Het Amsterdamse Achterhuis
„Het benauwt me ook meer dan ik zeggen kan, dat we nooit naar buiten mogen en ik ben erg bang, dat we ontdekt worden en dan de kogel krijgen”, schrijft Anne Frank in haar dagboek in de late zomer van 1942. Met haar familie zit ze dan pas een aantal weken ondergedoken aan de Prinsengracht 263. Het zullen in totaal 761 dagen worden.
Amsterdam telt veel achterhuizen. In zeventiende eeuw groeide de stad hard en was de grond schaars. In achtertuinen werd daarom vaak nog een huis gebouwd – een achterhuis. Vaak niet te zien vanaf de straat. Het zolderraam was voor Anne de enige aansluiting met de buitenwereld. Want „zelfs naar buiten kijken, is gevaarlijk”.
Toch deed ze dat soms, samen met haar huisgenootje Peter van Pels. En het ontroerde ze, schrijft ze in de winter van 1944: „Wij keken alle twee naar de blauwe hemel, de kastanjeboom aan wiens takken kleine druppeltjes schitterden, naar de meeuwen en de andere vogels die in hun scheervlucht wel van zilver leken.”
Draaibare boekenkast
Het beroemde achterhuis van Anne Frank werd al in de achttiende eeuw gebouwd. Aan de kant van de gracht heeft haar vader Otto, een Duitse zakenman, vanaf 1940 zijn kantoor. Zijn bedrijf verkoopt pectine, waarmee mensen zelf jam kunnen maken.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/01/24142354/Achterhuis_contactafdruk_AnneFrank.jpg)
In het jaar waarin ze vijf wordt, in 1934, heeft vader Otto het gezin van Frankfurt naar Amsterdam gehaald. Duitsland is een éénpartijstaat geworden, met Adolf Hitler als absolute machthebber, en de Jodenvervolging neemt toe. Maar na de Duitse inval in Nederland is hun woning aan het Merwedeplein ook niet meer veilig. Zeker niet wanneer Margot, de zus van Anne, wordt opgeroepen voor een werkkamp. Otto, moeder Edith en Anne pakken hun spullen en lopen – „in de stromende regen” – door de stad naar het kantoor van Otto. Met enkele collega’s heeft haar vader in het geheim de maanden ervoor de etages achter het bedrijf ingericht tot woonverblijf en hebben ze er kleding, medicijnen en servies opgeslagen. „Alle kartonnen dozen […] stonden op de grond en op de bedden. Het kleine kamertje was tot aan het plafond met beddengoed gevuld”, schrijft ze op 10 juli 1942.
Een draaibare boekenkast sluit de woonruimte van de familie af van de bewoonde wereld. Voor hun is die voortaan niet groter dan de tweede en derde verdieping van het Achterhuis. „Ze sloot de deur achter ons en we waren alleen.”
De replica in een zeecontainer
In New York is het Achterhuis tot in detail nagebouwd en te bezichtigen, als onderdeel van een tentoonstelling over de familie Frank, de opkomst van de nazi’s, de Jodenvervolging en de eenzame terugkeer van Otto Frank naar Amsterdam.
De tentoonstelling bestaat onder meer uit prefab bouwpakketten die in een zeecontainer werden verscheept. De Anne Frank Stichting gaf de opdracht in juni 2024. De replica is gemaakt in Erp, door Annemiek Swinkels en Willem Claassen. Eerder maakten ze het decor voor het videodagboek van Anne Frank. Ze hebben zo’n achtduizend foto’s genomen in het oorspronkelijke Achterhuis.
In New York is de constructie vastgemaakt aan de vloer van het Center for Jewish History. Over elk detail is nagedacht. Natuurlijk gaan bezoekers naar binnen via de draaibare boekenkast.
Wat zijn de verschillen tussen het Achterhuis en de replica in New York?
Niet alles is hetzelfde. De expositie moest voldoen aan de Amerikaanse vergunningsrichtlijnen. Muren werden bijvoorbeeld gemaakt van brandvertragende bouwplaten. En de kamers van de andere onderduikfamilie Van Pels liggen in Amsterdam een verdieping hoger, te bereiken via een steile trap, terwijl in New York alles gelijkvloers is gebouwd. Bezoekers kunnen daar gewoon doorlopen. Ook werden doorgangen verbreed, om de kamers toegankelijk te maken voor mindervaliden. Om de benauwde ervaring van de onderduikers over te brengen, heeft de replica wel plafonds gekregen en zijn ze niet opengelaten, zoals bij decors wel vaak gebeurt.
Het originele Achterhuis heeft lege kamers. Op uitdrukkelijk verzoek van Otto Frank, als symbool van de leegte die hij als enige overlevende voelt: „Tijdens de oorlog is alles eruit gehaald en ik wil het zo laten”, zegt hij in 196o bij de opening van het Achterhuis. Er staan geen meubels of bedden. In de replica in New York wel.
Met behulp van rekwisieten – denk aan servies, boeken en een kattenmand – krijgen bezoekers in New York een idee van hoe de onderduikers leefden. De Anne Frank Stichting stuurde zo’n honderd authentieke voorwerpen naar Amerika, zoals een fotoalbum van Anne maar ook de stoffen tas die Otto Frank bezat in Auschwitz. De rest van de inrichting hebben de decorbouwers bij elkaar gezocht. Die stukken dateren uit de bezettingsjaren, maar waren niet van een van de ondergedoken families.
Welke voorwerpen heeft de Anne Frankstichting meegestuurd?
De Anne Frank Stichting heeft vooral collectiestukken geselecteerd die de speciale band van de familie Frank met de Verenigde Staten tonen. Als twintigjarige, in 1909, liep Otto bijvoorbeeld stage bij het warenhuis Macy’s in New York en hij schreef veel brieven naar vrienden in het land. Ook Anne had een Amerikaanse penvriendin.
De familie Frank probeerde al sinds 1938 te emigreren. „Voor zover ik kan zien, zijn de VS het enige land waar we naartoe kunnen”, schrijft Otto een vriend. Alle pogingen lopen echter vast, door een gebrek aan tijd, een teveel aan bureaucratie. In plaats van Amerika koos hij in 1942 noodgedwongen het Achterhuis.
Om de tijd te doden versiert zijn dochter Anne de wanden van haar slaapkamer met plaatjes of prentbriefkaarten die ze krijgt of uitknipt. In de Libelle vindt ze foto’s van filmsterren, later plakt ze ook knipsels van kunstwerken of mythologische figuren op, met „lijmpot en kwast”. Ook de wanden zijn in New York tot in detail nagemaakt. Hieronder zie je de wand boven het bed van Anne.
De knipsels op Anne Franks muurAnne Frank plakte knipsels en affiches op de muur van haar slaapkamer. Wat hing waar?
Zeventig jaar na de première
Augustus 1944 – de geallieerden rukken op na D-Day, het zuiden van Nederland staat op het punt te worden bevrijd. Maar het mag de familie Frank niet baten: ze worden ontdekt. Op 4 augustus wordt het Achterhuis binnengevallen. Een nazi-officier en drie Nederlandse agenten sommeren de bewoners een paar bezittingen te pakken en dan mee te komen. Een maand later worden de onderduikers via Westerbork naar Auschwitz vervoerd.
Een van de helpers van de onderduikers, Miep Gies, vindt later de dagboeken van Anne in het lege Achterhuis en geeft het na zijn terugkeer aan Otto Frank.
„Ik wil iets doen waardoor mensen me herinneren”, schrijft Anne . In New York kunnen bezoekers ervaren hoe haar wereld eruitzag, een hernieuwde vertelling van haar verhaal. Op 5 oktober 1955 kreeg het dagboek voor het eerst internationale aandacht door de première van het toneelstuk The Diary of Anne Frank. Dat was in het Cort Theatre, op 138 West 48th Street. Een kwartiertje zuidelijker op Manhattan, in de buurt van Union Square, bevindt zich het Center for Jewish history.
De tentoonstelling in het museum
Tot eind april loopt hier, op 15 W. 16th Street, de tentoonstelling Anne Frank: The Exhibition– in totaal 700 vierkante meter – over het leven van de onderduikers, de centrale rol die het Achterhuis daarin speelde, tegen de achtergrond van de opkomst en ondergang van de nazi’s.
Lees ook
Replica van het Achterhuis in New York: ‘We moeten Amerikanen uitleggen wat een achterhuis eigenlijk is’
Lees ook
Met een rolmaat langs de plinten en 8.000 foto’s: het Achterhuis van Anne Frank namaken is ‘ook gewoon werk’ dat af moet
