Er waait een storm door Wenen als ik half december met filmmaker Ruth Beckermann heb afgesproken om door de buurt te wandelen waar zij haar laatste documentaire heeft gedraaid: Favoriten. Een windvlaag blaast me dwars door het Hauptbahnhof naar het zuiden. Daar ligt het van oudsher multiculturele tiende district waar de film z’n naam aan ontleent. Voor meer dan de helft van de bewoners is Duits niet hun eerste taal, het inkomen ligt ver onder het landelijk gemiddelde en het merendeel heeft geen stemrecht in deze oorspronkelijk socialistische wijk. En daar staat aan de Quellenstrasse tussen de kebabzaken en Turkse kappers in statige fin de siècle-huizenblokken ook de enorme openbare basisschool waar Beckerman de afgelopen drie jaar een onderbouwklas en docent Ilkay Idiskut volgde.
„Favoriten is heel groot, heel divers, altijd in beweging en vol tegenstellingen”, vertelt ze als we onze toevlucht zoeken in een traditioneel Weens koffiehuis. „Het is van origine een arbeiders- en migrantenwijk. Eind negentiende eeuw trokken er vooral mensen uit Oost-Europa naartoe om te werken in de steen- en tegelfabrieken. Lang was het een overwegend Turkse wijk, na de oorlog in ex-Joegoslavië kregen we te maken met vluchtelingen van de Balkan, en nu zie je op de Turkse Viktor-Adler-Markt steeds meer mensen uit Syrië hun waren opslaan.”
Dat weerspiegelt zich ook in de architectuur: op de Reumannplatz zie je aan de ene kant het Amalienbad, een openbaar zwembad in art deco-stijl, aan de andere kant Austro-marxistische huizenblokken en in het midden een kunststof metrostation waar werklozen, junkies en alcoholisten rondhangen die de buurt mede de naam probleemwijk hebben opgeleverd.
Persoon van het jaar
De film maakte in Oostenrijk veel los: hij kwam vlak voor de verkiezingen in september vorig jaar uit, de Weense burgemeester organiseerde een vertoning en sprak met docenten over waar zij op school tegenaan lopen. Idiskut werd door verschillende media tot persoon van het jaar uitgeroepen. Beckermann: „Ik denk dat veel mensen voor het eerst een kijkje in een schoolklas kregen waar Duits niet de eerste taal is en kinderen met verschillende achtergronden leren samenwerken.” Al wilde ze geen film over ‘maatschappelijke problemen’ maken, integendeel: „Deze kinderen zijn onze toekomst, de kwaliteit van ons onderwijs bepaalt hoe we straks met elkaar zullen omgaan.”
Er zijn recentelijk nogal wat documentaires uitgekomen over de schoolklas als microkosmos en hun inspirerende docenten als verlichte visionairen, van de Nederlandse Juf Kiet tot de Duitse Herr Bachmann. Ze zijn onderwijzer, oppas en psycholoog ineen en helpen kinderen met een migratieachtergrond in schakelklassen integreren en hun taalachterstand wegwerken. Docent Ilkay Idiskut is daarop geen uitzondering – al is ze meer een persoonlijkheid dan een pedagoog. Beckermann: „Ze steekt haar mening niet onder stoelen of banken. Maar wel altijd respectvol. Juist omdat haar ouders uit Turkije naar Oostenrijk zijn gekomen, weet ze wat het is om met een andere thuistaal op te groeien, weet ze wat racisme is, en weet ze hoe waarden op elkaar kunnen botsen en wat voor loyaliteitsconflicten dat bij kinderen kan geven. Zij is hun eerste kennismaking met de Oostenrijkse werkelijkheid, maar ze is daarin ook een bemiddelaar.”
Kinderen als co-auteurs
Het grootste verschil met De kinderen van Juf Kiet en Herr Bachmann und seine Klasse, is dat Favoriten nog meer bij de kinderen blijft. Beckerman stuurde de kinderen met mobiele telefoons zelfs op hun eigen houtje op pad om als kleine journalisten verslag te leggen van hun weg van huis naar school. En Beckermann is net als Idiskut niet neutraal: vanachter de camera is ze hoorbaar aanwezig.
Beckermann (1952) maakt films sinds eind jaren zeventig. Aanvankelijk politieke reportages over stakingen en kraakacties, daarna observaties van de laatste restanten van wat ooit het Joodse Wenen was in onder meer het internationaal opgepikte Homemad(e). Haar films vallen altijd op, omdat het ook kleine vormexperimenten zijn: zoals ze hier de schoolkinderen tot co-auteur van hun eigen verhaal maakt.
De school waar ze drie jaar lang filmde, is de grootste basisschool van Wenen, maar ook de enige die openstond voor een langdurig filmexperiment. Beckermann: „Niet alle leraren waren even enthousiast, maar met de steun van de directeur en het enthousiasme van Ilkay wisten we dat we goud in handen hadden. Zoals je in de film ziet, heeft zij echt star power. Ze is, mede door haar vakbondswerk, gewend in het openbaar te spreken, heeft sterke opinies, maar is ook een diplomaat. Ik denk dat de beste leraren degenen zijn die zich niet achter een lesboek verschuilen, maar zichzelf laten zien. Zo iemand is zij.
„Je ziet ook dat kinderen het meeste hebben aan een docent die een persoonlijkheid is. Veel onderwijzers met een monoculturele achtergrond voelen zich ongemakkelijk voor een diverse klas. Ze zijn bang om iets verkeerds te zeggen of vinden dat de kinderen zich moeten aanpassen. Ilkay zegt gewoon dat ze vindt dat vrouwen hun eigen beroep mogen kiezen en zwemmen in de badkleding die zij prefereren, of dat nu een zwempak of een burkini is.”
Beckerman wilde een school die „ook in Amsterdam of Berlijn had kunnen staan”. „De problemen zijn niet typisch Oostenrijks, maar ‘Europees’: migratie, klasse, gendergelijkheid, rolpatronen. Maar ik had deze film niet buiten Wenen kunnen maken, daar sluiten de kleuterscholen al om 14 uur”, constateert ze droogjes. „Omdat daar de meeste mensen het conservatieve idee hebben dat moeders thuis op de kinderen behoren te wachten. Dat gaat niet veranderen als reactionaire partijen aan de macht komen. Anderzijds komen deze kinderen ook niet uit de meest progressieve milieus: veel moeders werken niet en veel vaders hebben laagbetaald werk. Voor beide groepen, die overigens ook niet zo homogeen zijn, is Ilkay waarschijnlijk de eerste succesvolle vrouw met een migratieachtergrond die ze in een film zien. Die zichtbaarheid is heel belangrijk.”
