‘Hier. Dit is al meteen een shot van de film.” De Belgische filmmaker Bas Devos (1983) heeft toegestemd om het interview over zijn film Here te houden in een natuurgebied even buiten het Brusselse Schaarbeek. Daar filmde hij precies twee jaar geleden scènes voor een wandelfilm over de Roemeense bouwvakker Stefan, die niet terug naar huis kan omdat zijn auto naar de garage moet. Drie dagen volgt de film hem langs de rafelranden van de stad, getekend in het eindeloze schemerlicht dat bij de langste dagen van het jaar hoort. In zijn hand een plastic tasje waarmee hij bakjes soep langs zijn vrienden brengt.
We hebben nog geen stap gezet in natuurgebied het ‘Moeraske’ of we bevinden ons exact op de plek waar de camera stond: „Kijk, hier loopt hij naar boven, en dan komt er meteen een trein voorbij. Dat is vlak voordat hij daar de Belgisch-Chinese mosonderzoeker Shuxiu ontmoet.”
„Brussel is op moeras gebouwd”, vervolgt Devos. „Dus we gaan nu een veel oudere biologische laag binnen. Een laatste restje drab onder de stad. Ingeklemd tussen sporen, industrie en een woonwijk. Dit is echt een toxische plek, waar de natuur haar weerstand toont. Je wilt niet weten wat er hier allemaal wordt gedumpt. Hiernaast liggen de sporen, die worden met zware chemicaliën plantvrij gehouden en dat watert allemaal hierheen af.”
Verhalen op straat
Toen Devos’ vaste cameraman Grimm Vandekerckhove eerder dit jaar tijdens het IFFR de Robby Müller Award ontving, vertelde hij dat Devos altijd in de stad op pad is: „Hij loopt elke dag door zijn locaties en vindt zijn verhalen op straat. Hij laat kanten van de stad zien die zich misschien op het eerste gezicht aan het oog onttrekken.”
Devos’ eerste lange speelfilm Violet (2014) was een Gus Van Sant-achtig relaas over het rouwproces na de gewelddadige dood van een jonge BMX’er. Daarna draaide hij direct na elkaar stads-travelogues Hellhole en Ghost Tropic (beide 2019) waarin hij reflecteert op de manier waarop de aanslagen van 2016 Brussel veranderden. En nu is er Here, waarvoor hij naar de randgemeenten trok: „Een film over mos en soep.” Hij lacht. Er komt een trein voorbij.
Die soep komt zo, eerst dat mos. „Het hoofdthema van Here is de aandachtigheid die kan ontstaan door toevallige ontmoetingen tussen mensen”, legt Devos uit. „Over wat er kan kristalliseren als je iemand ontmoet die je plots doet opkijken. Of naar beneden kijken, zoals in het geval van het mos. Stefan leert door Shuxiu op een andere manier kijken. De liefde voor de ander begint met aandacht.”
Naar mos dus. Via het lezen van The Mushroom at the End of the World (2015) , een essayistische studie naar de matsutake-paddestoel, ontdekte Devos het boek Gathering Moss van de Amerikaanse native American en bryoloog (moskenner) Robin Wall Kimmerer. „Die combineert op een heel persoonlijke manier haar inheemse kennis en haar wetenschappelijke kijk op dat weerbarstige plantje. Mos is de oudste landplant. De kraamkamer van de evolutie, want dankzij mos ontstonden de condities op aarde waarin wij hebben kunnen bloeien. Wall Kimmerer vraagt zich af of we misschien iets van dat mos kunnen leren. Haar antwoord is zowel heel simpel als heel diep: het neemt minder van zijn omgeving dan het teruggeeft. Toen ben ik hier eens gaan wandelen met bryoloog Geert Raeymakers, die mij naar mos heeft leren kijken.”
Soep
Samen met hoofdrolspeler Stefan Gota deed hij onderzoek naar de Roemeense gemeenschap in België: „Ik was benieuwd hoe het was voor mensen die hier echt uit economische noodzaak zijn, zonder een migratieverhaal vol bijeengeharkte nachtmerries en misère te willen vertellen. Wat me trof was zijn generositeit. Dat heb ik heel letterlijk in de film vertaald in de soep die hij kookt van overgebleven groenten in zijn ijskast. Het zegt iets over zijn zorgvuldigheid, dat hij die groenten niet weggooit.”
Devos verwijst daarbij naar The Carrier Bag Theory of Fiction. In die tekst uit 1986 vraagt scifi-auteur Ursula K. Le Guin zich onder meer af wat er zou gebeuren als we elkaar niet langer verhalen vertellen over mensen die elkaar uitmoorden. Voordat ze jagers werden, betoogt ze, waren we verzamelaars van bessen, wortels en knollen. Het essentiële werktuig voor de overleving was niet de knuppel of speer, maar de buidel.
„De plastic tas waarin Stefan zijn bakjes soep vervoert is een heel directe verwijzing naar haar theorie. Ik dacht: ik ga dat maken en opeten en delen van die soep centraal stellen, in plaats van het geweld dat die mannen meemaken. Films hebben soms zoveel onwaarschijnlijkheden nodig om mensen elkaar de hersens in te laten slaan.”
Lees ook
de recensie van ‘Here’
Brussel
Hoewel de locaties van de film ver uit elkaar liggen, kun je alles te voet bereiken. Devos: „Film is natuurlijk illusie. Je maakt een fictieve plattegrond. In Ghost Tropic heb ik echt een spel gespeeld met de stad en expres plekken die heel ver uit elkaar liggen aan elkaar geknoopt. Nu klopt het meeste geografisch wel. Stefan werkt in het centrum en woont in de wijk Jette in de Uyttenhovestraat op de negende verdieping. Ik wilde dat hij vanuit zijn raam de bouwplaats kon zien. Het Chinese restaurant La longue marche waar hij Shuxiu ontmoet staat gewoon om de hoek van ons productiekantoor in de Lakensestraat. Ik heb nooit de verantwoordelijkheid gevoeld de stad juist in beeld te brengen, want ik zou niet eens weten wat dat betekent.”
Toch is Devos een echte stadschroniqueur, geobsedeerd door de stad. „Brussel is een van de meest diverse steden die ik ken en altijd een beetje in de war over zichzelf. Mijn verlangen is die complexiteit in beeld brengen. Het is politiek natuurlijk ook compleet chaotisch. Mensen die hier wonen vinden het heel moeilijk om Brussel te definiëren, of wat een Brusselaar is. Dat vind ik eigenlijk heel goed.
„Brussel is een heuvelachtige stad, waardoor je soms heel ver kunt kijken en soms helemaal ingesloten zit. En anders dan in Parijs of Londen wonen de armste inwoners in het centrum. Dat is een interessant soort omkering.”
Overal mos
We passeren een hondenuitlaatplek hoog in het park. Terwijl we verder praten op een bankje passeert een in zichzelf gekeerde vogelaar. Devos: „Er lopen hier meer mensen met een verrekijker om hun nek dan met een loep.” Hij haalt het juweliersloepje tevoorschijn dat aan een koordje om zijn nek hangt. Hij gaat de deur niet meer uit zonder: mos is immers overal.
Tegenover de audiovisuele aandachtseconomie plaatst Bas Devos een ‘aandachtsecologie’. Enkele filmmakers die hem inspireren zijn Kelly Reichardt ( First Cow) of de Zuid-Koreaanse regisseur Hong Sang-soo, in wiens films „ook veel gewandeld wordt”. Wat hem in hun werk aanspreekt is „dat ze durven te laten zien wat er voor onze voeten ligt en tegelijkertijd erkennen hoe mysterieus dat is. Films die banaliteit en mysterie niet van elkaar scheiden met grote rationele of spirituele bedenkingen.”
Hij staat op, we gaan mos kijken. „Weet je wat Geert Raeymakers zei? Je hoeft niet al die namen te leren en te weten hoe de soorten mos zich tot elkaar verhouden. Je hoeft alleen maar de schoonheid te zien.” Hij plukt wat mos, een toefje groen. Door zijn loep ontvouwt zich in de palm van zijn hand een compleet bos.
