Ruurd Wiersma schilderde zijn wereld met fietslak op de muren

Posted on June 14, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Reportage

Ruurd Wiersma Museum In zijn arbeiderswoning in het Friese dorp Burdaard schilderde Ruurd Wiersma zijn levensverhaal in knallende verf op de muur. Het museum in het huis is nu gerenoveerd.

Thomas van Huut

14 juni 2023 om 14:22

Leestijd 6 minuten

Melkvaarder Ruurd Wiersma schilderde met hoogglanslak zijn levensverhaal op de muren van zijn woning in het Friese dorp Burdaard. — Melkvaarder Ruurd Wiersma schilderde met hoogglanslak zijn levensverhaal op de muren van **zijn woning in het Friese dorp Burdaard**. Foto Kees van de Veen

Een smal, beklinkerd steegje moet je in. En dan staat het daar ineens, verscholen tussen de andere huizen: de kleurrijkste woning van Burdaard. Is het dat niet van buiten (witte gevel, rode raamkozijnen en regenpijpen, blauwe en oranje accenten), dan is het dat zéker wel van binnen: in zijn woonkamer schilderde Ruurd Wiersma (1904-1980) van plint tot plafond zijn levensverhaal op de muren – in felle kleuren slaat het zich als een 360-gradenpanorama om je heen.

De Friese melkvaarder Ruurd Wiersma betrok deze eenvoudige arbeiderswoning midden jaren zestig. Hij hield zich warm met een oliekachel, maar toen die op een dag bij het „loeven” een hoeveelheid vet en rook de kamer in spoog, zag de hele kamer zwart. Een lokale winkelier adviseerde hem om het niet schoon te maken, maar om er in één keer met een dekkende verf overheen te gaan. „Hij geeft mij drie kilo verf mee voor drie rijksdaalders”, zegt hij in 1978 in een IKON-documentaire, „Maar ik heb dat schilderen al lang in de kop. Dus wat doe ik? Ik maak de onderste helft groen en de bovenste helft blauw… Dan heb ik de hele wereld.” Voor zijn panorama liet Wiersma zich inspireren „door die man uit Den Haag… Mesdag.”

De hele wereld op de muur, maar ook alle seizoenen, want op ieder van de vier muren schilderde Wiersma een ander seizoen: tussen de deuren is het winter („Twaalf uur aaneen stuk sneeuw geschilderd, zonder te eten”). Rond het raamkozijn is het lente. Naast de haard is het zomer en schilderde Wiersma zijn tijd in Den Helder – laag voor laag, van onder naar boven: het kanaal, de bollenvelden, de Donkere Duinen, het strand, de zee en een piepkleine rode zon met gigantische witte stralen die de hemel vullen.

De vogels vliegen op uit het riet, schieten weg rond het venster. Foto Kees van de Veen

De laatste wand is de herfst, hier schilderde hij een meertje met het riet waar hij vroeger met zijn vader ging riet snijden. De vogels vliegen op, schieten weg rond het venster. Met vuurwerk jaagden vader en zoon vroeger de vogels weg, zodat die het riet niet beschadigden.

Alles is geschilderd in een levendige, onbevangen stijl – met de directheid en kracht van illustraties uit een kinderboek. „Wiersma gebruikte wat hij ‘fietslak’ noemde”, vertelt Oege Hiddema, bestuurslid van de stichting die het Ruurd Wiersma Museum bestiert. „Verfpotjes met hoogglans.” Echte powerverf, waardoor de kleuren ook nu nog zo krachtig zijn. „Hij gebruikte alleen ongemengde kleuren, behalve voor het groen. Dat moet hij vanuit zijn tijd als melkvaarder zoveel hebben gezien in de weilanden om hem heen, dat hij daar misschien meer nuance zocht.”

Cultureel erfgoed

Wat eind jaren zestig begon met een ontplofte petroleumkachel, belandde zo’n vijftig jaar later op de lijst met bijzondere interieurs van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, en is al ruim veertig jaar het hart van een speciaal aan de kunstenaar gewijd museum – het Ruurd Wiersma Museum in Burdaard (1.200 inwoners). Dat museum, geopend in 1983, is de afgelopen maanden grondig gerenoveerd, om de kunst beter te kunnen conserveren, en om de bezoekers beter te kunnen ontvangen. Er kwam UV-werend glas, infrarood-vloerverwarming, en isolatie op zolder.

De tentoonstellingsruimte in het deel van de woning waar Ruurd Wiersma zelf niet woonde werd helemaal opnieuw ingericht: muren en vitrines kregen een sobere grijze kleur, waardoor de felle kleuren van Wiersma nóg sterker tot je doordringen. In de beschilderde woonkamer is alles nog zoals Wiersma het in 1980 bij zijn overlijden achterliet, tot aan de onderbroeken in de kledingkast aan toe.

Het Ruurd Wiersma Museum in het Friese Burdaard is de afgelopen maanden grondig gerenoveerd.
Foto Kees van de Veen

„In de oude opstelling hingen ook in de andere ruimte de wanden helemaal vol”, zegt Hiddema, „nu kiezen we er bewust voor om minder op te hangen. De werken komen dan veel beter tot hun recht. Het wordt echt museaal.” Wiersma beschilderde bijna alles wat hij tegenkwam: schoenen, vazen, kolenkit, een complete schoorsteenmantel uit een eerdere woning (die hij huurde, en waar hij eigenlijk niet op mocht schilderen).

Leven vol tegenslagen

Het verhaal van Ruurd Wiersma is het verhaal van hoe je „via creativiteit tegenslagen kunt overwinnen”, zegt mede-bestuurslid Meta Woudstra-Otter. „Ruurd Wiersma had geen gemakkelijk leven, hij was vrijwel altijd een buitenstaander.” ‘Rare Ruurd’ of ‘boze Ruurd’ – zo stond de kunstenaar, die werd geboren in het nabijgelegen Rinsumageest, wel bekend. „Op jonge leeftijd kreeg hij een ziekte waardoor hij al zijn haren verloor, en voor een jongen van die leeftijd is dat natuurlijk tamelijk rampzalig. Op zijn vijftiende overlijdt dan ook nog eens zijn moeder.”

Als hij ergens halverwege de twintig is, krijgt Wiersma verkering met een meisje van zeventien. Hun relatie wordt door de kerk verboden, omdat zij van een andere kerkgezindte was: hij gereformeerd, zij hervormd. Het meisje werd naar Den Haag gestuurd, en Wiersma heeft haar nooit meer gezien. Het is het begin van een levenslange afkeer van de kerk als instituut – religie blijft wel een rol spelen, getuige de kruisigingen, de Hof van Eden en andere Bijbelse verhalen die hij schildert.

Ruurd Wiersma (1904-1980): van plint tot plafond zijn levensverhaal.
Foto Kees van de Veen

Na omzwervingen in Den Helder, waar hij inwoont bij een Duitse vrouw en werkt als bakfietshandelaar in tweedehandsspullen, en Duitsland (waarschijnlijk als onderdeel van de ‘Arbeidseinsantz’ tijdens de Tweede Wereldoorlog) – komt Wiersma uiteindelijk terecht in de woning in Burdaard, waar hij zijn magnum opus schildert: het panorama in de woonkamer. Woudstra-Otter: „Lange tijd wist helemaal niemand, behalve de verfhandelaar en buurvrouw Hennie Middelkamp die af en toe een kopje soep kwam brengen, dat Wiersma hier mee bezig was.”

‘Naïeve kunst’

Het Ruurd Wiersma Museum presenteert zich als een museum voor ‘naïeve kunst’, en hoewel dat een soms betwistte term is (het moet niet als waardeoordeel opgevat worden), past Wiersma’s kunst wel in wat traditioneel naïeve kunst genoemd wordt: een kunstenaar zonder artistieke opleiding, die in eerste plaats voor zichzelf schildert, met geen of weinig contact met andere kunstenaars, die figuratieve kunstwerken maakt zonder perspectief en (zeker in Wiersma’s geval), geschilderd volgens strakke regels (vrouwen altijd groter dan mannen, ramen van de boerderij altijd open, mensen en dieren bewegen van rechts naar links).

Het wordt me te druk aan de kop, maar als ik niet schilder was ik zomaar dood

„Mogelijk was Wiersma autistisch, maar er is geen diagnose bekend. Daar was men in die tijd nog niet in geïnteresseerd”, zegt Sybren van Tuinen, voorzitter van de stichting. „Ik las laatst de brieven van Van Gogh”, zegt Woudstra-Otter, „en ik dacht dat is nou nét onze Ruurd: ook zo’n kunstenaar met een leven vol tegenslagen die via de kunst een draai weet te vinden.”

Ook in zijn keukentje beschilderde Ruurd Wiersma het interieur.

Foto Kees van de Veen

Meer erkenning voor zijn werk kreeg Wiersma vanaf 1971, als Thom Mercuur, dan directeur van een museum in Franeker en later de oprichter van Museum Belvédère, op zijn pad komt. Hij introduceert Wiersma bij kunstcriticus Peter Karstkarel, die hem aanmoedigt om ook losse schilderijen te gaan maken en verkopen. Er volgt een tentoonstelling in Hoorn, en Wiersma wordt opgenomen in het boek Naïeve schilders zien ons land (1978). „In die periode wordt Wiersma echt een broodschilder”, zegt Hiddema, „Hij maakt vaste thema’s voor mensen op bestelling: voor de één een Hof van Eden, voor de ander een Elfstedentocht.” Hij signeert ze met ‘Schilder R.W.’. In een brief uit 1979 verzucht Wiersma: „Ik denk ook wel eens ik had er maar nooit aan moeten beginnen, orders en nog eens orders, ik moet het niet meer.” Het schilderen bleef desondanks een noodzakelijkheid: „Het wordt me te druk aan de kop, maar als ik niet schilder was ik zomaar dood.”

Inhuldiging Beatrix

Erkenning krijgt Wiersma ook als hij het Diaconessen ziekenhuis bezoekt voor klachten aan zijn longen. Woudstra-Otten: „De vrouw van de dokter spreekt hem aan: ‘Wat heeft u voor mooie, beschilderde schoenen.’ – ‘Weet u dat niet? Ik ben de kunstenaar uit Burdaard’, zei Wiersma. De vrouw komt vervolgens regelmatig bij hem langs, en het echtpaar zal later de basis leggen voor het museum. „Hij heeft in dat ziekenhuis zoveel goede zorg en liefde gekregen, dat hij besloot alles, zijn woning, de kunst en zijn spaargeld, na te laten aan het Diakonessenhuis”, zegt Hiddema. In december 1980 overlijdt Wiersma aan hartfalen, in zijn woning in Burdaard. „Zijn nalatenschap is toen ondergebracht in een stichting, die in 1983 dit museum opende.”

In totaal 300 schilderijen zijn er van Wiersma bekend, 55 daarvan zijn in beheer van het museum – daaronder ook het laatste werk dat Wiersma gemaakt heeft: een bijzonder dubbelzijdig beschilderd paneeltje met aan de ene zijde een prachtige illustratie van bloemen en aan de andere kant oranje gekleurde paleizen. „Wiersma schilderde dit voor de inhuldiging van koningin Beatrix in 1980 en deed het haar cadeau.”

Ineens vallen ook de kleuren van de buitengevel van de woning op hun plek: Wiersma schilderde het huis ter ere van de inhuldiging in het rood-wit-blauw en oranje. „Hij was enorm koningsgezind.” Op tafel ligt een persoonlijke bedankbrief van de secretaresse van de Koningin. Woudstra-Otter: „Daar was hij zo ontzettend trots op.”

Ruurd Wiersma Museum, Burdaard, di t/m zo, 13.00 uur t/m 16.30 uur. Info: Ruurdwiersma.nl

Ruurd Wiersma schilderde met echte powerverf: potjes hoogglans.
Foto Kees van de Veen

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 15 juni 2023.

Column | Liefde is luider, liefde wint, altijd

admin
November 13, 2024
0

In elke campagnespeech heeft Donald Trump vrouwen gereduceerd tot pretty face of ouwe troel en te dom om over hun eigen lichaam te beslissen. Met hem in het Witte Huis lopen in de VS de grondrechten van vrouwen gevaar en een activiste roept nu vrouwen op om mannen seks te weigeren zolang die rechten niet gewaarborgd zijn.

Raar idee? Het dateert al uit de 5de eeuw voor Christus, via de Griekse komedie van Aristophanes over de vernuftige Lysistrata. Om de mannen te laten stoppen met oorlogvoeren, roept zij de vrouwen van Athene op tot een seksstaking. De vrouwen houden vol, de mannen sluiten vrede, het stuk eindigt met dans en dronkenschap.

Hilarisch, maar als actiemodel onbruikbaar, want vrouwen houden zelf ook van seks. En trouwens, seks is verbonden met liefde, bij een flirt net zo goed als bij iets dat voelt als eeuwig. Dus wie wil zonder?

Liefde wint. ‘Love is louder’ heet dan ook een expositie in het Brusselse museum Bozar.

Het gaat over de liefde in de kunst sedert de jaren 60 en halverwege tref ik tot mijn opluchting (ze zullen er toch wel aan gedacht hebben?) een saluut aan een gordiaans kunstwerk van liefde en protest: de ‘bed-in’ van Yoko Ono en John Lennon in het Amsterdamse Hilton Hotel, zo eind maart 1969. Op huwelijksreis lagen ze daar een week in bed en de beste performance van de 20ste eeuw was een feit. Een labour of love in de stijl van Ono met Lennon als profeet. De wereldpers trok in verwarring langs en probeerde het koppel onderuit te halen met laatdunkende vragen. Maar ze lagen al onderuit, samen en onverwoestbaar. En zoals het een goede performance betaamt, hun boodschap was simpel. ‘I said we’re only trying to get us some peace’ zong Lennon het nog maar eens achteraf in ‘The Ballad of John and Yoko’. Geweldige song. Probeer maar eens niet mee te zingen, maar dat terzijde.

‘Love is louder’ – liefde is altijd luider, niet in de zin van herrie maar als dominante kracht. De tweede grote expositie in Bozar sluit daar krek bij aan: een overzicht van het werk van Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp, gangmakers van de moderne kunst. Hun liefde was onwrikbaar, hun beider kunst vergroeide en versmolt. Hun twee-eenheid spiegelt de twee-eenheid van Yoko Ono en John Lennon. Tweemaal kunstenaarsliefde. Tweemaal een unieke artistieke eenheid. Tweemaal een ruwe dood. John Lennon werd in 1980 vermoord. Sophie Taeuber verongelukte in 1943 door koolmonoxidevergiftiging. Tweemaal een halve hartenkreet.

Twintig jaar later schiep Hans Arp met een collage een figuurtje als een langgerekte traan. Het heet Le petit prince, naar het heldje dat de schrijver Antoine de Saint-Exupéry schiep in 1943 – het jaar van Sophies dood. Die eenzame kleine prins zal Arp zelf zijn. Ter hoogte van het hart plakte hij een fragmentje van een werk van Sophie. Liefde is luider, altijd.

Biënnale van Dakar van start: ‘Hier bepalen we zelf wat Afrikaanse kunst is’

admin
November 13, 2024
0

Sorry, onderbreekt een man kalm de tirade van zijn kompaan die in een lang zwart gewaad voor hem staat. „Hoe laat is het?” Rondom de twee mannen bevinden zich tientallen mensen in het nachtelijke donker, soms zittend op de ziekenhuisbedden die de museumtuin vullen. Het optreden is gehuld in een macabere, rode gloed afkomstig van kamerlampjes in overhangende bomen. „Hier bestaat geen tijd”, antwoordt de schreeuwer.

Twee soorten publiek hebben zich deze avond verzameld in de tuin van het museum Théodore-Monod voor Afrikaanse kunst in de Senegalese hoofdstad Dakar. Er is een hoofdzakelijk uit het buitenland afkomstig deel dat geamuseerd en bij vlagen wat verdwaald kijkt naar de expositie en openingsperformance van kunstenaarscollectief Laboratoire Agit’Art. En er is een deel voor wie dit persoonlijk is: vrienden en collega’s van Ndoye Douts, van wie het gezicht aan het eind op een groot canvas verschijnt.

Optreden van Laboratoire Agit’Art in de tuin van het museum Théodore-Monod voor Afrikaanse kunst in Dakar.

Douts was een Senegalese kunstenaar die als geen ander de kleuren en chaos van de verderop gelegen volkswijk Medina in zijn doeken wist te vangen. Tot hij vorig jaar juni aan kanker overleed. De bedden die de museumtuin nu vullen komen uit het ziekenhuis waar hij stierf.

Met hun ode aan Douts en oproep tot een „grand reveille” sluit het kunstenaarscollectief Agit’Art naadloos – zij het onbedoeld – aan op het overkoepelde thema van de vijftiende editie van de Biënnale van Dakar die van start is gegaan. Artistiek directeur Salimata Diop koos voor ‘The Wake’, een Engelse term (terwijl Wolof of Frans in Senegal gangbaar is) die zich op meerdere manieren laat interpreteren. Als een ontwaking, als het kielzog van een schip – en alles wat dat met zich meetrekt.

Of een dodenwake.

Nalatenschap

Een van Afrika’s grootste en volgens velen belangrijkste moderne kunstevenementen opende vorige week in Senegals hoofdstad. Kunstenaars, verzamelaars en liefhebbers van over heel de wereld trekken deze dagen door de straten van Dakar, te voet of in geel-zwarte taxi’s, richting de hoofdtentoonstelling in het centrum of één van de bijna 450 randexposities en events, bekend als de OFF’s, die zich uitstrekken tot Dakars buitenwijken – en nóg verder.

Anders dan in Venetië of Kassel waar kunst van over heel de wereld is te zien, draait de Dak’Art Biënnale om kunst van het continent en haar diaspora, met ook een plekje voor de Caraïben. Die keuze is een nalatenschap van Senegals eerste president Léopold Sédar Senghor. De dichter en filosoof zag na de onafhankelijkheid in kunst het middel om zwart bewustzijn te vieren én voeden. Hij organiseerde daartoe onder meer in 1966 het Festival Mondial des Arts Nègres in Dakar.

Witte bezoekers van de Biënnale worden geconfronteerd met zwarte pijn en ontworteling door kolonisatie

Een kwart eeuw later kwam daar de Biënnale uit voort. „Dakar is als een grand mouvement voor Afrikaanse kunstenaars”, zegt de Malinese kunstenaar Abdoulaye Konaté (71), wiens stoffen creaties onder meer in het Centre Pompidou in Parijs en het MOMA in New York hangen. Ook werk van Konaté is te zien in Dakar, in de OFF. „Te lang hebben we naar het Westen gekeken om ons te vertellen wat kunst is”, zegt hij.

„Daarom is het belangrijk dat we dit koesteren en dat mensen zich niet laten meeslepen door politiek gedoe.”

Uitstel

Toch hangt politiek ‘gedoe’ als een schaduw over deze editie. De Biënnale zou eigenlijk in mei openen, maar werd drie weken van tevoren plots uitgesteld. Het tweejaarlijkse evenement wordt vrijwel volledig door de Senegalese staat gefinancierd, maar als gevolg van zeer gespannen presidentsverkiezingen die in maart voor een politieke ommezwaai zorgde, wachtte de organisatie nog op een fors deel van zijn budget à ruim twee miljoen euro.

Het uitstel schokte de tienduizenden internationale bezoekers die de Biënnale normaal trekt. Velen hadden hun vliegtickets al gekocht. Ook de kunstenaars zelf werden verrast, evenals galeries die hun OFF-exposities rond hadden. Een groot deel besloot deze toch door te laten gaan.

‘The Punishment of the Roses’ van Majida Khattari (Marokko), te zien op de Biënnale van Dakar.

„Het was geen ideale start”, verzucht artistiek directeur Diop daags na de uiteindelijke opening op 7 november. Naast een terugval in bezoekers waren zij en haar team vooral bang dat sommigen van de 58 kunstenaars die ze selecteerden voor de hoofdtentoonstelling niet meer zouden kunnen komen. Dat was gelukkig niet zo. Diop: „Sommigen hebben hun werk tussentijds zelfs verder uitgebreid, wat ik ongelofelijk vind.”

De Keniaans-Amerikaanse Wangechi Mutu (52) was zo iemand. Als grand temoin (speciale genodigde) is ze de ster in het voormalige paleis van justitie. Het gebouw, daterend uit de tijd dat Senegal nog een Franse kolonie was, is met zijn mozaïeken vloer en een door marmeren zuilen omgeven binnenplaats al enkele edities het overdonderende toneel van de Biënnales hoofdtentoonstelling.

Mutu zet de zaal van het Hooggerechtshof naar haar hand met haar installatie A Palace in Pieces. Tussen de tribunes, waarachter advocaten en publiek zich ooit ophielden, schreef ze met rode aarde een aanklacht tegen de vernietiging die kolonisatoren hier en elders aanrichtten. „Ze verbrandden ongrijpbare bossen als ware het jachtgebieden en sleepten daaruit onze oude voorvaderen en geesten aan hun vredige baarden.”

‘Sunrise Murmer’ van Jake Michael Singer (Zuid-Afrika), te zien in het Paleis van Justitie in Dakar.

De tekst, die verder doorgaat en bijna de gehele vloer in beslag neemt, leidt naar het podium van destijds de rechters. Mutu maakte er een groots altaar van aarde dat verstevigd door knokige beenderen de lucht in steekt, erboven hangen grote kralenkettingen als om een hals naar beneden. Bezoekers worden haast uitgenodigd op haar woorden te stappen. Wat sommigen ook doen, waarna ze verschrikt kijken naar het uitgewiste spoor dat ze achterlieten. Dat lijkt precies Mutu’s intentie.

Het zal niet de laatste keer zijn dat de vele witte bezoekers van de Biënnale worden geconfronteerd met zwarte pijn en ontworteling door kolonisatie.

Bijvoorbeeld wanneer ze op de eerste verdieping verdwalen in de eindeloze gangen die leiden naar kamers met daarin werken als van de Namibische Tuli Mekondjo (42). In de donkere ruimte ruikt het kruidig en zoet, naar de offers die ze nauwkeurig op een tafel uitstalde: kolanoten, mango’s, een gebrande maïskolf. Ernaast op de muur beweegt een vrouw (is het Mekondjo?) in zwart-wit door een lege, oude kerk, gekleed in een jurk en haar gezicht verscholen onder een grote kap.

„Hoe hebben mijn voorouders zich kunnen bekeren tot het christendom?”, begint de video.

Kunstenaars, verzamelaars en liefhebbers van over heel de wereld trekken deze dagen door de straten van Dakar

Artistiek directeur Diop, wier vader Senegalees is en moeder Frans, liet zich voor het thema van de Biënnale inspireren door het boek van de Amerikaanse professor Christina Sharpe, In the Wake: On Blackness and Being. Daarin bevraagt Sharpe aan de hand van metaforen als het schip en de dood wat het (in de VS) betekent om zwart te zijn en hoe het slavernijverleden in alles doorsijpelt.

Voor haar gaat de ‘The Wake’ verder dan dat, zegt Diop, die het boek tijdens de coronapandemie las. „Ik zie het ook als een manier om te kijken naar de complexe crises waar onze wereld nu mee te maken heeft. Post-covid. Klimaatverandering. Migratie. Alles heeft een voorgeschiedenis waar we ons niet van kunnen losmaken. Ik denk dat kunst ons hier écht over kan laten nadenken.”

Psychische kwetsbaarheid als inspiratie voor theater: ‘Ik wil laten zien dat we elkaar kunnen helpen’

admin
November 13, 2024
0

In 2017 overkwam acteur Mattias Van de Vijver (38) iets angstaanjagends: het lukte hem niet om uit zijn rol te stappen. Hij speelde Julius Caesar, vertelt hij, in de gelijknamige productie van Orkater. „Ik zette hem neer als een megalomane rockster die niemand om zich heen vertrouwt. Het personage infecteerde me. Zijn wantrouwen kwam in mijn systeem terecht. Ik had zoiets nog nooit meegemaakt: ik kreeg het niet van me afgeschud.” Het was het begin van een donkere periode in zijn leven, waarin hij te kampen zou krijgen met een zware depressie en ernstige paniekaanvallen.

Nu, zeven jaar later, na een ingrijpend therapeutisch traject, maakt Van de Vijver, weer bij Orkater, de voorstelling Orchestra Soledad. In die voorstelling, zijn eerste eigen regie, wil hij zijn publiek laten ervaren hoe het is om in geestelijke nood te verkeren. „Ik heb de kern gezien van een mentale ziekte”, vertelt hij. „Ik ken het zorgsysteem van binnenuit. Ik weet hoezeer je anderen nodig hebt, juist als je er uit zelfbescherming alles aan doet om ze op afstand te jagen. Ik wil deze voorstelling maken om te laten zien dat we elkaar kunnen helpen.”

**Mattias Van de Vijver** tijdens de repetitie van Orchestra Soledad bij Orkater. Foto Els Zweerink

Orchestra Soledad is niet de enige voorstelling dit seizoen waarin psychische kwetsbaarheid centraal staat. Zo presenteert performer Marina Orlova in I’m a Robot and I need Therapy, te zien in Theater Frascati op 13 en 14 november, een live geïmproviseerde therapiesessie met een depressieve AI-bot. En op locatie in De Kaai in Rotterdam gaat eind deze maand de voorstelling Samen in zorg #1 in première, een project van Brecht Hermans, waarin hij een theatrale ontmoeting organiseert tussen publiek en mensen die kampen met mentale uitdagingen. En Theater Oostpool komt met The Almighty Sometimes, over een tienermeisje met een bipolaire stoornis, terwijl cabaretiers Thomas van Luyn, Davey Turnhout en Ruud Smulders autobiografische shows maken over respectievelijk ADHD, trauma’s en alcoholverslaving. Zegt het iets over het huidige tijdsgewricht, dat psychische kwetsbaarheid zo door theatermakers wordt omarmd?

Therapie

De van oorsprong Russische Marina Orlova (36) is in therapie sinds haar achttiende, vertelt ze. Ze komt uit een disfunctioneel gezin, haar jeugd in Rusland werd getekend door verwaarlozing en emotionele mishandeling. Door de jaren heen kreeg ze een hele trits aan diagnoses opgespeld – van ADHD tot een bipolaire stoornis, van depressie tot een obsessief-compulsieve stoornis en complexe posttraumatische stressstoornis. En ze bracht 3,5 maand in een Moskouse ggz-kliniek door, een ervaring die op zichzelf traumatiserend bleek.

De manier waarop de geestelijke gezondheidssector haar heeft behandeld, niet alleen in Rusland maar ook in Nederland en Duitsland, maakt haar nog altijd woedend, vertelt ze. „Binnen het kapitalistische, neo-liberale systeem is de vraag niet zozeer hoe mensen met mentale problemen het best geholpen kunnen worden, maar welke methode het meeste geld oplevert”, zegt ze.

„Er wordt gefocust op symptoombestrijding, omdat dat meetbaar is, en goedkoop, en efficiënt. Terwijl de oorzaken meestal in de eerste plaats van sociale aard zijn. Waarom zijn families disfunctioneel? Omdat de samenleving niet goed voor ze zorgt. Je kunt het vergelijken met onbekwaam ouderschap.” De ggz-sector zou zich dan ook meer als een ouder over mensen moeten ontfermen, vindt Orlova, „in plaats van ze te isoleren of medicijnen toe te dienen, afhankelijk van de mate waarin ze nog iets kunnen betekenen voor de economie”.

**Marina Orlova** tijdens een repetitie van haar voorstelling ‘I’m a robot and I need therapy’ Foto Tasha Orlova

Tijdens covid interviewde Orlova mensen die zichzelf, net als zij, identificeerden als mentaal instabiel. Hun antwoorden gebruikte ze als bron voor een „mentaal instabiele AI-chatbot” met wie ze tijdens haar performance live in gesprek gaat, en voor wie ze daarmee in zekere zin zelf als ouderfiguur optreedt. Deels is de creatie van een depressieve chatbot een pleidooi voor diversiteit bij het vormgeven van AI. „Omdat gemarginaliseerde mensen minder ruimte krijgen om zich uit te spreken, worden ze nauwelijks meegenomen in datasets. Het is belangrijk om je er bewust van te zijn welke data voor AI wordt gebruikt. Wie hoor je wel, wie hoor je niet?”

Anderzijds is het mentaal ondersteunen van een chatbot ook een ironische omkering. Vanwege lange wachttijden voor psychiatrische zorg wordt er tegenwoordig veelvuldig AI ingezet om mensen met mentale klachten te woord te staan. „Ik vind het eng dat veel handelingen die we toevertrouwen aan robots handelingen zijn waarin bij uitstek menselijkheid en empathie gevraagd is”, zegt Orlova. „Stel je voor: een robot als therapeut. Het is een Black Mirror-situatie die al jaren wordt gepraktiseerd.”

Opgenomen

Bij de Vlaamse theatermaker Brecht Hermans (39) was het zijn moeder die hem in aanraking bracht met de psychiatrie. Toen hij achttien was, werd zij vanwege plotselinge herbelevingen van een jeugdtrauma opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. „Wat mij daarvan is bijgebleven”, zegt Hermans, „is dat mijn moeder vertelde dat niemand in haar omgeving ooit durfde te vragen hoe het met haar ging”.

Met zijn project Samen in zorg #1 probeert hij mensen die met psychische uitdagingen te maken hebben in contact te brengen met elkaar en met een publiek, in een poging stigma’s rondom psychiatrische zorg te doorbreken. „Communitytheater”, noemt Hermans zijn werk. „Omdat er meer gebeurt dan alleen die voorstelling. We bouwen samen een gemeenschap. Een stukje samenleving waarin we het wél over mentale uitdagingen kunnen hebben. Het bouwen van zo’n community is in mijn ogen al een kunstwerk op zich.”

Ook Mattias Van de Vijver maakte als tiener mee hoe zijn moeder met mentale problemen te maken kreeg. „Ze voedde mijn broers, mijn zus en mij heel liefdevol op. Maar toen ik een jaar of twaalf was, begonnen er dingen fout te gaan. Ze leek opeens afwezig, hoewel ze er was. Dan antwoordde ze wel als ik iets vroeg, maar niet op de vraag die ik had gesteld. Het kwam voor dat ze in de stad liep, maar zich niet kon herinneren hoe ze daar terechtgekomen was. Soms had ze moeite fantasie en realiteit uit elkaar te houden.”

Ze leed aan een dissociatieve stoornis, zou jaren later duidelijk worden, een psychische stoornis waarbij de connectie tussen geest en lichaam hapert. Maar op dat moment wist Van de Vijver dat nog niet. „Ik dacht alleen maar: what the fuck is going on?”

Om zelf niet uit evenwicht te raken, stortte Van de Vijver zich met volle energie in zijn sociale leven, en later ook in zijn werk. Nu denkt hij dat het wegdrukken van alles wat er thuis gaande was er wellicht mede voor gezorgd heeft dat hij in 2017 zelf mentaal in de problemen kwam. „Ik herinner me dat ik op een ochtend wakker werd en dacht: ‘Huh, wat vreemd, ik voel niks.’ Het enige wat ik nog kon voelen was angst. Dat werd steeds erger. Ik begon iedereen af te stoten. Pure destructie. Alles en iedereen voelde onveilig. Mensen mochten me niet meer aanraken. Van de gedachte aan seksuele activiteiten huiverde ik. Er zetten zich gedachten vast in mijn hoofd die zich herhaalden als een vastgelopen plaat. Dat mijn kindje zou sterven bijvoorbeeld. Ik lag hele nachten te malen. Toen dat niet meer uit te houden was, probeerde mijn lichaam zichzelf te beschermen: ik begon te dissociëren, net als mijn moeder. Alles binnenin mij werd bloedheet, zo voelde het. Vervolgens werd ik misselijk en ging ik braken. En daarna stortte ik in. Lag ik op de grond. Een uur, een dag, soms wel een week. Verlamd. Nergens meer toe in staat. Dat patroon herhaalde zich.”

Na een lange herstelperiode, waarin hij stapje voor stapje signalen van paniekaanvallen leerde herkennen en zijn gedachten in het gareel leerde houden, is Van de Vijver nu dus weer in het repetitielokaal te vinden. „Deze voorstelling moest ik maken”, zegt hij. „Ik zie collega’s uitvallen door depressies en burn-outs. De maatschappij maakt mensen ziek. Mensen zijn bang, sluiten zich af, raken geïsoleerd. Je ziet op maatschappelijk niveau gebeuren wat mij persoonlijk overkwam.”

Leren

In Orchestra Soledad kun je als toeschouwer ervaren hoe dat aanvoelt, dissociatie. Daar zet Van de Vijver niet alleen beeld voor in, maar ook muziek, en zang. „Het idee is dat je als publiek in een grijs gebied terechtkomt, waar je niet meer weet wat echt is en wat fictie. Ik hoop dat toeschouwers bereid zijn om de vezels open te zetten en dit verhaal tot zich door te laten dringen. En vooral ook: dat ze beseffen dat mensen die dit doormaken dus geen ‘gekkies’ zijn. Ze zijn jij en ik. Mijn moeder moet misschien elke dag vijf pillen slikken om stabiel te blijven, maar ze is geen gekkie.”

Ook Hermans benadrukt met zijn voorstelling dat psychiatrische diagnoses niet als diskwalificatie zouden mogen gelden. „Daarom spreek ik van mentale uitdagingen, niet van een mentale beperking. In plaats van een diagnose te zien als een afwijking, zou je ook kunnen zeggen: dit maakt iemand bijzonder. Misschien kunnen we er iets van leren.”

Orlova: „Al die diagnoses die ik kreeg, die zijn als het lezen van een horoscoop. Er klopt natuurlijk wel van alles aan, maar het is gegeneraliseerde informatie. Zo verlies je uit het oog dat je met een compleet mens te maken hebt.”

„Ik hoop dat toeschouwers zich na afloop afvragen: wat betekent dit voor mij”, zegt Van de Vijver. „Ken ik iemand die een luisterend oor nodig heeft? En ja, ik weet dat het problematisch wordt gevonden om zo’n verantwoordelijkheid bij het individu te leggen. Maar het gaat om kleine dingen. Ga langs bij uw buurvrouw en zeg: ‘Ik ga naar de winkel, kan ik een pak melk voor u meenemen?’ Ik ben ervan overtuigd: als we ons wat meer bewust zouden zijn van de waarde van dat soort kleine gebaren, en als we de moed opbrengen om voor een humaner zorgsysteem op de barricade te gaan staan, dan gaat de politiek mee.”

Orchestra Soledad, door Orkater. Concept en regie: Mattias Van de Vijver. Tournee 12 dec t/m 1 feb. Info: orkater.nl I’m a robot and I need therapy door Marina Orlova. Te zien: 13 en 14 nov, Frascati, Amsterdam. Info: frascati.nl Samen in Zorg #1 van Brecht Hermans, coproductie Lab-Z. Te zien: 22 nov t/m 1 dec, De Kaai, Rotterdam. Info: theaterzuidplein.nl The Almighty Sometimes van Theater Oostpool. Regie: Daria Bukvic. Tournee: 16 nov t/m 24 jan. Info: oostpool.nl

Luister naar