N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/06/web-2306spoorka.jpg)
Een orka zwemt in het diepe blauw onder de boot van Team Jajo, de Nederlandse ploeg van de Volvo Ocean Race. Het jonge zoogdier blaast een dikke stroom bubbels uit, lijkt even aan zijn rug te krabben met het roer van de boot en duwt er vervolgens tegenaan. Dan zwemt het brommend weer weg.
De hele ontmoeting duurde ongeveer een kwartier, zegt een woordvoerder van Team Jajo die contact houdt met de boot. „We voeren vlak voor de straat van Gibraltar, toen we drie orka’s zagen. Meteen hebben we iedereen bovendeks geroepen en zodra de orka’s contact maakten hebben we de zeilen gestreken. Ze gingen snel weer weg, maar de schrik zat er goed in.”
Het zeilteam was van tevoren al gewaarschuwd voor orka’s in dit gebied. Het komt sinds 2020 namelijk steeds vaker voor dat ze mensen opzoeken. Dat jaar waren er voor het eerst vijftig ontmoetingen, vervolgens ruim honderdvijftig, vorig jaar meer dan tweehonderd en ook dit jaar staan op een kaart van de Atlantische Orka-werkgroep al tientallen stippen.
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/06/240623buiorkainteracties.png%7C//images.nrc.nl/G0FOCN4Dkwdk5lBtcnrgr3gczw0=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/06/240623buiorkainteracties.png%7C//images.nrc.nl/DweZOEMbGwgKVYJS-fqlupWOntg=/5760x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/06/240623buiorkainteracties.png)
Het zijn vaak geen gezellige ontmoetingen. Meerdere boten zijn zwaar beschadigd, voor zover bekend zonder dodelijke slachtoffers. En de orka’s laten zelf weinig los over hun beweegredenen.
Spaanse en Portugese onderzoekers die de ontmoetingen bijhouden, stellen zelf drie verklaringen voor. Een pijnlijke botsing met een schip kan voor vijandigheid hebben gezorgd, contact met vissers kan de orka’s motiveren boten weg te jagen, of ze zijn gewoon nieuwsgierig.
„Het klopt dat er spanning is tussen vissers en orka’s”, zegt Jeroen Hoekendijk, marien bioloog aan het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee. „Vissers zijn niet blij als orka’s een tonijn van de haak willen snoepen, en de orka’s zitten onder de littekens van de lijnen en visnetten die de vissers gebruiken.”
Wat de reden ook is, orka’s geven het gedrag aan elkaar door. „Als de moederdieren het gedrag hebben bepaald, nemen de jongeren het over. Op verschillende plekken zie je daarom dat groepen orka’s zich heel verschillend gedragen.” Het kan gaan om de geluiden die ze maken, de manier waarop ze aan eten komen en blijkbaar of ze zich met boten bemoeien, zoals rond het Iberisch schiereiland.
Nieuwsgierige orka’s
„Ik denk dat ze donders goed weten dat het roer de zwakke plek is”, zegt Hoekendijk terwijl hij naar de beelden van de Nederlandse zeilers kijkt. „Het zou me niet verbazen als ze snappen dat de boot tot stilstand komt als het roer onschadelijk is gemaakt.” Omdat hij het niet zeker weet, spreekt hij toch liever van ‘interacties’ dan van ‘aanvallen’.
Astrid van Ginneken, decennialang orka-onderzoeker aan het Centrum voor Walvisonderzoek in Amerika, ziet in de video iets heel anders. „Het is meer een speels duwtje dan een ram. Voor mij zijn dit nieuwsgierige, speelse orka’s.” In de oceaan bij Canada zag Van Ginneken het ook. „Ze schuren zich graag langs de boten en vinden het heerlijk om zich door de golven te laten masseren.” En het roer dat ze steeds opzoeken? „Als de schipper tegendruk geeft, kan het voor de orka een spelletje zijn.”
Dat een traumatische ervaring het gedrag heeft veroorzaakt, bijvoorbeeld een orka die door een schroef gewond raakte, lijkt Van Ginneken onwaarschijnlijk. „Als orka’s een wond oplopen door een boot, worden ze eerder voorzichtig. En als ze al agressief zouden worden, dan zou het nog tegen een specifiek soort boot zijn. Orka’s generaliseren niet.”
De cijfers van de onderzoekers onderschrijven het idee van Van Ginneken. Zeilboten werden het vaakst bezocht, motorboten zoals vissersboten juist minder. Als de boten vaart minderden, verloren de orka’s hun interesse.
Indringers
Van Ginneken en Hoekendijk zijn het met elkaar eens dat de orka’s het gedrag niet snel zullen afleren. Hoekendijk: „Als een vrouwtje dat de interactie heeft aangeleerd de nieuwe leider van de groep wordt, zal die het ook weer overdragen aan de jongeren. Zo ontstaat een eigen cultuur.” Van Ginneken: „Misschien dat de speelsheid iets afneemt als ze ouder worden, maar tegen die tijd heeft de nieuwe generatie het alweer ontdekt.”
Deze maandag hebben orka’s zelfs voor het eerst een boot in de Noordzee benaderd, meldde de Volkskrant. „Tweeduizend mijl verderop, zonder die spanning met vissers, en toch vertonen ze dat gedrag”, zegt Hoekendijk.
De Atlantische Orka-werkgroep benadrukt dat er geen bewijs is dat de interacties aanvallen zijn. „Orka’s kunnen er niet van worden beschuldigd dat ze in hun eigen omgeving leven, waar wij de indringers zijn.”
