Polen staat op een tweesprong: kiest het land een president die de hervormingen van premier Tusk wél ondersteunt?

Een voormalige Poolse onderminister kreeg politiek asiel in Hongarije, ondanks een Europees arrestatiebevel vanwege het verdelen van tientallen miljoenen euro’s aan bevriende organisaties. Sindsdien verschijnt hij in filmpjes over vermeende ‘wrede verhoren’ van de Poolse politie.

Een katholieke priester werd opgepakt en zat wekenlang in de cel vanwege dezelfde affaire. Hijzelf beweerde – zonder enig bewijs – te zijn gemarteld in de gevangenis waar hem eten en drinken zou zijn geweigerd.

En een Poolse rechter, die eerder loyaliteit eiste van andere rechters om de nationaal-conservatieve PiS-regering te steunen, dook opeens op in Wit-Rusland en maakt nu video’s op sociale media over het „bloeiende” Wit-Rusland.

Deze drie affaires waar de Poolse nationaal-conservatieve PiS-partij mee te maken heeft zijn slechts de opvallendste in de tientallen rechtszaken die zijn aangezwengeld door de pro-democratische coalitie van Donald Tusk die eind 2023 aan de macht kwam in Polen. In al deze zaken zijn politici, ambtenaren of loyalisten die werkten onder of met de vorige regeringen van de nationaal-conservatieve PiS-partij betrokken.

Hervormingen

Polen maakt zich klaar voor de presidentsverkiezingen, waarbij het land kan kiezen tussen de situatie zoals die nu is met een president die alle rechtsstaathervormingen tegenhoudt, of een president die zijn handtekening zal zetten onder de hervormingen. Deze zondag is de eerste ronde van de presidentsverkiezingen en een test voor Donald Tusk of zijn inspanningen voor het herstel van de onafhankelijke rechtsstaat worden gewaardeerd. Naar verwachting zal er op 1 juni een tweede ronde plaatsvinden die zal gaan tussen de rechtsstaathervormende kandidaat Rafal Trzaskowski van de partij van Tusk en de kandidaat van PiS, Karol Nawrocki.

De coalitie van Tusk probeert de ondermijning van de onafhankelijke rechtsstaat onder de PiS-regeringen (2015-2023) terug te draaien. Onder die partij veranderden publieke media in propagandakanalen, werden rechters politiek benoemd in ruil voor partijloyaliteit en was het Openbaar Ministerie een verlengstuk van de regering. Door het vetorecht van de huidige president Andrzej Duda, een PiS-loyalist, lukt het de regering-Tusk niet om met wetgeving de onafhankelijke rechtsstaat te herstellen.

Maar wat tot nu toe wel lukt, is tientallen rechtszaken aanspannen waarbij PiS op de een of andere manier betrokken was. Daarbij gaat het niet alleen om corruptie met overheidsgeld, maar ook om het delen van staatsgeheimen in campagnetijd, het frauduleus verlenen van werkvisa aan migranten en het gebruik van privé-mailadressen voor overheidscontracten.

‘Politieke heksenjacht’

Het PiS-kamp spreekt van een „politieke heksenjacht”, noemt de mensen die vervolgd worden „politieke martelaars” en beweert dat de Polen onder het autocratische communisme beter af waren dan onder de regering van Donald Tusk. Daarin worden zij gesteund door conservatieve Republikeinen uit de Verenigde Staten en onlangs door de pro-Russische Roemeense presidentskandidaat George Simion, die deze week op een partij-evenement van PiS in Polen verscheen.

Het PiS-kamp spreekt van een „politieke heksenjacht” op „politieke martelaars”

„Er wordt veel geroepen over wraak en een politieke heksenjacht”, zegt rechtsgeleerde Jakub Jaraczewski van de Berlijnse ngo Democracry Reporting International. Maar volgens hem is daar geen sprake van. „Alle onderzoeken en vervolgingen gaan over kwesties die heel verontrustend zijn en die moeten worden onderzocht. De meeste zaken gaan over misbruik van staatsmiddelen tijdens het PiS-bewind.”

De meest in het oog springende zaak is die van het Justitiefonds, waarbij de onderminister en een priester betrokken waren. Dit potje aan overheidsmiljoenen was bedoeld voor slachtoffers van misdaden, maar werd volgens het Poolse openbaar ministerie gebruikt om katholieke organisaties en PiS-loyalisten te betalen in ruil voor steun. „Daarbij kregen lokale politici en overheden cadeaus in ruil voor stemmen en publiciteit”, zegt Jaraczewski. „Het had niks te maken met de slachtoffers van misdrijven.”

Financieel en politiek gewin

Bovendien is er volgens Jaraczewski geen sprake van „pogingen om iemand te vervolgen voor normale politieke activiteiten of het lidmaatschap van PiS”. Wel verschillen veel zaken, zoals die van de naar Wit-Rusland gevluchte rechter, die waarschijnlijk spioneerde voor de Russen. „Sommige zaken gaan over financieel gewin, andere over politiek gewin of persoonlijke doelen die iemand wilde bereiken”, zegt Jaraczewski. „Maar de gemene deler is dat het Openbaar Ministerie onder PiS geen onderzoek deed naar deze mensen. En zaken zelfs liet vallen.”

Op de PiS-kiezer lijken de corruptiezaken weinig indruk te maken. PiS kan rekenen op zo’n 30 procent van het electoraat – wat er ook gebeurt – blijkt uit de laatste drie verkiezingen in de afgelopen twee jaar. Ook de kiezers van de centrum-liberale Burgercoalitie (KO) van Tusk kunnen rekenen op een derde van het electoraat.

Maar de rechtszaken kunnen mensen wel mobiliseren om te gaan stemmen, denkt rechtsstaatsdeskundige Krzystof Izdebski van de Batorystichting. „Het is een gouden kans voor de regeringscoalitie van Tusk om te laten zien dat PiS bestaat uit een stelletje dieven”, zegt Izdebski. „Het was een verkiezingsbelofte van Tusk om ze voor het gerecht te brengen. En die belofte maakt hij waar.”

Als Trzaskowski, de kandidaat van Tusk, uiteindelijk de verkiezingen wint, verwacht Jaraczewski nog veel meer rechtszaken, omdat hij de weg kan vrijmaken voor de hervormingswetgeving. „Veel meer mensen zullen worden ontslagen uit hun functie, worden onderzocht en vervolgd”, zegt Jaraczewski. Rechtbanken, het Hooggerechtshof en het Constitutioneel Tribunaal zitten vol met door PiS benoemde rechters die loyaal zijn aan de partij. Jaraczewski: „Meer mensen zullen vluchten of zullen willen samenwerken met de openbaar aanklager”.

Wint Trzaskowski niet, dan verwacht Izdebski, „de ineenstorting van de regering van Tusk en waarschijnlijk vervroegde verkiezingen”.

Delen

Mail de redactie

Op maandagochtend vult een gedempte stilte de wachtruimte van de gynaecologie-afdeling in het IPO-ziekenhuis in de Portugese havenstad Porto. Patiënten van het oncologieziekenhuis trekken een nummer en nemen plaats op grijze stoelen die qua kleur naadloos samenvallen met de muren en de vloer. Op het scherm naast de monitor die patiënten oproept voor een chemobehandeling of bestraling, flitsen beelden van partijleiders en verkiezingsdebatten voorbij. Alweer zijn de Portugezen opgeroepen om te stemmen, de derde keer in drie jaar.

Het IPO is net zo oud als de Portugese democratie, vijftig jaar. Binnen de muren van het grootste kankerinstituut van Portugal wordt pijnlijk zichtbaar waar het deze verkiezingen echt om draait: een zorgsysteem dat kraakt in zijn voegen en een samenleving die genoeg heeft van verkiezingen en loze beloftes.

Oncoloog Joana Bordalo e Sá haalt in de wachtkamer haar patiënt op, een tiener. Ze behandelt patiënten met borstkanker en gynaecologische kankers. „We hebben het ongelofelijk druk en het is pas negen uur”, zucht ze, terwijl ze uitgeput plaatsneemt achter haar bureau. Haar werkweek tikt moeiteloos de zeventig uur aan. Naast de vaste veertig uur op de polikliniek moet ze door het chronische artsentekort voortdurend bijspringen op de spoedafdeling. „Officieel mogen artsen 150 overuren per jaar draaien, maar die grens had ik in februari al overschreden.”

Naast oncoloog is Bordalo e Sá ook directeur van de Federação Nacional dos Médicos, de grootste artsenvakbond binnen de publieke gezondheidszorg. De organisatie strijdt al jaren met de regering voor een hoger salaris en betere werkomstandigheden, maar dat heeft tot nu toe weinig opgeleverd.

Tot 1974 bestond er geen zorgstelsel in Portugal. Tijdens de opbouw na de dictatuur onder António de Oliveira Salazar ontwikkelde het land een redelijk goed zorgsysteem (SNS), waarbij zorg gratis was. Toen brak de economische crisis van 2008 uit. „Ons zorgsysteem stortte compleet in”, vertelt Bordalo e Sá . „De overheid stopte met investeringen in de publieke zorgsector omdat het financieel heel slecht ging en moedigde privatisering aan. Zorgpersoneel moest 20 procent van het salaris inleveren en dat is tot op de dag van vandaag niet rechtgezet.”

100 kilometer reizen

De artsenvakbond wil die 20 procent terug en pleit voor onder meer kortere werkweken, meer vrije dagen en snellere doorstroom van jonge artsen. Maar de onderhandelingen lopen telkens op niets uit. De regering van de centrumrechtse Luis Montenegro (Partido Social Democrata) had een voorstel klaarliggen om de publieke en private zorgsector samen te voegen om zo druk te verlichten. Er zou dan meer geld beschikbaar zijn, meer artsen op een locatie en meer medische apparatuur. Maar zover kwam het niet: de regering viel voordat het voorstel in stemming kon worden gebracht.

Ondertussen stapelen de problemen zich op: ruim een op de vijf (toekomstige) artsen ziet geen toekomst meer in eigen land, 1,6 miljoen Portugezen zitten zonder huisarts, er zijn lange wachtlijsten en verschillende spoedposten en en zorgafdelingen hebben hun deuren moeten sluiten, met name kindergeneeskunde, verloskunde en gynaecologie. „Vooral vrouwen en kinderen in het zuiden van het land ervaren hier de gevolgen van. Wie moet bevallen moet soms honderden kilometers afreizen naar een ziekenhuis waar ze wél geholpen kunnen worden”, legt Bordalo e Sá uit. Dit jaar zijn er tot nu toe zo’n veertig baby’s geboren in een ambulance.

Het overkwam ook de 20-jarige Inês. De kraamafdelingen en spoedpost in de omgeving van Benavente ten oosten van Lissabon, waar ze vandaan komt, waren gesloten vanwege gebrek aan personeel, dus moest ze bijna 100 kilometer afleggen naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis in Lissabon. De brandweer die haar vervoerde, heeft op de vluchtstrook van de snelweg baby Catarina ter wereld gebracht.

Het Portugese kankerinstituut IPO in Porto. Eén op de vijf artsen ziet geen professionele toekomst meer in Portugal, blijkt uit onderzoek.

Foto Bruno Colaço

Bordelo e Sá pakt haar telefoon en laat geschokt een rapport zien dat die maandagochtend is gepubliceerd. „Kindersterfte is met 20 procent toegenomen ten opzichte van 2023”, leest ze hoofdschuddend voor. „Het is ziekmakend. Het boeit de politiek niets. Die zijn alleen bezig met geld.”

„Moet je je voorstellen dat er kankerpatiënten zijn die hun behandeling in een private kliniek beginnen”, vervolgt ze. „Ze krijgen chemotherapie, immuuntherapie, allerlei behandelingen die heel duur zijn. De verzekeraar vergoedt dit maar tot een bepaald bedrag, daarna moet de patiënt de behandeling zelf betalen of de behandeling bij mij hervatten. Ik krijg dus vaak patiënten die halverwege een behandeling moeten overstappen, terwijl dit een ziekte is waarbij tijd kostbaar is.”

Overspannen

In totaal telt Portugal 60.000 artsen, van wie de helft in de publieke zorgsector werkt. Door de hoge werkdruk heeft een kwart van de jonge generatie artsen een burn-out, blijkt uit een recent onderzoek. Nog eens de helft zit op het randje van overspanning. De overige 30.000 specialisten werken onder betere omstandigheden in de private sector of hebben het land verlaten.

De hoge werkdruk raakt niet alleen de artsen. Verpleegkundigen kampen met exact dezelfde problemen: lage salarissen, overwerkte collega’s en een gebrek aan personeel om afdelingen draaiende te houden. „Ons zorgsysteem brokkelt langzaam af en er lijkt geen oplossing in zicht.”, zegt Sara Bento van de Orde van Verpleegkundigen.

Volgens Bordalo e Sá en Bento zijn de problemen in het zuiden groter, vooral in en rondom Lissabon. „Huisvesting is haast onbetaalbaar voor de lokale bevolking, dus is er een leegloop aan zorgprofessionals waardoor de druk op het zorgsysteem daar groter is”, zegt Bento.

Een kwart van de inwoners in Lissabon heeft geen toegang tot vaste eerstelijnszorg, bleek uit onderzoek van de Portugese gezondheidsautoriteit ERS. Dit leidt niet alleen tot onzekerheid en frustratie bij burgers, die soms al jaren wachten op een huisarts, maar ook tot een toenemende druk op spoedeisende hulpdiensten, die vaak worden benaderd voor niet-acute medische problemen.

Zo is de wachtkamer van de spoedeisende hulp in het ziekenhuis Santa María in Lissabon op vrijdagavond druk. Het ziekenhuis maakt gebruik van een triagesysteem waarbij patiënten een gekleurde polsband krijgen op basis van hun klachten. Rood vereist onmiddellijke behandeling, oranje is zeer urgent en moet binnen tien minuten behandeld worden, geel binnen een uur. Blauw en groen zijn minder urgent, die patiënten moeten binnen vier uur gezien worden door een specialist.

De 63-jarige Matilde Carvalo heeft een blauw bandje om. Ze is gevallen en heeft last van haar arm. Omdat ze verder geen klachten heeft, is ze geen prioriteit. Ze kwam rond half zeven uur binnen, om half elf ’s avonds zit ze nog steeds in de wachtkamer. „We zijn er inmiddels aan gewend om zo lang te wachten. Gelukkig ben ik voorbereid”, grapt ze terwijl ze haar boek omhoog houdt. „Maar telkens wanneer er een ‘rood’ of ‘geel’ persoon binnenkomt, moet ik langer wachten, dus het wordt waarschijnlijk een hele lange avond.”

Sara Bento vertelt dat mensen die geen huisarts hebben soms tot wel achttien uur moeten wachten op de spoedeisende hulp. „En dat had allemaal voorkomen kunnen worden als er voldoende huisartsen zijn die deze niet-levensbedreigende situaties op zich kunnen nemen.”

Zelfde verkiezingsthema’s

De afgelopen drie jaar moesten de Portugezen drie keer naar de stembus en elke keer zijn huisvesting, zorg en educatie de belangrijkste thema’s voor het volk. Partijen voeren daarover dan ook vurig campagne . „Gezondheid is de grootste maatschappelijke prioriteit”, zei de centrumrechtse Luis Montenegro van Aliança Democrática vorig jaar tijdens zijn verkiezingswinst. Hij beloofde een salarisverhoging voor zorgpersoneel van 1,4 procent en extra investeringen om jongeren te motiveren in Portugal te blijven om een einde te maken aan de wachtlijsten. Een jaar later deed hij precies dezelfde belofte.

De sociaaldemocratische leider Pedro Nuno Santos van de Partido Socialista belooft investeringen in de publieke zorg om de toegankelijkheid te verbeteren en het terugdringen van de bureaucratie om zorg efficiënter te maken. Daarnaast hekelt hij de privatisering van de zorg en wil hij die terugdraaien.

„Maar er verandert toch niks”, lacht oncoloog Bordalo e Sá schouderophalend. „Toen de sociaaldemocraten onder Costa aan de macht waren ging het ietsjes beter. We konden toen gesprekken voeren. Maar de Aliança Democrática, een centrumrechtse politieke alliantie tussen de partij van Montenegro (PSD) en volkspartij CDS, wilde het afgelopen jaar niet eens met ons aan tafel zitten om naar onze zorgen te luisteren.”

De politieke beloftes blijven in de wachtkamer. In het Santa María ziekenhuis wachten mensen dan ook niet alleen op een behandeling, maar ook op een verandering die maar niet komt. „De politiek gebruikt de zorg als strijdtoneel, terwijl mensen dagelijks vechten voor hun leven”, zegt Matilde Carvalo. „Portugal is verkiezingsmoe en ik begin ook onderhand moe te worden hier in het ziekenhuis.”

Delen

Mail de redactie