De Oostenrijkse president Alexander van der Bellen (Groenen) passeert bij een poging om tot een regering te komen de radicaal-rechtse verkiezingswinnaar Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ). De president heeft de tweede partij, de conservatieve ÖVP van bondskanselier Karl Nehammer, opdracht gegeven om een regering te vormen met de sociaal-democraten (SPÖ). Dat melden Oostenrijkse media dinsdag.
De radicaal-rechtse FPÖ, een Europese fractiegenoot van de PVV, won eind september de landelijke verkiezingen en het is in Oostenrijk gebruikelijk dat de grootste partij als eerste aan zet is in de coalitievorming. Een gebruik maar geen wetmatigheid, benadrukt Van der Bellen. Als een partij geen absolute meerderheid haalt, moet ze partners en de president overtuigen, zei de president dinsdag. „Aangezien de FPÖ geen coalitiepartner kan krijgen, is dit de enige optie.”
FPÖ-leider Herbert Kickl raakte deze verkiezingen in opspraak omdat hij zichzelf omschrijft als Volkskanzler, een titel die de nazi’s vroeger voor Adolf Hitler gebruikten. Ook staat de FPÖ onder meer bekend om een openlijk pro-Russische houding. Over het besluit van de president om Karl Nehammer aan te wijzen, zegt Kickl in een bericht op Instagram dat zijn overwinning „voor veel van jullie een klap in het gezicht is”. Hij verzekert zijn volgers ervan dat „het laatste woord nog niet gesproken is”.
Lees ook
Herbert Kickl, de leider van het radicaal-rechtse FPÖ, perfectioneerde het populisme
Nehammer heeft de opdracht een regering te vormen dinsdag aanvaard. De ÖVP en SPÖ komen als nummer twee en drie net aan een meerderheid. Maar Nehammer meldde de Oostenrijkse pers dinsdag dat hij een coalitie van drie partijen in gedachten heeft. Welke derde partij hij wil betrekken, zei hij niet. Dat schrijft de Oostenrijkse krant Der Standard. Dat het om de huidige regeringspartij De Groenen gaat, lijkt onwaarschijnlijk. Het huwelijk tussen de huidige coalitiepartners ÖVP en de Groenen was niet erg gelukkig. Nehammer klaagde eerder zijn Groenen-minister van Klimaat Leonore Gewessler zelfs aan voor ambtsmisbruik omdat zij, tegen de zin van Nehammer in, in Brussel vóór een natuurherstelwet stemde.
‘Papa, hoe groot is de hemel eigenlijk?” Met die vraag begint Kruimels in het heelal, waarin de jonge Jana met haar vader, die ‘ruimte-onderzoeker’ is, het heelal verkent. Aan de hand van vragen die Jana voor het slapengaan afvuurt op haar vader reizen ze in gedachten vanuit Jana’s bed naar de maan, door het zonnestelsel en verder het heelal in.
Het boek is geschreven voor kinderen van 7 jaar en ouder. Jana stelt vragen die je kunt verwachten van een kind van die leeftijd, als ze de wereld aan het ontdekken zijn, zoals: waarom is de zon zo heet? Bestaan er babysterren? Hoeveel sterren zijn er? Waar komt het stof vandaan waar alle sterren van gemaakt zijn?
Omdat het boek geschreven is als een dialoog tussen Jana en haar vader word je op een natuurlijke manier meegenomen op hun tocht door het heelal. De vragen van Jana worden beantwoord op een manier die de enorme complexiteit en uitgestrektheid van het heelal een beetje tastbaarder maakt. Zo leer je dat de planeet Venus „een verschrikkelijk heet ding” is waar „geen leven mogelijk” is en „zwavelzuur uit de lucht” valt, dat het licht er een seconde over doet om naar de maan te reizen (ongeveer net zo lang als een hartslag) en dat in een manshoge berg zand van zes meter breed net zoveel zandkorrels zitten als sterren in een sterrenstelsel.
Het boek lijkt een autobiografisch tintje te hebben. Het is namelijk geschreven door ‘ruimte-onderzoeker’ Heino Falcke, hoogleraar astrofysica aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, met zijn vrouw Dagmar Falcke, leerkracht en directeur van een basisschool. Samen hebben ze drie inmiddels volwassen kinderen en een kleindochter. Zou Heino Falcke vroeger ook zittend op een bedrand vragen van zijn kinderen over het heelal beantwoord hebben? En had hij soms ook geen antwoord, net zoals Jana’s vader?
Als Jana meer filosofische vragen stelt over de rol van God en de hemel dan geeft haar vader bijvoorbeeld toe dat hij het niet weet. Dat gebeurt in het laatste hoofdstuk ook bij enkele grote wetenschappelijke vragen, zoals: hoe ontstond de oerknal? Het is fijn dat het boek zo laat zien dat ook wetenschappers niet overal een antwoord op hebben. Maar het was misschien mooi geweest om dat niet te brengen als iets dat vaststaat, zoals het nu leest, maar meer als een uitnodiging om later zelf op zoek te gaan naar antwoorden.
De antwoorden hadden soms iets uitgebreider mogen zijn. In minder dan 100 pagina’s het heelal behandelen voelt wat gehaast. De fraaie geïllustreerde reis wordt wel mooi aangevuld met de prachtige foto’s van onder meer de planeten, een kosmische nevel en natuurlijk een zwart gat – Heino Falcke speelde een belangrijke rol bij de eerste kiekjes van zwarte gaten.
Voor wie zoekt naar meer sterrenkundige afbeeldingen en video’s staat achterin het boek een QR-code die leidt naar extra materiaal. Dat is een mooie toevoeging, maar er had iets meer aandacht aan besteed mogen worden. Zo gaat het op de site ineens over ‘galaxieën’, in plaats van ‘sterrenstelsels’ (mogelijk doordat het boek oorspronkelijk in het Duits verscheen) en een aantal links verwijzen naar verkeerde video’s.
Het is een zooitje, dinsdagavond in de Ziggo Dome. Geen verrassing en toch verbazingwekkend. Lauryn Hill komt zo vanzelfsprekend een uur te laat, dat haar opwarm-dj zelf ook twee opwarm-dj’s heeft. Om tien uur stapt ze dan eindelijk het podium op, in een afrofuturistische outfit (gestapelde ringen om haar nek, een dikke winterjas, zilveren kralen in haar haren), met een windmachine waar Hans Klok jaloers op zou zijn.
Lauryn Hill heeft nog altijd de aura van een superster. Niet alleen door het succes in de jaren negentig met haar albums met The Fugees en haar soloplaat, The Miseducation of Lauryn Hill, maar ook qua invloed. Ze was niet de eerste die rap en zang combineerde, maar zo vlijmscherp en weergaloos als zij deed nog niemand het. Van Beyoncé tot Drake, velen staan op haar schouders.
Maar het is ook altijd gedoe geweest, rond Hill. Grillig op het podium, veel geruchten rond het einde van The Fugees. De reünie in 2021 maakte het niet beter. Die werd alsmaar uitgesteld en uiteindelijk afgezegd. Twee jaar later werd Fugee Pras Michél schuldig verklaard in een bizarre rechtszaak rond een internationale samenzwering waarin hij miljoenen aannam om de Amerikaanse politiek te beïnvloeden. Voer voor spannende podcasts. Nu heeft hij zijn oude band aangeklaagd voor gemiste inkomsten. Michél bleef thuis vandaag.
Trage chaos
Los van wat parasols en een videoscherm, is de show niet aangekleed. Toch raast de chaos van Lauryn Hill door de Ziggo Dome zodra ze op het podium stapt. Een negenkoppige band met twee drummers, drie achtergrondzangers en wel erg veel gastoptredens moeten het doen. Haar zoons, Zion en YG Marley, krijgen elk in het eerste uur de ruimte om drie eigen nummers te spelen. „Zo’n ongelooflijk mooi nummer, hè”, glundert Hill als YG van het podium stapt. „Kom”, spoort ze haar band aan, „we spelen hem nog eens”, en roept haar zoon terug om mee te doen. Het haalt de vaart uit de show, zoals ook de gastbijdrage van de Malinese Fatoumata Diawara doet. Fugees-lid Wyclef Jean mag pas na vijf kwartier het podium op. Na een voorproefje van wat Fugees materiaal, besluit hij een tergend lang blok met onder andere covers van Santana en de Cubaanse classic ‘Guantanamera’. Net als niet langer lijkt te kunnen, blijkt hij die laatste nog met een reggeaton sausje verder te kunnen oprekken. Opvallend hoe in de coulisse een back-up mc alles mee lijkt te zingen.
Lauryn Hill in de Ziggo Dome. Foto Ramon van Flymen
En toch, en toch. Elke keer als Lauryn Hill de voorgrond pakt is alle kritiek vergeten. Die stem waar ze moeiteloos switcht tussen klassieke soul en ratelende rap, haar timing waarmee ze vaak nonchalant net na de tel zit, die enorme rits klassiekers. Eerst speelt ze meer dan de helft van The miseducation of Lauryn Hill, met het massaal meegezongen ‘Doo Wop (That Thing)’ en het lieflijke ‘To Zion’ als hoogtepunt omdat de band daar eindelijk gas terugneemt. En in de finale natuurlijk de Fugees-hits, waar Hill en Wyclef Jean elkaar grijnzend opzwepen. Op die momenten voelt de onpersoonlijke poparena als een dampend Paradiso. De vraag is of een strakkere show beter was geweest, of dat chaos juist haar kracht is.
De verstoring van gps-signalen in Noord-Noorwegen door stoorzenders op Russisch grondgebied is zo constant dat de Noorse overheid geen afzonderlijke incidenten meer registreert. Volgens het Noorse telecomagentschap Nkom vormen de „min of meer permanente verstoringen in [het luchtruim boven] Finnmark” een ernstig risico voor de burgerluchtvaart, die daar in hoge mate van gps afhankelijk is.
De verstoring van het gps-sgnaal toont – naast fysieke sabotage van data-infrastructuur en cyberaanvallen – „de kloof tussen het huidige veiligheidsniveau en de toenemende afhankelijkheid van de samenleving van digitale diensten bij een steeds ernstiger dreigingsniveau”, zei Nkom-directeur John-Eivind Velure eerder deze maand in zijn jaarlijkse veiligheidsbriefing.
Noorse verkeersvliegers spraken tegenover tech-platform Wired van „het nieuwe normaal”. Gps-verstoring komt in twee varianten: het wegdrukken van het signaal door een sterkere zender (jamming), of het vervalsen van de gegevens over positie en vlieghoogte (spoofing). Vluchten op een aantal vliegvelden in het noorden van Noorwegen en Finland zijn volledig afhankelijk van gps-gegevens, omdat andere landingssystemen, zoals een ‘glijpad’ langs elektronische bakens er ontbreken.
Moermansk
Jamming, waardoor gps uitvalt en alarms afgaan, lijkt dominant. Spoofing is gevaarlijker, omdat het minder snel wordt opgemerkt en tot verkeerde aannames in de cockpit kan leiden. De verstoringen treden doorgaans op gedurende zes tot acht minuten, op vlieghoogtes boven de zesduizend voet (tweeduizend meter). Op lagere hoogtes worden de stoorsignalen door de kromming van de aarde tegengehouden. Volgens Nkom bevindt de bron van de verstoring zich in de omgeving van de Russische havenstad Moermansk, waar eenheden voor elektronische oorlogvoering zijn gestationeerd.
Vliegverkeer in het Oostzeegebied heeft eveneens last van gps-verstoringen. De bron daarvan zou zich in de Russische exclave Kaliningrad bevinden. In april legde de Finse luchtvaartmaatschappij Finnair de vluchten naar de regionale luchthaven van Tartu in Estland enkele weken stil, nadat een vliegtuig een kwartier voor de landing moest terugkeren omdat het gps-signaal was uitgevallen.
Hotspots
Sinds de grootscheepse Russische aanval op Oekraïne in februari 2022 is de gps-verstoring langs de Russische grenzen enorm toegenomen, zo is sinds juli van dat jaar onder meer te zien op Gpsjam.org, een dagelijks bijgewerkte open source-website die een wereldkaart combineert met data die vliegtuigen zelf uitzenden over de betrouwbaarheid van hun navigatiesystemen.
Naast bovengenoemde gebieden zijn bij Gpsjam vrijwel elke dag ook hotspots te zien rond de Zwarte Zee, en in de oostelijke Middellandse Zee, waar, zo wordt aangenomen, ook Israël gps stoort om drone- en raketaanvallen te pareren. Volgens John Wiseman, bouwer van Gpsjam, is „de overgrote meerderheid van verstoringen het werk van militaire stoorzenders nabij conflictgebieden”.
Aanvankelijk werd er rekening mee gehouden dat de verstoring een bij-effect was van Russische maatregelen tegen aanvallen door raketten of drones, die met gps naar hun doel navigeren. Die aanname is intussen verlaten. Behalve de luchtvaart zijn ook andere sectoren die zich van precieze locatiegevens bedienen kwetsbaar voor gps-verstoring, van hulpdiensten tot pakjesbezorgers en de scheepvaart.
Volgens Nkom is het „essentieel” om de weerbaarheid tegen gps-uitval te versterken. Met dat doel organiseert Noorwegen jaarlijks een zogeheten Jammerfest op het eiland Andøya, waarbij alternatieven en tegenmaatregelen worden getest. Juist dit jaar werd een glasvezelverbinding met Andøya verbroken, volgens Nkom „het resultaat van opzettelijke actie”.
Voor de dader is het bij dergelijke zogeheten grey zone operations de ‘kunst’ om net onder de drempel te blijven die militaire vergelding onvermijdelijk maakt. Volgens Maria Domanska, verbonden aan de transatlantische denktank CEPA, toont de „toenemende schaal van Russische subversieve activiteiten dat Moskou in oorlog is met het Westen”. Maar „omdat het Westen de Russische operaties te weinig beschouwt als onderdeel van een gecoördineerde militaire inspanning”, moedigt het Rusland aan om „steeds agressiever” te opereren, aldus Domanska in een recent artikel.
KAL 007
De meeste vliegtuigen maken gebruik van het Amerikaanse Global Positioning System, een constellatie van enkele tientallen satellieten die rond de aarde cirkelen. Een ontvanger kan zijn positie berekenen door de signalen van ten minste vier ‘zichtbare’ satellieten met elkaar te vergelijken. Andere zogeheten global navigation satellite systems (GNSS) zijn het Europese Galileo, het Chinese Beidou en het Russische Glonass.
Soldaat van het Jaeger Bataljon GSV van de Noorse strijdkrachten bij de 196 kilometer lange grens tussen Noorwegen en Rusland, gezien door het kapotte raam van haar sneeuwscooter. Foto Jonathan Nackstrand/AFP
De ontwikkeling van gps kwam in een stroomversnelling nadat Rusland in 1983 vlucht KAL 007, een Zuid-Koreaans lijnvliegtuig dat van de route was afgedwaald, had neergeschoten. Sinds het jaar 2000 is gps voor zogeheten en route navigation de norm, maar het gebruik voor precisienavigatie bij slecht zicht of in de laatste fase van de nadering van een vliegveld wordt gps nog maar tien jaar algemeen gebruikt in de burgerluchtvaart.
Voor navigeren zonder gps bestaan alternatieven, maar die „zetten ons dertig jaar terug”, zei een Noorse piloot tegen Wired. Het is onduidelijk hoe civiele gps-systemen zich op korte termijn moeten beschermen tegen elektronische oorlogvoering. Militaire ontvangers zijn beter beveiligd. Experts zoeken een oplossing onder meer in het toepassen van antennes die zich softwarematig preciezer richten op de gps-satellieten en ongevoeliger zijn voor een signaal uit een andere richting. Of het veroorzaken van zogeheten „destructieve interferentie” in de richting van de stoorzender, feitelijk ook een vorm van elektronische oorlogvoering.
Op termijn wordt ook gekeken naar de invoering van systemen van zogeheten inertial navigation, met een gyroscoop en versnellingsmeters, die afzonderlijk of in combinatie met gps kunnen worden gebruikt. Zulke systemen waren vroeger ook in gebruik, maar minder betrouwbaar, zoals onder meer bij het incident rond KAL 007 bleek.
Lees ook
Toename van Russische verstoring Europese luchtvaart
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123427152-e2f44b.jpg|https://images.nrc.nl/ceeGL4QYRxS5hYe7uI4NH14Ep2I=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123427152-e2f44b.jpg|https://images.nrc.nl/sdp_SXUhs6ni1xbepBnWjzJ3E_Q=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123427152-e2f44b.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123426326-c544d4.jpg|https://images.nrc.nl/D6xiMX3n4cVis-weyEE9ujWmI1g=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123426326-c544d4.jpg)
