Ramsey Nasrs prikkelende bestseller ‘De Fundamenten’ is op muziek gezet: ‘Een libretto heeft eigen wetten, een essay kun je niet zingen’

Wat Mariah Carey weet, wist Johann Sebastian Bach al veel eerder: schrijf een goeie kersthit en je kunt hem elk jaar weer van stal halen. Als je niet oppast, hangt er drie eeuwen later zelfs een hele traditie aan vast: in Bachminnend Nederland is het Weihnachtsoratorium met de feestdagen inmiddels een vaste waarde. Dit seizoen trekken twee toonaangevende ensembles door het hele land om in kerken en concertzalen Bachs kerstkraker tot klinken te brengen.

Op papier zijn de uitvoeringen vergelijkbaar: elk gespeeld op authentieke instrumenten, met een kleinschalig koor en vier internationale solisten. De Bachvereniging speelt met eigen orkest en strikte voor de directie Lars Ulrik Mortensen, die vanaf het kistorgeltje leidt. Het Nederlands Kamerkoor toert met zijn eigen chef Peter Dijkstra en het Vlaamse B’Rock Orchestra. Bij aftrap van de tournee in Het Concertgebouw maakte het kamerkoor dinsdag bekend dat Dijkstra heeft bijgetekend om nog zeker tot 2028 aan te blijven.

Het Weihnachtsoratorium kan niet bogen op dezelfde lange uitvoeringstraditie als de Matthäus-Passion, die ándere seizoensklapper van Bach, maar heeft zich onderhand wel definitief in de jaarlijkse concertkalender genesteld. Begrijpelijk, want hier hoor je Bach op zijn feestelijkst. De opening alleen al, met zijn paukenslagen en fonkelende baroktrompetten: Jauchzet, frohlocket! Wanneer je dat hoort, is het pas echt Kerst.

Genie van de meester

Bach ging economischer te werk dan Carey: in plaats van allemaal nieuw materiaal te verzinnen, recyclede hij een hele stapel muziek die hij eerder componeerde voor verjaardagen en partijen. Dat is het genie van de meester: bij Bach gaat het verhevene altijd hand in hand met het seculiere. Neem bestaande feestmuziek, plak een andere tekst eronder en trek er een grote rode strik omheen, en je hebt plots een God-lovend en goedlopend kerstoratorium. Simpel? Nee, dat kan alleen Bach.

Dat wij tegenwoordig zo gek zouden zijn het hele stuk in één ruk uit te luisteren, kon Bach niet vermoeden. Zes losse cantates bedacht hij, elk bedoeld voor een andere gelegenheid tussen de geboorte van Jezus (25 december) en de dag dat de kerstversiering weer naar zolder mag (6 januari). Alle zes achter elkaar is een lange zit, ook omdat het Weihnachtsoratorium (in tegenstelling tot de Matthäus) niet echt een doorlopend, steeds intenser wordend drama vertelt.

Complete uitvoeringen, zoals bij het NKK, zijn geen gemeengoed – vier cantates is behapbaarder en gebruikelijker. Eeuwig zonde is dat de laatste cantate dan meestal buiten de boot valt, want daar zit juist zulke steengoede muziek in. Het openingskoor vol spannende wendingen en vallende bassen, de intense sopraanscène, of het geweldige slot – een van Bachs meest wervelende koraalzettingen ooit.

De Bachvereniging, die vier cantates uitvoert, maakt de gelukkige keuze om nummers twee en drie weg te laten en behoudt dus de glorieuze zesde. Zodra die aanbreekt, merk je dat het hele ensemble opveert in de Grote Kerk van Naarden: de eerste driekwart van het concert doen soms wat bleekjes aan. Het orkest heeft plezier, maar Mortensens flamboyante cirkelgebaren geven het koor maar sporadisch vleugels. Misschien dat je in een kerk al snel wat ingetogener gaat zingen?

Nou, evangelist Daniel Johannsen in elk geval niet: die maakt er met zijn opgesmukte emoties een soort Bach-the-musical van. Gelukkig is sopraan Carine Tinney er om orde op zaken te stellen: mooie klank, sterke tekstuitdrukking. Haar laatste soloscène (Du Falscher) en het duet met hobo en echostem zijn hoogtepunten.

Dynamisch bereik

Bij het Nederlands Kamerkoor wordt de uitvoering meer een geheel. Het koor heeft met twintig zangers (tegen twaalf bij de Bachvereniging, inclusief solisten) een groter dynamisch bereik en krijgt onder Dijkstra een breder kleurenpalet. Het a capella én uit het hoofd gezongen Ich steh an deiner Krippen hier, ook weer in die fijne zesde cantate, zorgt voor kippenvel. Bij de solisten is het Arttu Kataja die eruit springt met zijn innemende baritonstem: een hondsmoeilijke aria als Großer Herr kunnen zingen met zúlk schijnbaar gemak, dat lukt maar weinigen.

Dijkstra mag dan in eerste plaats koordirigent zijn, de opvallendste accenten liggen geregeld in de orkestpartij. B’Rock doet zijn naam eer aan: als je zonder geluid zou kijken naar de swingende contrabassist Tom Devaere, wist je niet of hij jazz of barok speelde. En zo hoort het misschien ook wel, want het Weihnachtsoratorium is toch, boven alles, uitbundige feestmuziek.

Het Weihnachtsoratorium door de Nederlandse Bachvereniging.

Delen

Mail de redactie

‘We zijn onze fundamenten als ornamenten gaan beschouwen.’ Het is een van de vele prikkelende aforismen uit het essay De fundamenten dat dichter en acteur Ramsey Nasr in het coronajaar 2021 schreef. Het kleine boek met de pontificale titel, over het nut van kunst, de klimaatcrisis en de steeds strakkere strop van het funeste rendementsdenken, werd in mum van tijd een bestseller. Componist Camiel Jansen besloot het essay op muziek te zetten, met vijf zangsolisten en Nasr als verteller. Het oratorium De fundamenten, voor het Radio Filharmonisch Orkest geleid door dirigent Stéphane Denève, gaat zaterdagmiddag in première in de NTR ZaterdagMatinee.

Nasr vond het een „krankzinnig” idee, een essay op muziek zetten, en was er dus meteen voor te porren: „Ik kon me er niets bij voorstellen, maar ik hou ervan als kunstvormen elkaar kruisen en overlappen.” Uiteraard moest de tekst wel bewerkt worden: „Een libretto heeft eigen wetten, een essay kun je niet zingen. Ik vond het belangrijk dat Camiel en ik er samen aan zouden werken, ik wilde weten wat voor hem de kern was. En ik was trouwens niet van plan om zelf een rol in de uitvoering te hebben, maar ja.”

Computerversie

Jansen en Nasr zitten op een dinsdagmiddag in de kantine van het Muziekcentrum van de Omroep in Hilversum, na afloop van de eerste repetitie met alle solisten. Er is een geweldige cast van jonge Nederlandse zangers: Laetitia Gerards, Sterre Konijn, Fanny Alofs, Michael Wilmering en Frederik Bergman. Nasr is klassieke muziekfanaat en heeft net voor het eerst achter de lessenaar gestaan. En is er nog steeds vol van: „Ik had een computerversie van Camiel gekregen, waarbij hij zelf alle stemmen had gezongen. Dat gaf wel een idee, maar dit was toch anders.” Zondag was er ook al een voorproefje in kleine bezetting te horen in tv-programma Podium Klassiek.

Ook Jansen is opgetogen. Hij maakte eerder onder meer muziektheatervoorstellingen over de Nederlandse fascist Gerard Bolland en over het Toeslagenschandaal, maar dit is zijn meest complexe werk tot nog toe, stilistisch divers, geestig en rijkgeschakeerd. „Uiteindelijk heb ik advies gevraagd aan collega Arjan Linker, die een heel fijn klankbord was en me ook geholpen heeft bij de orkestratie van twee secties waarin ik vastliep. Het was een grote klus maar ik ben heel blij met hoe het uiteindelijk geworden is. Denk ik.” Jansen lacht om zijn eigen voorbehoud. Woensdagochtend hoort hij voor het eerst het orkest en dat is spannend: „Ik heb de planning gezien, ‘Jansen na de koffie’ staat er.”

Coronapersconferentie

De fundamenten is een oratorium in tien delen, met drie spreekteksten. De eerste scène heeft de vorm van een coronapersconferentie, en de bevreemdende stilstand van de lockdowns loopt als een rode draad door het werk. Maar er is ook een terugblik op de erfenis van veertien jaar Rutte en een scène over een kunstproject met twee buurtvarkens (Arie en Japie) die in de Rotterdamse wijk Katendrecht voor sociale cohesie zorgden – en voor collectieve verontwaardiging toen ze geslacht zouden worden voor een buurtbarbecue.

Het gedicht ‘Uit nutteloze noodzaak’, waaruit Nasr in zijn essay een paar regels citeert, kreeg een grotere rol in het libretto. Nasr schreef het in 2010 als Dichter des Vaderlands toen de desastreuze Zijlstra-bezuinigingen werden aangekondigd: ‘Kunst is maar een bijproduct / zij is niet nodig om te kunnen / leven, eten, / neuken, ademen’ – waarbij die laatste infinitieven daverend gezongen worden door het solistenkoortje.

Eigenlijk waren Jansen en Nasr in gesprek over een opera op basis van een monoloog die Nasr een aantal jaar geleden schreef. Ondertussen had Jansen plannen voor een orkestwerk voor de ZaterdagMatinee over het jaar 2020, om het „collectieve gevoel” uit het begin van de coronatijd terug te halen. Programmeur Frank Veenstra stelde voor om er iets vocaals van te maken: „En toen dacht ik meteen aan dat essay van Ramsey. Maar die opera gaat er ook nog komen!”

Wrange paradox

Wat zijn nu eigenlijk de fundamenten? Nasr: „Voor mij zijn het de zachte waarden van onze samenleving, die zich niet laten uitdrukken in economische termen. Zorg, onderwijs, cultuur. Juist de zaken die wij vaak als ornamenten beschouwen zijn de fundamenten. Je kunt er een tijdlang achteloos mee omgaan, zoals nu gebeurt, maar uiteindelijk zijn ze niet bestand tegen verwaarlozing en afbraak.”

Het is een wrange paradox dat de leiders die het hardst op de trom van ‘onze cultuur’ slaan er het minst om blijken te geven. „Wij houden wel van onze kunstenaars”, zegt Nasr, „maar pas als ze dood zijn en geld in het laatje brengen. Rembrandt, Van Gogh. Ook zij zijn ergens begonnen, maar kunst- en cultuuronderwijs, broedplaatsen, ruimte voor experiment en ontplooiing – het wordt allemaal gesloopt.”

Jansen: „Ramsey’s essay raakt aan veel dingen, van de evolutietheorie tot de vleesindustrie. De diepere laag daaronder is hoe wij als mensen omgaan met de dingen die er echt toe doen. Marktwerking en winstbejag in plaats van zorg voor elkaar en voor de planeet. Wij zijn het enige dier dat zichzelf te gronde richt – dat is een verbijsterend feit.”

Delen

Mail de redactie