Nog eens vijf jaar dealen met een aartsconservatieve president in Polen: de realiteit die indaalt na de Poolse verkiezingen bezorgt niet alleen bestuurders in Warschau, maar ook die in Brussel kopzorgen. De Europese Unie bereidt zich voor op nieuwe botsingen en staat daarbij zwakker dan voorheen.
Dat is niet hoe premier Donald Tusk de zaken zou willen voorstellen. De zege van Karol Nawrocki, een nationalistisch historicus en voormalig hooligan zonder politieke ervaring, „zal niets veranderen” aan de ambitieuze agenda van Tusks centrumrechtse regering, bezweert de premier zelf. Woensdag organiseert Tusk een vertrouwensstemming in het Poolse parlement die moet bewijzen dat zijn regering in de volksvertegenwoordiging nog altijd voldoende steun geniet.
Lees ook
‘Onafhankelijke’ Nawrocki bleek spreekbuis van nationaal-conservatieve PiS
Maar in Brussel draaien weinigen eromheen dat de verkiezing van wéér een nationalist als president toch echt grote gevolgen zal hebben voor het Poolse en het Europese beleid in de komende jaren. Nawrocki, verzuchtte een diplomaat deze week, „zou nog wel eens moeilijker kunnen zijn dan zijn voorganger”, de afzwaaiende president Andrzej Duda.
Tegenstanders frustreren
Het Poolse presidentschap is hoofdzakelijk een ceremoniële functie, maar de president heeft een uiterst machtig middel om zijn politieke tegenstanders te frustreren: een presidentieel veto. Duda maakte daar sinds de verkiezing van Tusk in 2023 al volop gebruik van om de nieuwe regering dwars te zitten in zijn pogingen om de rechtsstaat te herstellen. Nawrocki heeft al aangekondigd dat ook hij niets van een samenwerking met de regering-Tusk wil weten.
Formeel was Nawrocki een onafhankelijke kandidaat. Toch kan hij niet los gezien worden van PiS, de conservatief-nationalistische partij die tussen 2015 en 2023 onafgebroken aan de macht was, de jaren waarin de onafhankelijkheid van de rechtspraak op de tocht kwam te staan en waarin Warschau op ramkoers kwam te liggen met de EU. PiS steunde de kandidatuur van Nawrocki. Zijn taak als president is dan ook simpel: Tusk het leven zuur maken.
De EU heeft zich lelijk misrekend. Polen is uitgegroeid tot een invloedrijk land binnen de unie, met de op vijf na grootste economie van het hele blok en een hoofdrol in de defensiediscussie. Iedereen wil wel met Polen samenwerken, zeker sinds de terugkeer van Donald Tusk als premier na jaren van euroscepsis en frictie. De onlangs aangetreden Duitse Bondskanselier Friedrich Merz begon zijn termijn direct met een dubbel bezoek aan Parijs en Warschau in één dag.
En dus kreeg de Poolse regering veel krediet. Wacht maar, zeiden diplomaten de afgelopen maanden als Polen in Europese discussies niet thuis gaf. Tusks regering kon zich in aanloop naar deze cruciale verkiezingen nu eenmaal geen controverse permitteren. Het verzet tegen de invoering van nieuwe Europese migratieregels, tegen een klimaatdoel voor 2040, tegen de onderhandelingen over het Mercosur-handelsverdrag: het werd Tusk allemaal vergeven.
Het is de vraag of de regering-Tusk in een aantal dossiers alsnog zal meebewegen, omdat de verkiezingen nu toch verloren zijn en er voorlopig minder op het spel staat. Maar op een handtekening van de Poolse president kan niemand meer rekenen, en bovendien is het onzeker of de partners van Tusk zich na de verkiezingsnederlaag nog achter gevoelige voorstellen willen scharen.
Beklaagdenbankje
De grote vraag is wat de Europese Unie nu kan doen als het de Polen wil aanpakken. Jarenlang trad de Europese Commissie fel op tegen de uitholling van de rechtsstaat onder het PiS-bewind. Polen werd in 2018 als eerste land ooit ondervraagd door de rest van de EU en belandde daarna in een procedure die had kunnen uitmonden in het ontnemen van het stemrecht in de EU. Vaak zat het land zij aan zij in het beklaagdenbankje met Viktor Orbáns Hongarije.
Het voelbaarste gevolg van de onvrede in Brussel was een andere maatregel. Als straf voor het schenden van de rechtsstaat werd opgeteld 137 miljard euro aan EU-subsidies bevroren, een aderlating voor de Poolse schatkist. Het ging daarbij om subsidies uit het coronaherstelfonds en om geld uit de voor Polen zeer royale regiofondsen.
Alles veranderde met het aantreden van Tusk. Hij kwam al snel op de proppen met een grote hervormingsagenda en beloofde zo snel mogelijk werk te maken van het onafhankelijk maken van de rechtspraak. Die belofte was voor Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, voldoende om de 137 miljard euro aan subsidies uit de ijskast te halen. Daarvan is 27 miljard euro inmiddels uitgekeerd.
Maar Tusk kon zijn beloften nooit volledig waarmaken, omdat president Duda zijn plannen vetode. Met de verkiezing van Nawrocki lijkt het nakomen van die belofte nog verder weg. Inmiddels krabt menig diplomaat zich achter het hoofd of de geste van Von der Leyen wel zo’n goede beslissing was.
Accountant
„Officieel hoort de EU het nakomen van die beloften als een accountant en niet politiek te evalueren”, zegt John Morijn, bijzonder hoogleraar recht en internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen. „Maar dat vrijgeven van het geld was natuurlijk een gebaar aan Tusk, ook vanuit partijpolitieke overwegingen [Von der Leyen en Tusk zijn allebei christendemocraten, red.]. Dat maakt het moeilijk om er nu weer als een accountant naar te kijken.”
De EU én Tusk hebben zichzelf geen dienst bewezen, zegt Morijn. „Voor Tusk is het moeilijk om er bij Von der Leyen op aan te dringen om geld voor zijn eigen land te blokkeren. En voor de EU is het moeilijk om nu de fondsen opnieuw te bevriezen. Daarvoor zou je een nieuw feit nodig hebben.”
„De strategische fout van beide kanten was om alles in één keer vrij te geven”, aldus Morijn. „Nu zit je met de gebakken peren.”
