Planbureaus trekken snoeiharde conclusie: kabinetsplan kinderopvang vergroot de ongelijkheid

Het kabinetsplan voor bijna gratis kinderopvang dreigt negatief uit te pakken voor de meest kwetsbare kinderen. Het vergroot de kansenongelijkheid, en dat nadeel weegt niet op tegen de beperkte voordelen van het plan.

Die snoeiharde conclusie trekken het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het Centraal Planbureau (CPB) woensdag in een rapport, waarin ze de plannen toetsen aan wetenschappelijke literatuur. Volgens de planbureaus doet minister Karien van Gennip (Sociale Zaken, CDA) er goed aan dit voornemen te „heroverwegen”.

De veranderingen kunnen per saldo „een negatief effect” hebben „op de ontwikkeling van kinderen”, schrijven de onderzoekers. Terwijl het er slechts „beperkt” toe leidt dat ouders meer uren gaan werken.

Soortgelijke zorgen werden al langer geuit door deskundigen. Maar dat de twee gerenommeerde planbureaus het kabinet nu adviseren zich nog eens serieus te beraden, brengt het plan verder in het nauw. „We vonden het contrast tussen de kosten en de baten zo groot”, zegt CPB-onderzoeker Egbert Jongen, „dat we dit duidelijk onder de aandacht wilden brengen.”

Lees ook: Zeven onzekerheden over haalbaarheid van (bijna) gratis kinderopvang

Het kabinet wil de kinderopvangtoeslag afschaffen, waarmee werkende ouders met een hoog inkomen nu tot 33 procent van de opvangkosten vergoed krijgen, en de laagste inkomens tot 96 procent. In plaats daarvan wil het kabinet vanaf 2027 alle werkende ouders met 96 procent tegemoetkomen. De overheid betaalt dat bedrag rechtstreeks aan de opvangorganisatie. Ouders betalen een ‘eigen bijdrage’ van 4 procent.

Van Gennip werkt de plannen nu uit, en hoopt volgend jaar een wetsvoorstel naar de Tweede Kamer te sturen. Daar is grote politieke steun voor, van de regeringscoalitie én van linkse oppositiepartijen als SP, PvdA en GroenLinks. Maar SCP en CPB waarschuwen nu: de doelen die het kabinet wil bereiken, worden niet of nauwelijks gehaald.

Minder uren werken

Een van die doelen is dat het kabinet ouders op deze manier wil stimuleren meer te gaan werken. Maar goedkopere kinderopvang leidt daar nauwelijks toe, schrijven de planbureaus op basis van wetenschappelijk onderzoek in binnen- en buitenland. Het kabinetsplan heeft een „beperkt” effect, volgens een CPB-doorrekening, van ongeveer 0,2 procent meer gewerkte uren in Nederland.

Maar het kan nog slechter uitpakken. Om geld vrij te spelen, wil het kabinet een belastingvoordeel schrappen dat werkende ouders nu automatisch ontvangen: de inkomensafhankelijke combinatiekorting (IACK). En wegvallen daarvan kan een dáling veroorzaken met 0,4 procent van de gewerkte uren, volgens eerdere CPB-berekeningen.

De IACK is volgens het planbureau effectief omdat het werken lonend maakt voor ouders: je hoeft per verdiende euro minder belasting af te dragen. Als je het schrappen hiervan meerekent, kom je per saldo „op een beperkt negatief effect”, bevestigt onderzoeker Jongen. Los van de precieze getallen is één ding duidelijk, zegt hij: „Het levert heel weinig op.”

De vraag naar kinderopvang zal wel flink toenemen, volgens eerder onderzoek met zo’n 30 procent. Maar dat komt vooral doordat werkende ouders de bijna gratis opvang zullen aangrijpen om de kinderen een dagje minder bij bijvoorbeeld opa en oma te brengen, verwachten CPB en SCP. Vooral bij ouders met een midden- of hoog inkomen zal het gebruik stijgen, want zij gaan er het meest op vooruit in de plannen.

Nieuwe onzekerheden

Het kabinet ziet de bijna gratis opvang ook als eerste stap tot afschaffing van alle toeslagen. Die brengen voor sommige mensen veel angst en onzekerheid met zich mee: wie een fout maakt of achteraf een ander inkomen blijkt te hebben, riskeert grote terugvorderingen.

Om die onzekerheden te verminderen, hoef je niet direct de kinderopvang voor iedereen bijna gratis te maken, zeggen de planbureaus. En in het kabinetsplan zien zij nieuwe onzekerheden. Zo dreigt de kinderopvang voor de laagste inkomens onbetaalbaar te worden als opvangorganisaties hun prijzen sterk verhogen. De overheid betaalt namelijk niet álles. De 96 procent vergoeding geldt tot een maximaal uurtarief, zoals dat nu ook bij de kinderopvangtoeslag geregeld is. Als opvangorganisaties meer rekenen, zijn die extra kosten volledig voor de ouders.

En die tarieven zullen hoger worden, verwachten de planbureaus. De opvangsector kampt nu al met grote personeelstekorten, en zal de stijgende vraag waarschijnlijk nauwelijks kunnen bijbenen. Dat lokt hogere prijzen uit. Onder meer doordat opvangorganisaties hun lonen fors zullen willen verhogen om meer personeel te werven.

Minister Van Gennip wil mogelijk een prijsplafond opleggen aan de sector, om zo de opvang toegankelijk te houden. Dat neemt volgens de planbureaus niet weg dat de wachtlijsten zullen toenemen, en dat kinderen uit rijkere gezinnen zullen concurreren om dezelfde schaarse plekken als kinderen uit armere gezinnen. Daarbij kunnen die laatsten weleens aan het kortste eind trekken.

Een tweede onzekerheid is er voor ouders met kleine banen en wisselende uren. Het kabinet wil alleen meebetalen aan de kinderopvang voor ouders die allebei werken, en voor alleenstaande ouders. Maar het kabinet moet nog bedenken hoe deze ‘arbeidseis’ er precies uit gaat zien, en hoeveel uur je minimaal moet werken om hier recht op te krijgen. Daarmee blijft er onzekerheid voor bijvoorbeeld zzp’ers en oproepkrachten, die weinig zekerheid hebben over het aantal uren dat ze werken. Hoe snel verliezen zij hun recht op opvang?

Kansengelijkheid als doel

Volgens de planbureaus is het logischer als het kabinet een ander doel centraal stelt: kansengelijkheid. „We bepleiten een kanteling van perspectief”, zegt Jongen. Is het lastig om ouders meer uren te laten werken, kansengelijkheid vergroten via de kinderopvang kan wél. „Daar zie je in internationale literatuur duidelijke effecten”, zegt SCP-onderzoeker Freek Bucx. Kwalitatief goede kinderopvang vermindert achterstanden op de basisschool, zegt hij. „En op de lange termijn heeft de samenleving daar het meest aan.”

Lees ook: Bijna gratis kinderopvang in 2027? Dat duurt te lang, zeggen ze in Den Haag.

Maar als het kabinet dit advies opvolgt en kwetsbare kinderen voorop stelt, zal dat volgens de planbureaus tot een heel ander plan moeten leiden. Daarbij moet onder meer de arbeidseis, die nu ook al geldt, van tafel. Die sluit de meest kwetsbare kinderen namelijk uit: vooral in gezinnen waar één of beide ouders niet werken, lopen kinderen het risico op achterstanden, beschreef het SCP eerder. Jongen: „Wij zeggen nu: denk hier nog eens goed over na.”