame ambities van voedingsgiganten en verpakkingsbedrijven blijken niet groot genoeg om ook vast te houden aan gerecycled plastic als dat duurder is.

De problemen in de plastic-recyclingindustrie lijken sterk op die in de kledingindustrie. Tweederde van de nieuw verkochte kleding bestaat tegenwoordig (geheel of gedeeltelijk) uit plastic (denk aan namen als polyester, elastaan of acryl). Ook textielrecyclers (die van oude kleding nieuwe willen maken) kunnen niet op tegen fossiele goedkope materialen.

Mogelijk toch afspraken

Hoe groot de noodzaak volgens voorstanders ook, het lijkt politiek gezien volgende week niet uit te draaien op een juridisch afdwingbaar productieplafond. Over andere onderwerpen lijken de standpunten van landen minder ver uiteen te liggen. Zo zijn er plannen om afspraken te maken over beter beheer van plastic afval, meer recycling en mogelijk beter ontwerp van producten (waardoor recycling makkelijker is). Ook zouden er mogelijk afspraken gemaakt kunnen worden om vervuiling in oceanen door plastic vistouw te beperken.

De top in Zuid-Korea (trouwens zelf ook een grote plasticproducent) trekt veel minder aandacht – en regeringsleiders – dan de klimaattop van afgelopen weken. Wordt het plastic probleem misschien nog onderschat?

„Absoluut”, vindt McCauley. „Maar als er geen akkoord komt, accepteren we een toekomst waar mensen onnodig ziek worden door plastic vervuiling, een wereld waarin oceanen een plastic soep worden. Dit is een once in a lifetime kans en die mogen we niet verspillen.”

Legertop VS gaat weer turbulente tijd tegemoet, met balanceeract om Trump in toom te houden

admin
November 22, 2024
0

Toen Donald Trump vorige week zijn kandidaat-minister van Defensie onthulde, ging op rechtse sociale media al snel een meme rond. Deze collage toonde links een oudere foto van de huidige baas van het departement, topofficier Lloyd Austin, die in coronatijd met mondkapje én spatmasker langs een haag ondergeschikten loopt. En rechts een eveneens wat gedateerde foto van diens door Trump geselecteerde opvolger, Pete Hegseth, in legergroen gevechtstenue en een aanvalswapen losjes in de hand.

De meme moest uitbeelden hoezeer onder Trump op het Pentagon een nieuwe wind zou gaan waaien. Fox News-presentator Hegseth berijdt al jaren het stokpaardje dat de strijdkrachten verzwakt en ‘verwijfd’ zouden zijn. Als bewindsman wil hij de defensiestaf zuiveren van ‘woke’ generaals. Via Hegseth zou Trump zo alsnog de loyale generaals krijgen die hij tijdens zijn eerste termijn (2017-2021) node miste. Bijvoorbeeld om het leger in te zetten tegen de „vijand van binnenuit”, zoals hij politieke tegenstanders tijdens de campagne dreigde. Of om militairen te laten helpen bij het uitzetten van illegale immigranten.

Lawrence Wilkerson vreest dat dit niet alleen maar dreigementen zullen blijken, vertelt de gepensioneerde legerkolonel aan de telefoon uit Virginia. „Ik denk dat een belangrijk deel retoriek is, maar het stemt zeker ongerust dat Trump een deel van de militaire ambtenarij wil vervangen door hielenlikkers. Zelfs als Hegseth uiteindelijk niet [door de Senaat] benoemd wordt – wat ik zeker niet uitsluit – kunnen we iemand anders krijgen die het bevel opvolgt om schoon schip te maken.”

„En zeker wanneer die persoon geen enorme ervaring of politiek aanzien heeft,” voorspelt Wilkerson, „zal hij waarschijnlijk op verzet stuiten van iedereen binnen het Pentagon, met zijn 300.000 medewerkers de grootste non-profitorganisatie ter wereld. Dat zou een blijvende puinhoop aanrichten en de nationale veiligheid van de VS schaden.”

Wilkerson kent het departement en het gremium van de Joints Chiefs of Staff (JCS) van binnenuit. Hij was decennialang de rechterhand van de legendarische viersterrengeneraal Colin Powell, die het in 1989 als eerste afro-Amerikaan tot voorzitter van de verenigde chefs van staven schopte. Trump en Hegseth hebben beiden laten doorschemeren dat ze de huidige (eveneens zwarte) voorzitter, generaal Charles ‘CQ’ Brown jr., willen vervangen, omdat hij ‘woke’ zou zijn.

Lawrence Wilkerson: „Een van de cosmetische dingen die Trump kan doen is Browns termijn niet verlengen of hem simpelweg ontslaan. Maar dat zou niet zo’n big deal zijn.” De voorzitter, legt hij uit, voert over geen enkele militair het bevel, hij is vooral een schakel tussen Witte Huis, de Nationale Veiligheidsraad, het Pentagon en de commandanten van de verschillende onderdelen van de strijdkrachten. „Er loopt vooral veel communicatie via hem.”

Daadwerkelijke militaire macht ligt bij de commandanten die het slagveld moeten aansturen. „De man in Honolulu, de man in Stuttgart [..], de leider van het strategisch commando, die over alle kernwapens gaat.” Zodra Trump ook op zulke posten kritiekloze lakeien gaat benoemen, zou Wilkerson zich echt zorgen maken. „Maar ik denk dat zelfs Trump wel inziet hoe beangstigend en schadelijk dat zou zijn.”

Voorproefje

Het neemt niet weg dat topgeneraals onder Trump (opnieuw) een turbulente tijd tegemoet gaan. Als ze aanblijven kunnen ze met de president meebuigen in de hoop zijn meest autoritaire instincten wat in te tomen. Critici kunnen dit afdoen als ‘anticiperende gehoorzaamheid’, maar het bleek in Trumps eerste termijn wel degelijk erger te voorkomen.

Een voorproefje van een Donald Trump die het leger liefst ook binnenlands zou inzetten, kregen de VS bijvoorbeeld al in de verhitte protestzomer van 2020. Na de geruchtmakende politiemoord op een zwarte man, George Floyd in Minneapolis, braken door het hele land antiracismebetogingen uit, die soms ontspoorden in rellen. Trump begon hierop openlijk te flirten met het idee militairen in te zetten tegen deze Black Lives Matter-beweging.

Op 1 juni 2020 liet hij een protestkamp in Lafayette-park, vlakbij het Witte Huis, door de oproerpolitie schoonvegen met flitsgranaten en traangas. Vervolgens paradeerde hij naar de nabijgelegen St. John’s-kerk waar hij uitgebreid poseerde met een bijbel. In zijn kielzog wandelden Mike Esper en Mark Milley mee, destijds respectievelijk de minister van Defensie en de JCS-voorzitter.

Beiden hadden achteraf grote spijt dat ze meegingen in dit machtsvertoon. Milley schreef zijn ontslagbrief, maar diende die niet in. Wel verzond hij een dag na het incident een communiqué waarin hij de commandanten van alle legeronderdelen erop wees dat „elke Amerikaanse militair trouw heeft gezworen aan de grondwet en de waarden die zij belichaamt”. Die brief zette hij weer een dag later op Twitter, inclusief handgeschreven voetnoot: „We blijven die eed en het Amerikaanse volk trouw.”

Volgens Wilkserson gaf Milley daarmee een „krachtig” antwoord. „Wat hij feitelijk deed, was binnen de rangen zeggen: ik beging een fout, ik had dat niet moeten doen. Vervolgens wees hij iedereen die het maar moest horen op de grondwet. Dat was een lastig pad om te bewandelen, want hij ging hiermee in tegen zijn opperbevelhebber [Trump] door hem in zekere zin te beschamen. Maar Trump ontsloeg hem niet.”

De legertop zal in Trumps nieuwe termijn weer dit soort evenwichtsoefeningen moeten uitvoeren. Bijvoorbeeld als de president militairen zou willen inzetten bij de door hem beloofde ‘massadeportaties’ van illegale immigranten, zoals hij deze week al suggereerde. Hierbij kunnen de generaals Trump echter een aantrekkelijk alternatief voorleggen, stelt Wilkerson: het federaliseren van de nationale gardes van de vier staten die aan Mexico grenzen. Eerdere presidenten, ook Democratische, zetten deze reservisten al eens in voor het versterken van de zuidgrens.

„Gouverneurs kunnen daartegen protesteren,” zegt Wilkerson, „maar als de president een noodtoestand uitroept, kan hij die gardisten onder federaal gezag plaatsen. Zij zijn daar ook veel beter geschikt voor dan actieve manschappen. Ze kennen hun staten en het terrein veel beter.”

Christen-nationalisme

Veel bevreesder is Wilkerson voor een al langer sluimerende trend binnen het Amerikaanse leger, die onder Trump kan versnellen: de opkomst van christen-nationalisten. Dit zijn niet alleen evangelisch-christenen, maar ook conservatieve katholieken. Uit bijbelse principes streven vooral de evangelicals op het wereldtoneel een zeer hechte band na met Israël en het Joodse volk. En binnenlands streven ze samen met de katholieken, van wie Trump er in zijn eerste termijn al menige benoemde binnen de federale magistratuur, ernaar het christendom tot de nationale religie te maken.

Kandidaat-minister Hegseth is een exponent van deze stroming. De evangelical etaleert graag zijn christen-fundamentalistische tatoeages. Zo draagt hij een groot Jeruzalem-kruis op zijn rechterborst en de tekst Deus Vult (‘God wil het’) op zijn onderarm, respectievelijk het wapenschild en de strijdkreet van de kruisvaarders die vanaf de elfde eeuw het Beloofde Land moesten veroveren op de moslims.

Hoewel Trump zich in de campagne presenteerde als een isolationist die geen nieuwe oorlogen zal beginnen en het Midden-Oosten weer rustig kan krijgen, zouden pro-Israëlische bewindslieden als Hegseth de president die belofte kunnen laten breken, voorziet Wilkerson. „Hij kan naar Trump gaan en zijn best doen hem te overtuigen om ten oorlog te trekken tegen Iran. Want dat is wat [de Israëlische premier] Bibi [Netanyahu] wil.”

Emancipatiemachine

Behalve met christelijk-nationalisme flirt Hegseth ook met wit-superioriteitsdenken. Zo zou de legertop met diversiteitsprogramma’s „Amerika’s witte zoons en dochters bij ons wegjagen”, schreef hij in zijn dit jaar verschenen boek The War on Warriors: Behind the Betrayal of the Men Who Keep Us Free. Wilkerson moet hard lachen als hij die opmerking hoort. „Het spijt me, maar Amerika’s witte zonen en dochters melden zich zelf helemaal niet meer aan.”

Hij wijst op enquêtes die al decennia worden gehouden onder 18- tot 24-jarigen en waarin nu nog maar 9 procent zegt in het leger te willen dienen. „De belangrijkste reden is de economie: ze kunnen elders een betere baan vinden. En de tweede reden is dat ze niet willen omkomen in stupide oorlogen. Als we morgen de dienstplicht weer zouden invoeren, zou ongeveer tweederde van de Amerikaanse jeugd te dom of te dik zijn om te dienen. En het deel dat wel geschikt is, zou naar Mexico of Canada vluchten. We kunnen nooit meer een dienstplicht hebben in dit land.”

Het Amerikaanse leger liep qua emancipatie de afgelopen decennia juist vaak vooruit op de rest van de samenleving. Eerder dan in de burgermaatschappij konden vooral zwarte Amerikanen er opklimmen in de rangen. Wilkersons politieke baas Colin Powell werd hiervan het bekendste voorbeeld. Al lang voor Barack Obama werd hij getipt als eerste potentiële zwarte president van het land – maar zag daar zelf van af.

Trump zou die voortrekkersrol van het leger kunnen aanwenden, vreest Wilkerson. „Hij zou kunnen zeggen: omdat het leger in het verleden eerder een instrument was om sociale verandering op te leggen aan de rest van het land, ga ik nu het christendom tot het nationale geloof maken binnen het militaire apparaat.” Het Congres kan daar nog voor gaan liggen, hoopt hij. „Maar als de president deze knuppel oppakt en het leger ermee gaat slaan, weet ik niet wat er gebeurt.”

Kandidaat-minister Pete Hegseth in een anti-communistisch T-shirt.

Foto James Devaney/GC Images

Beoogd defensieminister Benoeming Pete Hegseth onzeker

Donald Trumps voordracht van Fox News-presentator Pete Hegseth als nieuwe minister van Defensie wordt in ieder geval geen hamerstuk in de Senaatscommissie voor de Strijdkrachten die uiteindelijk gaat over zijn benoeming. Donderdag trok een andere omstreden kandidaat, beoogd justitieminister Matt Gaetz, zich al terug toen bleek dat hij in de Senaat onvoldoende steun zou genieten. Trump heeft inmiddels al een andere potentiële Attorney General voorgedragen: Pam Bondi. Zij vervulde dezelfde functie in Florida eerder op staatsniveau, waarmee ze betere kaarten lijkt te hebben dan de juridisch zeer onervaren Gaetz..

Door het sneuvelen van Gaetz’ kandidatuur kan de aandacht verschuiven naar Hegseth, speculeren Amerikaanse media. Zonder enige politieke ervaring moet de 44-jarige veteraan en tv-persoonlijkheid de machtigste militaire bureaucratie ter wereld gaan leiden: het Pentagon met zijn jaarbegroting van 850 miljard dollar. Mocht die bestuurlijke onervarenheid al geen aanleiding zijn voor scepsis, dan kunnen kritische leden Hegseth confronteren met een lange lijst omstreden uitspraken, controverses en een aanrandingsaantijging.

Trump lijkt de presentator van ochtendbabbelprogramma Fox & Friends vooral geselecteerd te hebben wegens zijn veelvuldig uitgevente stelling dat de strijdkrachten te ‘woke’ zijn geworden. Hegseth wijst dan vooral op de toegenomen aandacht voor ‘diversiteit, gelijkheid en inclusiviteit’ (DEI) en het toelaten van transgenders. Ook meent hij dat de legertop te ver ging bij het opleggen van coronamaatregelen tijdens de pandemie.

Hegseth kan ook kritisch ondervraagd worden over zijn opvatting dat vrouwelijke militairen niet geschikt zijn voor gevechtsrollen, of dat hij zijn handen al tien jaar niet wast omdat hij niet in bacteriën gelooft. Of over zijn vele tatoeages, waarvan sommige uitingen zouden zijn van christen-fundamentalisme en wit-superioriteitsdenken. En dan kwam vorige week ook naar buiten dat hij enkele jaren geleden een vrouw afkocht, die hem beschuldigd had van aanranding.

Militaire ervaring heeft Hegseth wel. Als twintiger en dertiger kreeg hij begin deze eeuw een eersterangs inkijkje in de Amerikaanse ‘War on Terror’. Zo werd hij als lid van de Nationale Garde van de midwestelijke staat Minnesota meermaals overzees uitgezonden, naar zowel het omstreden Amerikaanse detentiekamp op marinebasis Guantánamo Bay in Cuba, als naar Irak en Afghanistan.

‘Het Parijsakkoord is een van de grootste succesverhalen van het multilateralisme’

admin
November 21, 2024
0

Internationale klimaatonderhandelingen hebben een soort Veiligheidsraad nodig. Dat vindt André Nollkaemper, hoogleraar internationaal recht en duurzaamheid aan de Universiteit van Amsterdam.

„We beschouwen veiligheid als een ultiem belang van de internationale gemeenschap. Institutioneel komt dat tot uiting in de Veiligheidsraad”, zegt Nollkaemper op een donkerhouten zolderkamer in het Institute for Advanced Studies aan de Oude Turfmarkt in Amsterdam. „Zo zou je ook moeten erkennen dat het beschermen van het klimaat, of breder van de planetaire grenzen, van vitaal belang is voor de internationale gemeenschap. Dus heb je op een hoog niveau binnen de VN, vergelijkbaar met de Veiligheidsraad, een instelling nodig die meer regie kan voeren.”

Dit is een goed moment om over die regie na te denken. In de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe wordt nog volop onderhandeld over de verantwoordelijkheid van met name de rijke landen voor het mondiale klimaatbeleid. Anderhalve week geleden wees het gerechtshof in Den Haag de eis van Milieudefensie af dat Shell zijn klimaatvervuilende activiteiten fors moet reduceren. En volgende week buigt het Internationaal Gerechtshof in Den Haag zich over de verplichtingen van wereldgemeenschap tegenover kwetsbare landen, zoals het eilandstaatje Vanuatu dat door de oceaan verzwolgen dreigt te worden. Drie gebeurtenissen die zowel de kracht als de zwakte van de internationale rechtsorde in de strijd tegen klimaatverandering laten zien.