Rietveld en Schröder konden ‘tot huilens toe’ discussieren over hun architectuur

Posted on by admin

Truus Schröder bewaarde veel. „Ik ga proberen de kooknis niet te vullen met dozen”, schrijft ze aan haar dochter. Na het overlijden van haar geliefde Gerrit Rietveld (1888-1964) woonde ze in haar eentje aan de Prins Hendriklaan in Utrecht, in het huis dat ze samen ontwierpen. Ze ontfermde zich over zijn archief. In het Rietveld Schröderhuis, wereldbekend om zijn witte vlakken, heldere lijnen en rood, geel, blauw, hoopten de papieren zich op.

Schröder (1889-1985) gooide zakken met papier weg, maar er bleef veel over. Een bonnetje van de banketbakker, bijvoorbeeld, uit de jaren dertig. Fijn voor Jessica van Geel, cultuurhistoricus, en Natalie Dubois, conservator toegepaste kunst en vormgeving bij het Centraal Museum. Zij hebben een visuele biografie geschreven van het leven in dit huis, ‘het enige De Stijl-woonhuis’, dat als Unesco Werelderfgoed is aangewezen, en waarvoor architectuurtoeristen nog altijd naar Utrecht trekken. Het boek telt bijna negenhonderd pagina’s met ruim achthonderd afbeeldingen, waarvan de helft niet eerder gepubliceerd. Ingeving van vormgever Irma Boom: de Nederlandstalige en Engelstalige tekst zijn in één uitgave samengevoegd.

Na de publicatie van Van Geels biografie van Truus Schröder, I love you, Rietveld (2018) diende zich meer archiefmateriaal aan. Verre familieleden en oude bekenden boden kartonnen dozen met brieven aan. In het Centraal Museum, dat het huis beheert, vonden ze een doos met brieven van Truus aan haar dochter Han.

Een van de kamers van het Rietveld Schröderhuis.
Foto Dieuwertje Bravenboer

U heeft ervoor gekozen de biografie van het huis bij de mensen te houden. De kunstwereld van Utrecht in de jaren twintig of kunststroming de Stijl krijgen een bijrol. Waarom heeft u die keuze gemaakt?

Van Geel: „Wat wij als uitgangspunt hebben genomen is: wat is het huis als personage, wat heeft het gezien en meegemaakt? Anders hadden we weer een studieboek gemaakt, en er zijn al zó veel studies gedaan naar de architectuur, de Stijl, de materialen, de kleuren. Elke centimeter van het huis is uitgemeten.

„Je hebt het museumhuis, dat is mooi strak, goed in de lak, alle oneffenheden weggewerkt. Maar je ziet daar niet dat het zestig jaar een woonhuis is geweest. Dat leven wilden wij terugbrengen. En omdat we nu die brieven hadden met al die citaten van Truus, kunnen we dat leven in het huis heel goed beschrijven.”

De voorzijde van het Rietveld Schröderhuis aan de Prins Hendriklaan in Utrecht.
Foto Dieuwertje Bravenboer

„De appelboom brak zondag morgen los in bloei. De ramen achter wagenwijd open. Lente!” – Truus Schröder

Het levert een alternatieve architectuurgeschiedenis op, een woongeschiedenis. En dat is, zeker in het geval van het experimentele Rietveld Schröderhuis, interessant omdat het huis om een nadrukkelijke, actieve bewoning vraagt. Dubois heeft het wel eens geleerd, een paar keer zelfs, maar als je de handeling niet met regelmaat herhaalt ben je zó weer vergeten hoe de panelen in het Rietveld-Schröderhuis verschuiven. Hoe je met een zwaai aan een rand of verschoven wand de open ruimte op de eerste verdieping van het woonhuis in kamers opdeelt.

Beneden, in de studeerkamer, werkten Schröder en Rietveld samen aan ontwerpen. De biografen hebben meerdere ontwerpen van Truus Schröder ontdekt, die eerder alleen aan Rietveld werden toegewezen, maar toch een solo- of co-productie blijken. Op een foto vonden ze een verdwenen letterschildering op een raam aan de straatkant. ‘Schröder & Rietveld Architect’, stond er. Dat wordt teruggebracht, maakte het Centraal Museum bekend.

Rietveld en Schröder zijn altijd samen naar buiten getreden als ontwerpers van het huis. Maar toen Truus overleed werd ze in krantenkoppen ‘bewoonster’ van het huis genoemd, ‘trouwste discipel van Rietveld’. Ook nu nog wordt vaak alleen naar hem verwezen als architect. Hoe kan dat?

Van Geel: „Nou, welkom in het patriarchaat.”

Dubois: „Er is gewoon niet met die interesse, met die blik gekeken. Ik heb, bij tekeningen in ons archief, ook wel eens over haar naam heen gelezen. Zo ging het ook bij Le Corbusier en Charlotte Perriand, en heel veel andere vrouwen. Ze was ook niet zo met zichzelf bezig, behalve als het om haar woonhuis ging, dan bleef ze altijd zeggen: maar ík ook. Haar andere ontwerpen stonden ook minder in de kijker. Kijk, een huisje in Loosdrecht dat ze samen ontworpen maar nooit gebouwd is, daar waren ook niet veel mensen mee bezig. En van de woonhuizen aan de Erasmuslaan, die tegenover haar huis kwamen, was altijd wel bekend dat zij die met Rietveld ontworpen had.”

Van Geel: „Ja, maar in de volksmond…”

Dubois: „Rietveldhuizen, ja, dat is waar.”

Jessica van Geel (staand) en Natalie Dubois in het Rietveld Schröderhuis. Natalie zit op een replica van een Rietveldstoel.
Foto Dieuwertje Bravenboer

Schröder leefde ook niet in een tijd waarin haar verteld werd: treed naar voren, eis je plek op.

Dubois: „Je ziet wel dat het een onderwerp is in de correspondentie met haar dochter Han Schröder. Met haar dochter bespreekt ze bijvoorbeeld hoe het is om in de mannenwereld te werken [Han Schröder werkte als architect, red.].”

Van Geel: „En als het over haar huis ging, kwam Truus voor zichzelf op. Toen in de jaren zeventig een stichting werd opgericht voor het behoud van het huis, stond zij er wel op dat haar naam daarbij betrokken.

„Dit huis was ons kind. Bij een kind vraag je dat toch ook niet?” – Truus Schröder, gevraagd naar haar aandeel in het ontwerp van haar huis

Toen Truus het huis voor het eerst aan haar schoonmoeder liet zien, was ze bang dat die het verschrikkelijk zou vinden. Het viel in de smaak. „Dat is het calvinistische”, schreef Truus. Is het een calvinistisch huis?

Dubois: „De manier van leven misschien wel. Omdat het al het overtollige weg neemt, er is geen frivoliteit. Maar tegelijkertijd is het huis ook heel buitenzinnig, explosief. Het wonen in dit huis was echt een ritueel. Om telkens weer die indeling van het huis te veranderen, bedden op te maken, de woonkamer om te bouwen. Dat kost natuurlijk hartstikke veel tijd. Dat kun je als last zien. Maar dat was voor haar onderdeel van dat leven in dat huis. Zag dat niet als een last, maar als een goede, bewuste manier van leven.”

Een slaapkamer en badkamer in het Rietveld Schröderhuis.
Foto Dieuwertje Bravenboer

„Het is natuurlijk even behelpen, dat eenvoudige leven, maar het ingewikkelde leven is ook niet makkelijk.” – Truus Schröder

Was Rietveld netter dan Schröder?

Van Geel: „Nou, hij gooide in ieder geval meer weg, in die zin was hij opruimerig. Truus was meer bezig met bewaren, en met zorgen dat alles recht lag, op zijn plaats.”

Dubois: „Rietveld was denk ik sneller, ik weet niet of dit het juiste woord is, maar iets sneller tevreden over zijn werk. Weet jij nog, Jessica, hoe Schröder maar doorging over dat bankje?”

Van Geel: „Ja, dat was bij het kerkelijk centrum dat ze samen ontwierpen, in Uithoorn. Een soort schoenendoos, even onbeleefd gezegd. Daar moest je met een trap naar boven om de kerk in te gaan. Truus vond: bovenaan die trap moet een afdakje en een bankje, daar moeten mensen kunnen uitrusten, of even bijkletsen. En Han, haar dochter, vertelt dat daarover discussie was. Gerrit vond het gewoon lelijk. Han zei dat haar moeder dan tot húílens toe kon discussieren, maar ze kreeg wel gelijk.”

Dubois: „Het bankje en het afdakje staan er nu nog.”

U schrijft over de oorlogsgeschiedenis van het huis, en presenteert met een slag om de arm dat vanuit het Rietveld Schröderhuis verzet werd gepleegd. Wat is daarover bekend?

Van Geel: „Van het Verzetsmuseum hoorden wij dat er een onderduiker heeft gezeten. Er zijn ook twee mensen ingeschreven geweest, een Joods stel. Zij hadden een beschermde status en zaten niet ondergedoken.”

Dubois: „Een dochter van degene die in het huis woonde, vertelde: mijn moeder heeft daar ondergedoken gezeten, en zij kon wel de ruimte beschrijven. Dat moet de studeerkamer op de begane grond zijn geweest, met het zwarte plafond.”

Van Geel: „Ja, maar hoe lang, was het een week, een maand, een jaar, dat weten we niet. Net als het andere verhaal: ‘Rietveld vervalste stempels’, horen we van verschillende familieleden. Hij had er de vaardigheden voor, maar we hebben geen primaire bron, dus dat moet onderzocht worden.”

„Het idee van het huis zo te bewonen kwam in principe van mij.” – Truus Schröder

Natalie Dubois, Jessica van Geel. Rietveld Schröderhuis – Een biografie van het huis. Ontwerp: Irma Boom. Hannibal Books, 896 blz. €79,95.




Related Posts

Rietveld en Schröder konden ‘tot huilens toe’ discussieren over hun architectuur

  • admin
  • December 20, 2024
  • 0

Truus Schröder bewaarde veel. „Ik ga proberen de kooknis niet te vullen met dozen”, schrijft ze aan haar dochter. Na het overlijden van haar geliefde Gerrit Rietveld (1888-1964) woonde ze in haar eentje aan de Prins Hendriklaan in Utrecht, in het huis dat ze samen ontwierpen. Ze ontfermde zich over zijn archief. In het Rietveld Schröderhuis, wereldbekend om zijn witte vlakken, heldere lijnen en rood, geel, blauw, hoopten de papieren zich op.

Schröder (1889-1985) gooide zakken met papier weg, maar er bleef veel over. Een bonnetje van de banketbakker, bijvoorbeeld, uit de jaren dertig. Fijn voor Jessica van Geel, cultuurhistoricus, en Natalie Dubois, conservator toegepaste kunst en vormgeving bij het Centraal Museum. Zij hebben een visuele biografie geschreven van het leven in dit huis, ‘het enige De Stijl-woonhuis’, dat als Unesco Werelderfgoed is aangewezen, en waarvoor architectuurtoeristen nog altijd naar Utrecht trekken. Het boek telt bijna negenhonderd pagina’s met ruim achthonderd afbeeldingen, waarvan de helft niet eerder gepubliceerd. Ingeving van vormgever Irma Boom: de Nederlandstalige en Engelstalige tekst zijn in één uitgave samengevoegd.

Na de publicatie van Van Geels biografie van Truus Schröder, I love you, Rietveld (2018) diende zich meer archiefmateriaal aan. Verre familieleden en oude bekenden boden kartonnen dozen met brieven aan. In het Centraal Museum, dat het huis beheert, vonden ze een doos met brieven van Truus aan haar dochter Han.

Een van de kamers van het Rietveld Schröderhuis.
Foto Dieuwertje Bravenboer

U heeft ervoor gekozen de biografie van het huis bij de mensen te houden. De kunstwereld van Utrecht in de jaren twintig of kunststroming de Stijl krijgen een bijrol. Waarom heeft u die keuze gemaakt?

Van Geel: „Wat wij als uitgangspunt hebben genomen is: wat is het huis als personage, wat heeft het gezien en meegemaakt? Anders hadden we weer een studieboek gemaakt, en er zijn al zó veel studies gedaan naar de architectuur, de Stijl, de materialen, de kleuren. Elke centimeter van het huis is uitgemeten.

„Je hebt het museumhuis, dat is mooi strak, goed in de lak, alle oneffenheden weggewerkt. Maar je ziet daar niet dat het zestig jaar een woonhuis is geweest. Dat leven wilden wij terugbrengen. En omdat we nu die brieven hadden met al die citaten van Truus, kunnen we dat leven in het huis heel goed beschrijven.”

De voorzijde van het Rietveld Schröderhuis aan de Prins Hendriklaan in Utrecht.
Foto Dieuwertje Bravenboer

„De appelboom brak zondag morgen los in bloei. De ramen achter wagenwijd open. Lente!” – Truus Schröder

Het levert een alternatieve architectuurgeschiedenis op, een woongeschiedenis. En dat is, zeker in het geval van het experimentele Rietveld Schröderhuis, interessant omdat het huis om een nadrukkelijke, actieve bewoning vraagt. Dubois heeft het wel eens geleerd, een paar keer zelfs, maar als je de handeling niet met regelmaat herhaalt ben je zó weer vergeten hoe de panelen in het Rietveld-Schröderhuis verschuiven. Hoe je met een zwaai aan een rand of verschoven wand de open ruimte op de eerste verdieping van het woonhuis in kamers opdeelt.

Beneden, in de studeerkamer, werkten Schröder en Rietveld samen aan ontwerpen. De biografen hebben meerdere ontwerpen van Truus Schröder ontdekt, die eerder alleen aan Rietveld werden toegewezen, maar toch een solo- of co-productie blijken. Op een foto vonden ze een verdwenen letterschildering op een raam aan de straatkant. ‘Schröder & Rietveld Architect’, stond er. Dat wordt teruggebracht, maakte het Centraal Museum bekend.

Rietveld en Schröder zijn altijd samen naar buiten getreden als ontwerpers van het huis. Maar toen Truus overleed werd ze in krantenkoppen ‘bewoonster’ van het huis genoemd, ‘trouwste discipel van Rietveld’. Ook nu nog wordt vaak alleen naar hem verwezen als architect. Hoe kan dat?

Van Geel: „Nou, welkom in het patriarchaat.”

Dubois: „Er is gewoon niet met die interesse, met die blik gekeken. Ik heb, bij tekeningen in ons archief, ook wel eens over haar naam heen gelezen. Zo ging het ook bij Le Corbusier en Charlotte Perriand, en heel veel andere vrouwen. Ze was ook niet zo met zichzelf bezig, behalve als het om haar woonhuis ging, dan bleef ze altijd zeggen: maar ík ook. Haar andere ontwerpen stonden ook minder in de kijker. Kijk, een huisje in Loosdrecht dat ze samen ontworpen maar nooit gebouwd is, daar waren ook niet veel mensen mee bezig. En van de woonhuizen aan de Erasmuslaan, die tegenover haar huis kwamen, was altijd wel bekend dat zij die met Rietveld ontworpen had.”

Van Geel: „Ja, maar in de volksmond…”

Dubois: „Rietveldhuizen, ja, dat is waar.”

Jessica van Geel (staand) en Natalie Dubois in het Rietveld Schröderhuis. Natalie zit op een replica van een Rietveldstoel.
Foto Dieuwertje Bravenboer

Schröder leefde ook niet in een tijd waarin haar verteld werd: treed naar voren, eis je plek op.

Dubois: „Je ziet wel dat het een onderwerp is in de correspondentie met haar dochter Han Schröder. Met haar dochter bespreekt ze bijvoorbeeld hoe het is om in de mannenwereld te werken [Han Schröder werkte als architect, red.].”

Van Geel: „En als het over haar huis ging, kwam Truus voor zichzelf op. Toen in de jaren zeventig een stichting werd opgericht voor het behoud van het huis, stond zij er wel op dat haar naam daarbij betrokken.

„Dit huis was ons kind. Bij een kind vraag je dat toch ook niet?” – Truus Schröder, gevraagd naar haar aandeel in het ontwerp van haar huis

Toen Truus het huis voor het eerst aan haar schoonmoeder liet zien, was ze bang dat die het verschrikkelijk zou vinden. Het viel in de smaak. „Dat is het calvinistische”, schreef Truus. Is het een calvinistisch huis?

Dubois: „De manier van leven misschien wel. Omdat het al het overtollige weg neemt, er is geen frivoliteit. Maar tegelijkertijd is het huis ook heel buitenzinnig, explosief. Het wonen in dit huis was echt een ritueel. Om telkens weer die indeling van het huis te veranderen, bedden op te maken, de woonkamer om te bouwen. Dat kost natuurlijk hartstikke veel tijd. Dat kun je als last zien. Maar dat was voor haar onderdeel van dat leven in dat huis. Zag dat niet als een last, maar als een goede, bewuste manier van leven.”

Een slaapkamer en badkamer in het Rietveld Schröderhuis.
Foto Dieuwertje Bravenboer

„Het is natuurlijk even behelpen, dat eenvoudige leven, maar het ingewikkelde leven is ook niet makkelijk.” – Truus Schröder

Was Rietveld netter dan Schröder?

Van Geel: „Nou, hij gooide in ieder geval meer weg, in die zin was hij opruimerig. Truus was meer bezig met bewaren, en met zorgen dat alles recht lag, op zijn plaats.”

Dubois: „Rietveld was denk ik sneller, ik weet niet of dit het juiste woord is, maar iets sneller tevreden over zijn werk. Weet jij nog, Jessica, hoe Schröder maar doorging over dat bankje?”

Van Geel: „Ja, dat was bij het kerkelijk centrum dat ze samen ontwierpen, in Uithoorn. Een soort schoenendoos, even onbeleefd gezegd. Daar moest je met een trap naar boven om de kerk in te gaan. Truus vond: bovenaan die trap moet een afdakje en een bankje, daar moeten mensen kunnen uitrusten, of even bijkletsen. En Han, haar dochter, vertelt dat daarover discussie was. Gerrit vond het gewoon lelijk. Han zei dat haar moeder dan tot húílens toe kon discussieren, maar ze kreeg wel gelijk.”

Dubois: „Het bankje en het afdakje staan er nu nog.”

U schrijft over de oorlogsgeschiedenis van het huis, en presenteert met een slag om de arm dat vanuit het Rietveld Schröderhuis verzet werd gepleegd. Wat is daarover bekend?

Van Geel: „Van het Verzetsmuseum hoorden wij dat er een onderduiker heeft gezeten. Er zijn ook twee mensen ingeschreven geweest, een Joods stel. Zij hadden een beschermde status en zaten niet ondergedoken.”

Dubois: „Een dochter van degene die in het huis woonde, vertelde: mijn moeder heeft daar ondergedoken gezeten, en zij kon wel de ruimte beschrijven. Dat moet de studeerkamer op de begane grond zijn geweest, met het zwarte plafond.”

Van Geel: „Ja, maar hoe lang, was het een week, een maand, een jaar, dat weten we niet. Net als het andere verhaal: ‘Rietveld vervalste stempels’, horen we van verschillende familieleden. Hij had er de vaardigheden voor, maar we hebben geen primaire bron, dus dat moet onderzocht worden.”

„Het idee van het huis zo te bewonen kwam in principe van mij.” – Truus Schröder

Natalie Dubois, Jessica van Geel. Rietveld Schröderhuis – Een biografie van het huis. Ontwerp: Irma Boom. Hannibal Books, 896 blz. €79,95.


Tien culturele uitjes voor in de kerstvakantie

  • admin
  • December 20, 2024
  • 0

Between the Shadow and the Sun

Vier midwinter met eten, een filmscreening en door gezamenlijk na te denken over cycli van schaarste, overvloed en vernieuwing samen met schrijfster, docent en groenteboer Mariken Heitman en kunstenaar-chefkok Maria Khatchadourian.

Op 21/12 van 17:00 tot 22:00 uur in Kunstruimte W139, Amsterdam. Info: w139.nl

Adopteer een engel

In en rondom de stal in Museum Catharijne Convent staan zeshonderd mensen en dieren, afkomstig uit het 18de eeuwse Napels: hoofden van terracotta en benen en armen van hout. Die Napolitaanse stal staat in een decor vol Utrechtse knipogen: Maria, Jozef en Jezus staan niet in Bethlehem maar onder de Domtoren, er is een Utrechtse gracht en sterrenwacht Sonnenborgh ontbreekt ook niet. Ondertussen vliegen er engelen rond, die symbolisch geadopteerd kunnen worden.

‘De mooiste kerststal van Nederland’ tot 12/1 in Museum Catharijne Convent, Utrecht. Info: catharijneconvent.nl

Steef de Jong: Postillon d’amour.

Zijn liefde voor bewegende, kartonnen decors maken elke voorstelling van Steef de Jong betoverend. Het is alsof je naar theater in een kijkdoos kijkt. Dit kinderlijk-vrolijke uiterlijk combineert De Jong met baldadige teksten, olijk acteren en operateske verhaallijnen. Een mooie cast staat hem bij: Rop Verheijen, Diewertje Dir, Thor Braun en Malou Gorter. Zij spelen twintig rollen, waaronder het liefdespaar August en Amalia, een jaloerse luitenant, een rijke tante die op sterven ligt, een echtgenoot die nauwelijks aan het woord komt, een rechter, hofdames, bedienden en koning Willem I.

T/m 31/12 in de Stadsschouwburg Haarlem. Info: stadsschouwburghaarlem.nl

Het Wereldkerstcircus
Ramnon van Flymen/ANP

Wereldkerstcircus

In Carré staat voor de 38ste keer het Wereldkerstcircus. Op het programma staan een flink aantal prijswinnaars van circusfestivals over de hele wereld, in een streven zich aan het Monte Carlo Circusfestival te spiegelen. Zo maken onder meer dompteur Flavio Togni en luchtduo Flight of Passion hun opwachting, winnaars van een Gouden Clown (de Oscar van het circus).

T/m 5/1 in Theater Carré, Amsterdam. Info: carre.nl

Club Gewalt en Theater Walhalla: Herr Hamsterfleisch und die Angry Antz.

In de regie van Romana Vrede maakt Club Gewalt deze radicaalfeministische kerstmusical. Het Rotterdamse performancecollectief speelt punkrock in nummers als ‘Feminisme zonder intersectionaliteit is gewoon witte superioriteit’ en ‘Er is meer nodig om de rechtsstaat te beschermen dan af en toe gaan stemmen’. Zo rekt de groep de grenzen van de musical op: met humor, mierenkostuums en een stijl die Wonderwoman, kerst en bdsm combineert.

T/m 30/12 in Theater Walhalla, Rotterdam. Inclusief driegangendiner. Info: clubgewalt.nl

Kerstcircus met de Ashton Brothers

In Ahoy verzorgen de Ashton Brothers de volledige programmering en vormgeving van hun eigen kerstcircus. Maar de internationaal gewaardeerde variétégroep zal ook zelf optreden met hun bijzondere mix van cabaret, acrobatiek, muziek en slapstick. De gastheren laten zich daarbij inspireren door de rijke historie van het Rotterdamse entertainment en de vele circusartiesten die Ahoy de afgelopen 50 jaar hebben betoverd.

T/m 29 december in Rotterdam Ahoy. Info: ashtonbrothers.nl

Rayen Panday
Foto Jurriaan Hoefsmit

Rayen Panday & Friends: All We Want For Christmas

Comedian Rayen Panday is een kerstfanaat. Van huis uit is hij hindoe, maar Kerst is zijn lievelingsfeest, zegt hij. In All We Want For Christmas gaat hij met zijn gasten op zoek naar wat Kerst tot Kerst maakt. Is het het eten? De nachtmis? En wat zijn de onmisbare ingrediënten van een kersthit? Zijn gasten zijn onder meer collega’s Nabil, Stefan Pop, Johan Goossens, Dolf Jansen, Kim Schuddeboom en Hans Sibbel.

T/m 24/12 in de Kleine Komedie, Amsterdam. Info: rayenpanday.nl

Koekjes (6+) door Holland Opera

Het verhaal Koekjes uit het boek De Meisjes van Annet Schaap, maar dan als kinderopera: Haasje en Griet moeten voor zichzelf zorgen. Hun vader is al een week niet thuis geweest omdat hij het te druk heeft. Inmiddels is er geen eten meer in huis en besluiten de meisjes al hun spullen op school te ruilen voor boterhammen en snoep.

20/12 t/m 5/1 in de Veerensmederij in Amersfoort. Info: hollandopera.nl

Winteravonden aan de Amstel

Een van de sympathieke winterfestivals: Winteravonden aan de Amstel heeft dit jaar een mooi programma met cellist Alexander Kniazev en pianist Nikolai Lugansky, violist Boris Brovtsyn en pianist Severin von Eckardstein.

Van 19 t/m 29/12 op diverse locaties in Amsterdam. Info: winteravondenaandeamstel.nl

Mahler

Om de Nederlandse Mahler-met-kerst-traditie in ere te houden speelt orkest Phion zijn Vierde symfonie.

Van 20 t/m 26/12 afwisselend in Apeldoorn, Nijmegen, Utrecht en Arnhem. Info: phion.nl

Kerst in de Kerk

Camerata RCO (musici uit het Concertgebouworkest) geven een kerstconcert met sopraan Lucretia van der Vloot en countertenor Arturo den Hartog. Bijzonderheid: oma’s, mensen die Maria heten en zwangeren mogen gratis.

24/12 in de Zuiderkerk in Amsterdam. Info: 24classics.com


Belletjes, klokken en kruidige akkoorden: kerstmuziek zoekt naar instant nostalgie

  • admin
  • December 20, 2024
  • 0

In 2016 ging de hashtag #chordgate viral op Twitter. In een video van de Amerikaanse nieuwssite Vox werd beweerd dat er in Mariah Carey’s kersthit ‘All I Want For Christmas Is You’ een ‘geheim akkoord’ zit, waardoor het nummer zo kerstig klinkt.

Al snel werd die stelling onderwerp van spot onder componisten en muziektheoretici. Het jazzy akkoord in kwestie – voor de doe-het-zelvers: Dm7b5, dus een halfverminderd septiemakkoord op D – bleek namelijk helemaal niet zo bijzonder: het duikt vaak genoeg op in muziek waarin de kerstsfeer ver te zoeken is, zoals Richard Rodgers’ ‘My Funny Valentine’, maar ook Justin Timberlakes ‘Cry Me a River’.

En toch zit er een kern van waarheid in de stelling van Vox, al moet je er met een omweg naartoe denken.

Beeld Simon Ruis

Hoe zit het dan met dat kerst-akkoord?

Een grote factor in waarom we een bepaalde sound ervaren als ‘typisch voor kerst’ is dat het christmassy by association is. We krijgen een kerstgevoel bij bepaalde muziek, omdat we er alleen in december naar luisteren. Met Kerst luisteren opeens veel meer mensen naar Bing Crosby dan in de rest van het jaar. Naar ‘White Christmas’ bijvoorbeeld. De Amerikaanse songwriter Irving Berlin schreef het in 1942 voor de musicalfilm Holiday Inn. Van veel van deze Tin Pan Alley-stijl songs voor film of theater hebben alleen de kerstnummers zich in het collectieve geheugen genesteld. Ze worden iedere december op de radio gedraaid en zitten nog steeds in onze playlists. Ook al heeft de weelderig jazzy stijl van hun nummers niet inherent met Kerst te maken, je gaat die sound vanzelf associëren met dennenbomen, rendieren en verlichte winkelstraten. In 1994 mengde Mariah Carey wat van die retro harmonieën door ‘All I Want For Christmas Is You’. Het resultaat: instant nostalgie als onmisbaar ingrediënt voor het kerstgevoel.

Muziek die niets met kerst te maken heeft, kan ook kerstmuziek worden door het zo in de markt te zetten. Dat gebeurde bijvoorbeeld met het Oekraïense volksliedje ‘Shchedryk’, dat over de komst van de lente gaat. Zet er een Engelse kerstige tekst op over zoete zilveren belletjes en je hebt een wereldhit: ‘Carol of the Bells’.

Sowieso staan belletjes gelijk aan kerst, toch?

Inmiddels wel. Sleebelletjes zijn het opvallendste signaal van kerstmuziek: Spotify’s playlist ‘Christmas Hits’ loopt ervan over. Maar hoe verder je teruggaat in de tijd, hoe minder belletjes je in kerstnummers tegenkomt. In de vroegst bewaarde opname van ‘Jingle Bells’, uit 1898 door het Edison Male Quartette, zitten ze wel. Maar dat was oorspronkelijk geen kerstlied. Het gaat over een sleerit ergens in het Noord-Oosten van de VS. Laten de Amerikanen nu ook een bebaarde man in een rood pak kennen die in een slee rijdt: één en één is twee. Na de cover door Bing Crosby en de Andrews Sisters in 1943 was ‘Jingle Bells’ niet meer weg te denken uit de kerstcanon.

Leroy Andersons orkeststuk Sleigh Ride uit 1948, ook al niet voor kerst, zit ook boordevol belletjes. De vocale versie door The Ronettes uit 1963 groeide uit tot een decemberklassieker. Door de jaren heen zijn steeds meer kerstnummers belletjes gaan gebruiken en zo werd het vanzelf een herkenningsteken van kerstmuziek. Als je nu een track als kerstnummer in de markt wilt zetten, is er geen duidelijker manier om dat te doen dan met belletjes.

Maar belletjes betekent niet automatisch Kerst. Ze klinken ook in Mahlers Vierde symfonie en Snoop Doggs ‘Gin and Juice’, om maar wat te noemen, maar die muziek heeft niets met Kerst te maken.

Wat voor ingrediënten heb je verder nodig voor een kerstnummer?

In de gemiddelde kersthit gaan de sleebelletjes hand in hand met het ijspegelgetinkel van een glockenspiel of celesta, en bar chimes voor een extra dosis glinsterende magie. Wil je het iets grootser aanpakken, dan haal je de buisklokken erbij, voor die kenmerkende kerkklok-vanuit-de-verte-vibe. Dit alles is als een kruidenmix die je naar hartelust over je nummer kan uitstrooien. Een mespuntje, zoals in Laufey’s ‘Winter Wonderland’, of lekker veel zoals bij ‘Santa, Can’t You Hear Me?’ van Ariana Grande en Kelly Clarkson.

Als je al dit slagwerk wat over the top vindt, kun je de kerkklokken altijd nog nabootsen met een dalend loopje of ‘deurbel’-motief in bijvoorbeeld de piano, zoals bij ‘Please Come Home for Christmas’ van The Eagles. En ben je op zoek naar een klank die je als een wollen dekentje om je heen kan slaan, dan zit je goed met hoorns en trombones. Bonus: ze blinken ook nog als kerstballen. Een (kinder)koortje kan de refreinen extra nostalgisch doen klinken door op de achtergrond gezellig mee te oe-waa’en. Om het helemaal af te maken: kokosnoten voor het geluid van hoeven. Maar dat wordt al snel gimmicky. Gebruik het alleen in een lied over Rudolf.

Welke kerstliedjes zongen mensen vroeger?

Voordat de komst van opname- en afspeeltechnologie ervoor zorgde dat de hele wereld Mariah, Wham! en Brenda Lee mee kon zingen, waren er volksliedjes en religieuze liederen die duizenden kilometers konden overbruggen. Zo was de anonieme hymne ‘Resonet in laudibus’ (‘Laat hij lof zingen’) in de late Middeleeuwen in grote delen van Europa bekend. Hetzelfde geldt voor ‘Verbum caro factum est’ (‘Het Woord is vleesgeworden’). Liep je in het veertiende-eeuwse ‘Duitsland’ over straat, dan hoorde je misschien wel iemand ‘In dulci jubilo’ (‘In zoete vreugde’) neuriën. Twee eeuwen later in Frankrijk: het vrolijke ‘Tous les bourgeois de Châtres’ (‘Alle burgers van Châtres’).

In het middeleeuwse Nederlandse lied ‘Het viel een hemelsch douwe’ hoor je het kerstverhaal niet in de geromantiseerde versie die we nu gewend zijn. Het begint met een hoogzwangere Maria en een Jozef die op het punt staat om ervandoor te gaan – hij is immers de vader niet. Nadat een engel Jozef heeft toegesproken togen de twee alsnog samen naar Bethlehem. Eind goed, al goed.