Opinie | Zorg vraagt moed, vooral in een tijd van cynisme en onverschilligheid

Posted on by admin

In 2023 besloot ik een jaar lang als vrijwilliger in een zorgtuin te werken. De moestuin van buitenplaats Jagtlust in ’s-Graveland, welteverstaan. Een plek met een geschiedenis van ruim twee eeuwen. Lang was het domein exclusief voor de welgestelden, maar tegenwoordig biedt het een veilige haven voor onder anderen mensen met dementie en alzheimer.

Onder begeleiding van vrijwilligers, zoals ik, werken de deelnemers hier een paar dagen per week in de tuin. Schoffelen, snoeien, planten, er is altijd iets te doen. Elk seizoen brengt zijn eigen ritme, zijn eigen taken.

De eerste maanden waren een zoektocht. Tuinieren was me grotendeels vreemd. Ik had geen eelt op mijn handen, nauwelijks besef van zaaien en oogsten. Ik moest leren kijken, begrijpen hoe de natuur ademhaalt, meebeweegt met seizoenen en weersveranderingen. Maar ik moest ook leren omgaan met de stilte, met het ontbreken van de constante prikkels die mijn stedelijke brein gewend was.

In het begin voelde ik me als een afkickende verslaafde die rusteloos op zoek was naar een snel shot dopamine. Mijn hand schoot vaak automatisch naar mijn telefoon. Het was een oude reflex. Tot het besef doordrong: ik beroofde mezelf van de kans om echt in het moment te zijn.

En dan waren er natuurlijk de mensen. In het begin leken ze ongrijpbaar. Een gesprek kon beginnen in het nu en eindigen in een herinnering van decennia geleden; een blik vol herkenning kon binnen seconden omslaan in verwarring. Soms leek de tijd hier een eigen logica te volgen, versplinterd, golvend, terugkerend naar momenten, als een kringloop.

Als een jazzmuzikant

Ondanks dit alles nam de tuin me over. Ik raakte vertrouwd met zijn trage, tijdloze ritme en leerde meebewegen, als een jazzmuzikant die al improviserend samenspeelt met zijn medespelers. En ik begon te zien dat taal slechts één manier van communiceren is. Een lach, een blik, een aanraking: soms zeggen die meer dan woorden. De deelnemers met dementie – net als de planten en dieren – hielden me een spiegel voor. Ze lieten me voelen hoe veelzeggend stilte kan zijn, en hoe wij, ‘gezonde’ mensen, misschien wel veel te veel praten.

De deelnemers met dementie lieten me voelen hoe veelzeggend stilte kan zijn, hoe wij misschien wel veel te veel praten

Wat je aandacht geeft, groeit. Een cliché, maar daarom niet minder waar. In de moestuin werd dit me des te duidelijker. In onze 24-uurseconomie, waarin aandacht vooral wordt gezien als een schaars goed dat gekocht en verkocht kan worden, ontdekte ik dat oprechte aandacht iets anders is. Geen reclamebord, geen afleiding, geen externe prikkel, ik moest het zelf geven. Niet alleen aan de mensen en gewassen in de moestuin, maar ook aan de wereld in mezelf.

En naarmate ik langer in de tuin werkte, merkte ik hoe mijn blik verruimde, mijn zintuigen scherper werden en ik me steeds dieper verbonden voelde met deze kleine gemeenschap van mensen, dieren en planten. Misschien zou je het kunnen beschrijven als een gevoel van eenheid: het besef dat alle facetten van het leven – dood en groei, vreugde en verval – hier op een natuurlijke manier samenvielen. Niet als losse fragmenten, maar in een voortdurende samenhang.

„Liefde is een actieve kracht in de mens”, schreef de Duitse sociaal psycholoog en filosoof Erich Fromm in zijn klassieke werk Liefhebben. Een kunst, een kunde uit 1956. „Zij doorbreekt de muren die de mens scheiden van zijn medemensen, zij verenigt hem met anderen. Liefde bevrijdt de mens uit de gevangenis van zijn afzondering, bevrijdt hem van het gevoel gescheiden te worden van de heelheid des levens, en biedt hem daarbij toch de mogelijkheid zichzelf te zijn, zijn integriteit te bewaren.”

Liefde is geen ruilhandel

Fromm bekritiseerde het idee dat liefde iets is wat je toevallig overkomt, iets wat je kunt bezitten. Hij stelde daar tegenover dat liefde juist een actieve houding vereist: een voortdurende inzet om de ander werkelijk te zien, als mens met een eigen kern. Liefde is geen ruilhandel, geen wederzijds akkoord waarbij je liefhebt zolang je er iets voor terugkrijgt. Het is geven, niet als opoffering, maar als een uiting van overvloed, een innerlijke bron die, in tegenstelling tot wat we vaak denken, niet slinkt door te delen, maar juist groeit.

In de moestuin leerde ik dat geven niet altijd iets groots hoeft te zijn. Soms was het een helpende hand bij het wieden van onkruid, een kalmerend woord wanneer iemand verdwaalde in zijn eigen gedachten, of gewoon samen zwijgend kijken naar een specht.

Een zorgtuin is een plek waar aandacht en zachtheid geen zwakte zijn. Het is een weigering om de wereld als strijdtoneel te zien

In een samenleving waar ‘hebben’ belangrijker is dan ‘zijn’, zoals Erich Fromm het treffend beschreef, waar efficiëntie en winst de maatstaven van succes zijn, wordt zorg vaak als iets zachts beschouwd, als bijzaak. Hier, in de tuin, ontdekte ik hoe misleidend dat idee is. Zorg is geen actie op zich, maar een fundamentele manier van zijn, een bewuste keuze om in verbinding te staan met de wereld om je heen.

Aandacht als kracht

Zorg vraagt moed, vooral in een tijd van cynisme en onverschilligheid. Juist daarom is een zorgtuin zo een radicaal project: het is een plek waar aandacht en zachtheid niet als zwakte worden gezien, maar als een kracht die ons kan verbinden en vreugde kan geven. Het is een weigering om de wereld als een strijdtoneel te zien en een keuze om haar te benaderen met hoop en verantwoordelijkheid. Soms lijkt dit tandeloos, een pleidooi voor zorg in tijden van hardheid en chaos. Maar wie het zelf heeft gegeven en ontvangen – ook buiten vrienden en familie – begrijpt pas echt de kracht ervan.

Toch is zorg geven niet altijd een keuze. Voor veel mantelzorgers is het een noodzaak, geen bewuste beslissing, maar een verantwoordelijkheid waar ze niet aan kunnen ontsnappen. De luxe om er even niet te zijn, om afstand te nemen, ontbreekt vaak. Zorg kan vervullend zijn, maar ook uitputtend, zeker in een samenleving die steeds meer op individuele kracht leunt en waar de druk om vol te houden hoog is. In de zorgtuin zag ik hoe deze zwaarte tijdelijk verlicht kan worden, maar in de bredere samenleving is dat niet vanzelfsprekend.

Nu, maanden later, besef ik dat zorg niet simpelweg een taak of verplichting is, maar ook een bron van rust en betekenis kan zijn, mits we erkennen dat niemand het helemaal alleen kan dragen. Ik oefen die zorgzaamheid nu in kleine alledaagse gebaren. Niet uit de ambitie om de wereld te redden of een heilige te worden, maar simpelweg omdat het waarde heeft. In die zin is het geen opoffering, geen altruïstische daad. Het is een manier om je met de wereld te verbinden, om betekenis te geven aan het moment. Om echt mens te zijn.

Related Posts

Rob Houwer overleden, de geslepen producent achter kassuccessen als ‘Turks fruit’ en ‘De kleine blonde dood’

De afgelopen vrijdag overleden filmproducent Rob Houwer verwierf grote bekendheid door de films die hij met regisseur Paul Verhoeven maakte. Hun legendarische samenwerking begon in 1971 met het pikante Wat zien ik?, daarna produceerde Houwer onder andere de kaskrakers Turks fruit (1973), Keetje Tippel (1975) en Soldaat van Oranje (1977). In totaal wist het succesvolle duo met deze films 6,7 miljoen mensen naar de bioscoop te lokken.

Robert Piet Houwer werd op 13 december 1937 geboren in Hoogeveen. Omdat de Nederlandse Filmacademie in 1956 nog niet was opgericht, ging hij naar Duitsland, waar hij aan de filmacademie van München afstudeerde in de richtingen regie, dramaturgie en camera. Daarnaast studeerde hij Theaterwetenschap aan de universiteit van München.

In 1959 begon hij als zelfstandig filmproducent (Houwer-Film) en regisseur. Zijn eerste korte film Hundstage (1959) viel goed, net als enkele andere door hem geregisseerde korte films, maar na het succes van het door hem geproduceerde Mord und Totschlag (Volker Schlöndorff, 1967) legt Houwer zich meer en meer toe op productie. Vooral omdat hij inzag dat anderen meer talent hadden als regisseur dan hij.

Rob Houwer met een Gouden Kalf voor De kleine blonde dood. Foto Frans Vanderlinde/ANP

Papas Kino ist tot!

Met zijn Duitse producties leverde hij een belangrijke bijdrage aan de stroming die bekendstaat als de ‘Nieuwe Duitse Film’, waarin het Oberhausener Manifest uit 1962 (‘Papas Kino ist tot!’), dat Houwer ook ondertekende, een cruciale rol speelde. Een groep van 26 Duitse filmmakers eiste toen meer vrijheid, minder commercie. Het door Houwer geproduceerde O.K. (Michael Verhoeven, 1970) zorgde voor een rel op het filmfestival van Berlijn. Hoewel de film over een groepsverkrachting en moord door een peloton Amerikaanse soldaten was gesitueerd in Europa, verwees O.K. naar een incident in Vietnam in 1966. De jury wilde de „anti-Amerikaanse”-film uit de competitie en in het tumult werden allerlei films uit protest teruggetrokken en de competitie gestaakt.

Naast auteursfilms als Michael Kohlhaas (Schlöndorff, 1969) produceerde de geslepen Houwer ook softe seksfilms, een genre dat in die jaren opkwam en zeer succesvol was in de bioscoop. Titels als Engelchen oder Die Jungfrau von Bamberg (Nederlandse titel: Wild op liefde!) en Met blanke borst en spitse degen spreken boekdelen. Seks bracht veel geld in het laatje, dus was het een kleine stap om ook in Nederland erotische films te produceren, zoals Paul Verhoevens Wat zien ik?. Deze komedie (2,3 miljoen bezoekers) ging over de Amsterdamse prostituee Blonde Greet (Ronny Bierman) die allerlei vreemde types aan hun gerief helpt. Met het eveneens door Houwer geproduceerde Turks fruit (1973) en Keetje Tippel (1975) stond de film aan de wieg van wat filmhistoricus Hans Schoots in zijn boek Van Fanfare tot Spetters ‘de seksgolf’ in de Nederlandse speelfilms noemt. Waar Wat zien ik? nog een hoog ‘o la la’-gehalte heeft, valt Turks fruit perfect samen met de seksuele revolutie van de jaren zeventig en de afschaffing van de filmcensuur. De verfilming van de roman van Jan Wolkers wordt mede dankzij de openlijke seksualiteit en de ontwapenende hoofdrollen van Monique van de Ven en Rutger Hauer een ongeëvenaard kas- en schandaalsucces.

Oorlogsfilm Soldaat van Oranje (1977), tegenwoordig bekender van de langlopende musical, was met z’n 1,5 miljoen bezoekers een relatieve flop voor Houwer en Verhoeven. Houwers plannen om met Jean van de Velde Soldaat van Oranje 2 te maken strandden wegens financiële perikelen. In 2006 beschuldigt weekblad Vrij Nederland Houwer van oplichting en claimt bewijzen te hebben dat hij bij het maken van het vervolg op Soldaat van Oranje een miljoen achterover heeft gedrukt.

In 1977, bij de perspremiere van ‘Soldaat van Oranje’ in Tuschinski. Op de trappen v.l.n.r.: Erik Hazelhoff Roelfzema (schrijver van het gelijknamige boek), Paul Verhoeven (regie), Rob Houwer (producent), onder: Rutger Hauer, Jeroen Krabbé en Lex van Delden. Foto Ben Hansen

Flops

Na ruzie met Verhoeven – die met Joop van den Ende in zee ging bij zijn film Spetters – ging Houwer eind jaren zeventig met andere makers in zee. Naast de eenmalige hereniging met Verhoeven bij De vierde man (1983) werkte Houwer met iets minder succes met filmmakers als Wim Verstappen (Grijpstra & De Gier, 1979), Dimitri Frenkel Frank (Hoge hakken, echte liefde, 1981) en Pieter Verhoeff (Van geluk gesproken, 1987). Ook maakte hij een avondvullende tekenfilm: Als je begrijpt wat ik bedoel (1983), naar Marten Toonders Olie B. Bommel-strips. Soms – zoals bij Brandende liefde (1983) of Gouden Kalf-winnaar De kleine blonde dood (1993) – deed hij ook het scenario.

Houwer was tevens verantwoordelijk voor enkele van de slechtste films ooit in dit land gemaakt. Met name het erbarmelijke De zeemeerman (Frank Herrebout, 1996), over een jongen die penetrant naar vis stinkt, oogste hoon, net als de oubollige Maarten ‘t Hart-verfilming Het woeden der gehele wereld (Guido Pieters, 2006).

De kans om in 2006 met Paul Verhoeven Zwartboek te maken sloeg Houwer af omdat hij budget dat Verhoeven eiste te hoog vond. De keiharde Houwer had de reputatie nogal op de centen te zijn. Zo wilde hij geen tickets naar Los Angeles betalen toen Turks fruit voor een Oscar werd genomineerd: de film maakte in zijn ogen toch geen kans. Paul Verhoeven klaagde dat hij een paar maanden na elk filmhit weer in de bijstand moest, hoewel uit archiefstukken in Eye Filmmuseum blijkt dat Houwer Verhoeven en de onlangs overleden scenarist Gerard Soeteman vrij goed betaalde. Maar een beoogde tentoonstelling in Eye over Verhoeven ging niet door omdat Houwer teveel geld wilde zien voor de vertoning van filmfragmenten, en ook bij een prestigieuze Verhoeven dvd-box en de restauraties van Houwer-producties zat hij dwars. Het neemt niet weg dat Rob Houwer van eminent belang is geweest voor de Nederlandse publieksfilm in de jaren zeventig en tachtig.


Column | Het ongemak bij ‘geen mens is illegaal’

‘No human being is illegal”. Also sprach Elie Wiesel (1928-2016), schrijver, Nobelprijswinnaar voor de Vrede, Auschwitz-overlever. Hij deed dat in 1988, als genaturaliseerd Amerikaans staatsburger, en wel om zijn steun te betuigen aan een campagne voor asielzoekers uit El Salvador, die hun toevlucht zochten in de Verenigde Staten. Dit zinnetje werd de strijdkreet voor de ‘nationale campagne voor de burgerrechten en mensenrechten van El Salvador’.

Ik raakte destijds in de war van die ‘nationale campagne’? Was dat een initiatief van de regering of een comité in El Salvador? Hoe kunnen die nationale rechten nu samen vallen met die van iedereen?

Wat ik eerst moest begrijpen was dit: die ‘nationale campagne’ was van Amerikaanse snit, Wiesels’ vrouw was er druk mee, en wel omdat onder Ronald Reagan de asielzoekers uit het door staatsterrorisme geteisterde El Salvador geen blij onthaal kregen in de VS. Of beter gezegd: geen onthaal. De campagne was buitenlands, niet Salvadoraans.

Wiesel bedacht voor zijn echtgenote die ene, reclameachtige kreet, bij ons beter bekend als de leuze ‘Geen mens is illegaal’.

Ik heb altijd ongemak gevoeld bij die poëtische, ook licht pathetische slogan, omdat het juridische en het moralistische register zo door elkaar lopen. Wiesel had daar sowieso een handje van. Nee, wie in algemene zin de menselijke waardigheid erkent, moet filosofisch toegeven dat geen mens illegaal is, simpelweg omdat geboorte en leven niet direct met de staat, maar met de voortplanting verbonden zijn. Daarna begint trouwens meteen de ellende: waar en hoe wordt de baby ingeschreven, als burger van wat, als kind van wie?

‘Geen mens is illegaal’: het is waar, maar dan wel op een niet-praktisch, metafysisch niveau. Ondertussen zijn er natiestaten, of verenigingen van natiestaten zoals de EU, en daarbij horen burgers die er deel van uit maken, en anderen weer niet. Burgerschap produceert vanzelf ook illegalen.

‘Geen mens is illegaal’, maar sommige burgers zijn toch minder illegaal dan andere. Nu de vraag: hoe met die ‘niet-ingezetenen’ om te gaan?

Dit had ik toch niet verwacht in Nederland: dat we gingen stemmen over strafbaarstelling van illegaliteit, en zelfs over straf voor hulpverlening aan illegalen. Het beboeten van naastenliefde en medemenselijkheid is werkelijk van god en humanisme los.

Diederik Boomsma, van NSC, wilde weten of „het schenken van een kop soep” aan illegalen ook „strafbaar” is. Ik hoopte nog even dat hij de idiotie van een en ander wilde aantonen, maar nee: we zijn weer helemaal terug in het midden van de 19e eeuw. De gegoede dame laat een pannetje soep brengen door haar dienstbode naar arme sloebers. Strafbaar? Op hoop van zegen.

Het is belangrijk om burgerschap te verdedigen, en van Nederland of de Europese Unie maakt daarom niet iedereen deel uit, ook ter bescherming van die burgers zelf.

Maar een land dat straf wil zetten op hulp aan mensen die vragen om hulp – dat land is bezig zichzelf te verliezen.

Ik weet niet of ik zo snel zou gaan zwaaien naar asielzoekende gedetineerden bij Schiphol. Maar het sterkt me, nu ik weet dat iemand die ik ken het wel doet.

De Pauluskerk in Rotterdam, het kerkasiel in Kampen: ik kom er nooit, maar ben blij dat het bestaat.

Legalisme, het onverkort en strikt toepassen van de wet, onder alle omstandigheden, is politiek gesproken een slecht idee. Er moet altijd hulpverlening mogelijk zijn op humanitaire gronden: zonder dat schaft Nederland zichzelf af. De uitzondering op de regel tekent beschaving.

En dat democratisch ethos van H. Bontenbal, is dat tegenwoordig enkel nog een speeltje voor links en het CDA?

Stephan Sanders is essayist.


Omhoog ging de groene jurk, waarna Jan z’n geslachtsdeel en billen toonde aan vier tieners

De zaak

Er waren al enkele meldingen binnengekomen van iemand in een groene jurk die in Tilburg ‘overlastgevend gedrag vertoonde’. En als de politie de live camerabeelden van Koningsdag in de binnenstad bekijkt, zien ze Jan van der H. (46) in een groene jurk bij een viertal jongeren staan.

„Hij raakt in gesprek en trekt op enig moment met beide handen die jurk omhoog”, leest de politierechter voor uit het strafdossier. De Tilburger „draagt geen onderbroek en toont bewust zijn geslachtsdeel aan minderjarige kinderen.”

De twee jongens en twee meisjes van tussen de tien en veertien jaar draaien zich om en twee rennen weg. De rechter vertelt dat Jan vervolgens ook zijn achterwerk laat zien. „Hij sloeg met zijn rechterhand tweemaal op zijn billen en is toen door de politie aangehouden voor schennis.”

Met een strafblad van 36 pagina’s is Van der H. geen onbekende van de politie. Geweld, openbare dronkenschap, bedreiging, belediging, enzovoort: het is volgens de rechter te veel om op te noemen. De verdachte is ook tot twee keer toe in een inrichting voor stelselmatige daders geplaatst.

De officier erkent de psychische kwetsbaarheid van Jan, maar acht het gepleegde feit nog steeds ernstig

Tegenwoordig, vertelt zijn advocaat Jamie Rokx, gaat het beter. Jan heeft een uitkering, verblijft „in een huisje in het bos” en staat onder bewind en behandeling.

Als de rechter kritisch doorvraagt, neemt een man op de publieke tribune het woord. „Ik sta Jan al twaalf jaar bij”, interrumpeert advocaat Mark Broere. „Dit is mijn nieuwe kantoorgenoot die voor de leeuwen wordt gegooid”, zo verwijst hij naar Rokx, die onlangs werd beëindigd als advocaat en bij het kantoor van Broere zijn eerste vlieguren maakt.

Nadat de rechter Broere erop heeft gewezen dat hij toch echt degene is die Rokx voor de leeuwen gooit, staat ze toe dat Broere een korte toelichting geeft. Hij vertelt dat Jan vorig jaar een gevangenisstraf heeft uitgezeten en dat daarna met onder meer de gemeente en psychiatrische zorg een plan voor Jan is bedacht. Gezien hij niet goed gedijt in een woonwijk, is besloten hem een simpel huisje in het bos aan te bieden. Dat gaat heel goed. Jan vindt daar rust. Ernstige incidenten met geweld pleegt hij niet meer. „Maar het is de vraag in hoeverre het haalbaar is dat Jan zonder overlast voor de medemens door het leven gaat.”

Ook officier van justitie Misha Lekatompessy erkent de psychische kwetsbaarheid van Van der H. Maar nog steeds is het gepleegde feit ernstig. Hij heeft zijn geslachtsdeel getoond op Koningsdag, een dag dat iedereen in een feestelijke stemming is, benadrukt ze. „En dan ook nog eens aan vier minderjarigen die bij uitstek dit gedrag niet zouden moeten meemaken.”

Ze vindt het jammer dat Jan niet aanwezig is in de rechtbank Breda. Een boete acht ze geen realistische straf, te meer omdat Jan vorig jaar ook al eens voor schennispleging is veroordeeld. Daar komt bij dat hij naar alle waarschijnlijkheid niet in staat is om een taakstraf uit te voeren. En dus resteert alleen een celstraf. Ze eist gezien Jans kwetsbare achtergrond twee weken voorwaardelijke celstraf, die hij zal moeten ondergaan als hij tijdens de proeftijd van twee jaar weer in de fout gaat.

Tegenwoordig, vertelt zijn advocaat, gaat het beter. Jan heeft een uitkering en verblijft ‘in een huisje in het bos’

Advocaat Rokx vindt zelfs die voorwaardelijke straf maar niets. Hij probeert vrijspraak voor elkaar te krijgen. Ten eerste omdat volgens hem de politie de verkeerde locatie in de binnenstad noteerde „en het incident zich op een ander adres heeft voltrokken dan op de tenlastelegging staat”.

Als tweede betoogt de advocaat dat van schennis van de eerbaarheid geen sprake is. Om dat delict te bewijzen, is de context van belang. „Op de camerabeelden zie je een lacherige en jolige sfeer”, benadrukt hij. Een van de jongeren geeft zijn cliënt zelfs een boks. „Dat is een niet-aanstootgevende manier van doen.”

Mocht de rechter Van der H. alsnog veroordelen dan verzoekt Rokx hem geen straf op te leggen. Een boete is overigens geen optie: de man staat onder bewind. „Dan blijft alleen een kortdurende detentie over waar meneer alleen maar meer van ontwricht raakt.” Zijn cliënt hoort zorg te krijgen. „Wat moeten wij nog in het strafrecht met zo’n persoon?”

Het oordeel

De politierechter doet zoals gebruikelijk meteen uitspraak. Ze gaat niet mee in het verhaal van advocaat Rokx dat de tenlastelegging de verkeerde locatie vermeldt. Daar staat namelijk ook ‘te Tilburg’ op, dus dat de verdachte ergens in Tilburg de jurk omhoogtilde, acht de rechter bewezen.

Ook het pleidooi dat zijn handelingen niet aanstootgevend waren, verwerpt ze. Dit omdat het minderjarigen betrof. „Bij een groep volwassenen zou ik nog nadenken over of ik dit moet zien als een geintje.”

Dat brengt de rechter bij de straf. Ze vindt het goed te horen dat er positieve ontwikkelingen in het leven van Van der H. zijn en dat hij in alle rust ergens woont. Omdat hij psychisch ontregeld is, acht de rechter een onvoorwaardelijke celstraf niet op zijn plaats. Conform de strafeis van de officier legt ze hem daarom twee weken voorwaardelijke celstraf op met een proeftijd van twee jaar.

Hoewel hun cliënt er met een voorwaardelijke celstraf vanaf is gekomen, vertellen advocaten Rokx en Broere buiten de rechtszaal niet tevreden te zijn. „Het was Koningsdag, hè.” Broere laat op zijn mobiele telefoon een foto van een lange, dunne verdwaasde man zien met een brilletje en petje op in een groene jurk.

De advocaat vertelt dat ze na overleg met hun cliënt vermoedelijk hoger beroep gaan aantekenen. „Al was het maar omdat Jan binnen twee jaar zeker weer in de fout gaat.”