Pieter Omtzigt: in Den Haag vaak gezien als lastpak en grillig, maar daarbuiten geprezen als grote steun en luisterend oor

Pieter Omtzigt is nog geen jaar weer aan het werk na een burn-out, als hij van studenten in het televisieprogramma College Tour de vraag krijgt of hij een eigen partij wil beginnen. „Ik ben geen Tesla die in 3 seconden van 0 naar 100 gaat”, zegt Omtzigt. Hij kan of wil dan, het is in het voorjaar van 2022, geen eenduidig antwoord geven. „Laat mij even rustig mijn gang gaan om te kijken wat ik aankan.”

Ruim een jaar later is het kabinet gevallen en zijn er verkiezingen in november. De vraag die meteen na het einde van Rutte IV boven het Binnenhof hing: wat doet de populaire Pieter Omtzigt? Begint hij voor zichzelf, sluit hij zich aan bij een andere partij, of stopt hij? Deze zondag maakte hij via een interview met Twentsche Courant/Tubantia bekend dat hij met een nieuwe, eigen partij mee gaat doen aan de verkiezingen voor de Tweede Kamer: Nieuw Sociaal Contract.

In het interview zegt hij energie genoeg te hebben voor de storm die hem nu te wachten staat. De inhoudelijke pijlers van de partij worden het aanpakken van de bestuurscultuur en de bestaanszekerheid verbeteren. En nee: premier worden ziet hij niet zitten, hij gaat straks als fractieleider de Kamer in.

Dat Omtzigt nu met een eigen partij meedoet, kan van grote invloed zijn op het verloop van de verkiezingen. Hij werd eerder door onderzoeksbureau I&O Research gepeild op 46 zetels. Hij heeft volgens de onderzoekers het potentieel om kiezers weg te trekken bij bijna alle partijen, vooral bij BBB, SP, VVD en PVV.

Twintig jaar in de Tweede Kamer

Pieter Omtzigt (49) zit twintig jaar in de Tweede Kamer, bijna zijn hele werkzame leven. De eerste achttien jaar voor het CDA, sinds twee jaar als eenpitter. Hij is econometrist, studeerde aan de Universiteit van Exeter en in Rome en promoveerde in Florence. Daarnaast gaf hij volgens zijn LinkedIn-pagina kort les aan de Universiteit van Amsterdam, in financiële econometrie en statistiek.

Zijn lange politieke carrière heeft hij vooral aan zichzelf en zijn achterban te danken – en niet altijd aan de partij. Omtzigt maakte zijn entree in de Tweede Kamer in 2003. Hij staat dan op een onverkiesbare plek, maar als een aantal CDA-Kamerleden doorschuift naar het kabinet krijgt hij alsnog een zetel toegewezen.

In de eerste zeven jaar van zijn Kamerlidmaatschap is het CDA de grootste coalitiepartij. Voor het grote publiek is Omtzigt dan nog redelijk onbekend, hij voert het woord over belastingen en pensioenen en treedt niet veel op de voorgrond. In de fractie krijgt hij al wel de reputatie van iemand die zich niet laat sturen. De partijtop probeert Omtzigt geregeld terug te fluiten als hij tegen de partijlijn ingaat, vertelde toenmalig fractiegenoot Eddy van Hijum eerder in NRC.

Het komt in de jaren die volgen vaker voor dat Omtzigt op een onverkiesbare plek wordt gezet en met voorkeursstemmen alsnog in de Kamer komt. Na de val van het kabinet-Rutte I (VVD, CDA met gedoogsteun van PVV), een samenwerking waar Omtzigt tégen was, wordt hij aanvankelijk zelfs niet op de conceptkieslijst gezet. Een persoonlijke campagne en steun van zijn achterban leveren hem alsnog een (onverkiesbare) plek op de lijst op. Dankzij voorkeursstemmen, alweer, weet hij toch een zetel te krijgen.

Nauwelijks veranderd

Wat al die jaren opvalt: of het CDA nou in de coalitie zit of in de oppositie, Omtzigt lijkt zich er in debatten niet anders door te gaan gedragen. Dat is ongewoon in de Tweede Kamer, waar veel coalitiekamerleden zich bijna als vanzelfsprekend voegen naar de afgesproken lijn. Het CDA weet zich er weinig raad mee.

In oppositiejaren wordt zijn houding gewaardeerd door partijgenoten: een Kamerlid dat zich vastbijt, doorvraagt, alle feiten op tafel wil hebben en niet snel tevreden is, daarmee kun je profiel maken. Maar in een coalitie? Er zijn CDA’ers die het ongemakkelijk en lastig vinden. Achter zijn rug om wordt over Omtzigt geklaagd, door fractiegenoten en kabinetsleden. De partij blijft proberen hem tot de orde te roepen.

Hoe dat precies gaat, wordt voor het eerst goed zichtbaar in 2021, als de ministerraad besluit notulen vrij te geven van vergaderingen uit 2019. De Toeslagenaffaire is dan al blootgelegd, dankzij het werk van onder anderen Pieter Omtzigt. De notulen maken zichtbaar hoe door bewindspersonen gesproken is over Omtzigt, en ook over andere Kamerleden van coalitiepartijen. Ze worden „activistische woordvoerders” genoemd. In de stukken is terug te lezen dat CDA’er Wopke Hoekstra, op dat moment minister van Financiën, zegt dat hij met partijgenoot Hugo de Jonge, dan minister van Volksgezondheid, „veel tijd en energie heeft gestoken in het sensibiliseren van de heer Omtzigt, met overigens beperkt succes.”

‘Dienstbaar’ zijn

Het begin van het einde van Pieter Omtzigt als CDA-Kamerlid begint al eerder: in 2020, als een interne lijsttrekkersverkiezing wordt uitgeschreven. In de laatste ronde verliest Omtzigt nipt van Hugo de Jonge, met een verschil van 258 stemmen. Hij krijgt de tweede plek op de kieslijst. Maar als de Jonge een paar maanden voor de verkiezingen stopt als lijsttrekker, is het niet Omtzigt maar Wopke Hoekstra die hem opvolgt. In een verklaring op Twitter steunt Omtzigt dat besluit, hij schrijft dat hij „dienstbaar” wil zijn aan de partij.

Lees ook: Pieter Omtzigt laat zich vernietigend uit over het CDA in interne memo

In de maanden die volgen voert hij maar weinig campagne voor Hoekstra. Omtzigt heeft eigen posters, een eigen verhaal. Een maand voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 kondigt hij aan gas terug te nemen, hij is overwerkt. Maar terwijl Omtzigt de luwte op wil zoeken, gebeurt juist het omgekeerde.

Nadat verkenner Kajsa Ollongren zich in de formatie laat fotograferen met notulen van de formatiegesprekken, met daarop: ‘positie Omtzigt, functie elders’, gaat het maandenlang alleen maar over hem. De suggestie die gewekt wordt: Omtzigt wordt gezien als zó’n lastpak, dat hij een functie buiten de Kamer moet krijgen.

Bovendien laat zijn partij in die periode ook onderzoeken wat er mis is gegaan bij de interne lijsttrekkersverkiezing, en waarom het CDA in de Tweede Kamerverkiezingen zo fors kon verliezen. Omtzigt schrijft een 76-pagina tellend document over zijn eigen ervaringen. Hij stuurt screenshots mee van WhatsAppgesprekken die gevoerd zouden zijn door medewerkers en waarin hij „teringhond” en „psychopaat” genoemd wordt.

Omtzigt schrijft dat hij zich „niet altijd gewaardeerd” heeft gevoeld „en op een aantal momenten zelfs ronduit onveilig.” Hij beklaagt zich er ook over „op onheuse wijze gepasseerd te zijn als lijsttrekker”. Als het document via De Limburger naar buiten komt, zegt Omtzigt zijn CDA-lidmaatschap op. Het beeld dat beklijft: Omtzigt is weggepest uit de fractie. In stilte probeert het CDA zijn vertrek en alle ophef erover te verwerken. Er zijn huilende medewerkers die zich tekortgedaan voelen door Omtzigt, het was niet altijd gemakkelijk voor hem te werken, vinden ze. Bij de presentatie van het evaluatierapport zegt commissievoorzitter Liesbeth Spies dat veel mensen in de partij sorry tegen elkaar moeten zeggen. „Dus ook Omtzigt zelf. Daar is sprake van wederkerigheid.”

Benaderbaar en afstandelijk

Niet alleen in zijn eigen fractie, breder in de Tweede Kamer wordt Omtzigt gezien als een moeilijk iemand om mee samen te werken. Hij gedraagt zich grillig en onvoorspelbaar: het ene moment vriendelijk en benaderbaar, een volgend moment afstandelijk en kil.

Omtzigt toont zich in Kamerdebatten dualistisch, achter de schermen is zijn lijntje met de bewindspersonen die verantwoordelijk zijn voor de afhandeling van de Toeslagenaffaire kort, in de periode dat hij nog CDA’er is. Zij zien weleens gebeuren dat Omtzigt verontwaardigd vraagt waar de antwoorden op Kamervragen blijven, terwijl ze daar een dag eerder nog contact over hebben gehad.

Maar geen politicus die hier nu iets over wil zeggen met naam en toenaam, het gebeurt altijd achter zijn rug om. Omtzigt wordt gezien als onaantastbaar door zijn populariteit – als je iets over hem zegt, doe je vooral jezelf tekort, klinkt. Hij staat bekend als iemand die goed kritiek kan geven, maar minder goed kan incasseren.

Hoe anders wordt Omtzigt gewaardeerd door de buitenwereld. Daar staat hij bekend als eigenzinnig en een scherpe controleur van de macht, iemand die opkomt voor burgers die in de verdrukking zijn gekomen. En ook als iemand die de onderste steen boven wil hebben: als Omtzigt bij de interruptiemicrofoon staat in debatten in de Tweede Kamer, dan is de kans groot dat hij vraagt om méér documenten en feiten. Hij wordt gezien als politiek geweten. En als iemand van buiten Den Haag, Omtzigt woont in Enschede, die opkomt voor de regio.

Grote steun

Hij is een grote steun voor gedupeerde ouders in de Toeslagenaffaire, en niet alleen voor hen. Veelzeggend is een fragment in College Tour, van de zoon van de in Malta vermoorde journaliste Daphne Caruana Galizia. Zij legde corruptie in de hoogste politieke kringen van het eiland bloot, en werd omgebracht door een autobom.

Omtzigt deed namens de Raad van Europa onderzoek naar de kwestie. „Het is moeilijk te omschrijven hoe alleen we ons voelden, tot Pieter Omtzigt zich met de zaak ging bemoeien”, zegt de zoon van Caruana Galizia. „Opeens kwam er gerechtigheid in zicht.”

Omtzigt wordt geprezen om zijn inzet en zijn luisterend oor, hoewel dat volgens mensen die met hem samenwerk(t)en tegelijkertijd een risico is: hij kan zich erdoor laten meeslepen. In 2017 schrijft NRC dat Omtzigt er actief aan heeft bijgedragen dat een nepgetuige desinformatie kon delen in een bijeenkomst met nabestaanden van de ramp met vlucht MH17. De man maakte gebruik van een sms die Omtzigt had opgesteld. Na de publicatie twittert Omtzigt dat hij „onzorgvuldig” heeft gehandeld. Hij stopt als woordvoerder namens het CDA op het dossier.

Op de dag dat Omtzigt in de Tweede Kamer terugkeert na zijn burn-out, hij is er dan zestien weken niet geweest, twittert hij een foto van zichzelf, omringd door één journalist en drie cameramannen. „Zo zag het de hele morgen eruit”, schrijft hij erbij. „Dat was helaas niet gemakkelijk. Het idee van een rustige eerste inhoudelijke werkdag – met beperkte staf nu – viel toch wel een beetje in het water met veel camera’s.”

Journalisten fronsen hun wenkbrauwen bij het lezen van dat bericht. Want wat Omtzigt er niet bij schrijft: een avond eerder had hij zelf gebeld met (foto)journalisten om te zeggen hoe laat hij in de Kamer zou zijn, en waar hij zou binnenkomen. Het is tekenend voor Omtzigt: als het hem uitkomt staat hij graag in de schijnwerpers, maar het liefst houdt hij zelf zijn vinger op het lichtknopje.

Lees ook dit interview uit 2020 met Pieter Omtzigt: ‘Politiek moet weer gaan om echte problemen, niet om spoeddebatten’