Opinie | We moeten weer meer gevoel krijgen voor de natuur

Sinds de Provinciale Statenverkiezingen is de tegenstelling tussen landbouw en natuur aangescherpt. Biodiversiteit legde het af tegen de romantische gevoelens die veel Nederlanders koesteren bij het boerenleven. En de BoerBurgerBeweging (BBB) won bijna overal.

In dit essay bepleiten wij dat de natuurbescherming dichter bij de beleving van mensen zou moeten aansluiten. Als we de emotionele verbintenis tussen mens en landschap en mens en natuur niet voorop stellen, zullen we er niet in slagen onze natuur te redden.

Het is zaak de beleving van natuur en het landschap als uitgangspunt te nemen. Dat staat haaks op dominante trends in het natuurbeleid van de afgelopen eeuw. Tot de Tweede Wereldoorlog was het gebruikelijk om dat wat natuurliefhebbers proberen te beschermen aan te duiden als ‘natuurschoon’. De eerste inventarisatie van waardevolle Nederlandse natuurgebieden, uitgebracht in 1939 en gebaseerd op een lijst van Jac. P. Thijsse, heette dan ook ‘Het Voornaamste Natuurschoon in Nederland’.Natuur en natuurbeheer ressorteerden ooit onder het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk.

Na de Tweede Wereldoorlog werd het natuurbeleid sterk gerationaliseerd. Natuurbeschermers gingen daarin mee. Wanneer de natuur niet juridisch of economisch verankerd zou worden, dan zou ze uiteindelijk het loodje leggen, was hun indruk. In politieke discussies zou de waarde van de natuur anders gezien worden als subjectief, en zouden de harde belangen van woningbouw en industrie het winnen.

Natuurschoon

Het begrip natuurschoon maakte plaats voor de termen als ‘ecologische waarden’ en ‘intrinsieke waarden’. Vandaag de dag duiden we de natuur met begrippen als ‘biodiversiteit’ en ‘natuurlijk kapitaal’. Dat heeft een weerslag op de praktijk van natuurbescherming, die berust steeds meer op technische waarderings- en afrekeningsmethoden.

Daarmee komt de natuur verder van de mens te staan en tussen ecologen en burgers gaapt een kloof. Voor de meeste burgers is natuur op de eerste plaats een bos waarin ze kunnen wandelen of fietsen en niet zozeer een beschermd gebied waar ze geen toegang toe hebben.

De beschermde natuurreservaten trokken de aandacht van staatssecretaris Henk Bleker (Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, CDA). Hij rekende in 2011 af met ‘het geneuzel’ van technocratische natuur-en milieuorganisaties ‘uit het Westen’. Hij bezuinigde fors op natuurbeheer en de uitbreiding van de Ecologische Hoofdstructuur en introduceerde de term: ‘elite-natuur’. Dat was natuur die niet toegankelijk zou zijn voor de ‘gewone’ mens. Het moest maar eens afgelopen zijn met organisaties die overal prikkeldraad en verbodsborden neerzetten.

In het boerenlandschap komt tot uiting dat we onderdeel zijn van de natuur

Natuurbescherming werd controversieel. Bleker schrapte budgetten voor de aankoop van natuurgronden en natuurbeheer .

Kortom, rationalisering, ecologisering en juridificering kunnen ertoe leiden dat mensen zich juist van de natuur distantiëren. Wie wordt warm van een Ecologische Hoofdstructuur? Of van een ‘corridor’? Wie droomt er van Natura2000? Het zegt de meeste mensen weinig. Ook de berekeningen van de economische waarde van natuur zijn voor de gemiddelde burger niet te volgen. Het zijn begrippen die staan voor een technocratische benadering die bruikbaar is op planbureaus of provinciehuizen.

Lees ook: Hoe staat de natuur ervoor? Vragen en antwoorden over het Nederlandse stikstofprobleem

Afstand tot de natuur leidt niet alleen tot afkeer van natuurbescherming, mensen verliezen ook een reëel beeld van wat natuur is. ‘Verkleutering’ en ‘verknuffeling’ van de natuur, noemt natuurfilosoof Jozef Keulartz het. Hij observeert dat mensen in toenemende mate kinderlijke eigenschappen toekennen aan dieren en planten, ze zien hun huisdier als een gezinslid dat een kinderrol vervult.

Zo worden huisdieren aangekleed, hun verjaardagen worden gevierd met cadeautjes en er worden hondenhuwelijken voltrokken.

Ook planten en bomen worden vermenselijkt, ze zouden kunnen voelen en communiceren. In ‘Het verborgen leven van bomen’ (2016) bespreekt Peter Wohlleben onder meer de ‘emoties’ en ‘gevoelens’ van bomen. Hij spreekt over de ‘strenge opvoeding’ van hun ‘boommoeders’, die met hun kronen maar beperkt zonlicht doorlaten en zo voorkomen dat jonge bomen te snel groeien.

Recreatiegroen

Onterecht wordt het dieren- en plantenrijk zo verbeeld als een lieflijke vredige plek waarin voor elkaar zorgen en hulpvaardigheid centraal staan. De natuur wordt neergezet als ideale wereld die scherp contrasteert met de kunstmatige werkelijkheid van onze samenleving.

Dat dit beeld weinig strookt met de werkelijkheid realiseert de van de natuur vervreemde mens zich niet. Maar gevolgen voor het natuurbeheer heeft het wel. Dat zagen we terug in discussies over bijvoeren van paarden in de Oostvaardersplassen. Mensen vonden de hongerige paarden zielig en gingen ze eigenhandig bijvoeren. Daarmee brachten ze natuurlijke processen uit balans; in tijden van voedseltekort neemt de vruchtbaarheid van de paarden af, daardoor krimpt normaliter de populatie en is er weer voldoende voedsel beschikbaar.

Lees ook: ‘Onze boeren laten de natuur zoveel mogelijk hun werk doen’

Wanneer we er van uitgaan dat natuurervaring essentieel is voor een gezonde mens-natuur relatie, pleit dat voor natuur overal, natuur die toegankelijk is, natuur die beleefd kan worden. Het onderscheid dat ecologen maken tussen ‘echte natuur’ en ‘recreatiegroen’ doet er dan niet toe. Waarom zou je mensen niet via een barbecueplek met natuur in contact brengen? Als ze op die manier interesse krijgen in de soorten die daar leven, komt de interesse voor de heide of de veengebieden ook wel. Er is niks minderwaardigs aan recreatiegroen.

Ook het boerenlandschap is een belangrijke vorm van toegankelijke natuur. Voor de meeste Nederlanders is het agrarische landschap het dichtstbijzijnde natuurlijke landschap, als we parken en tuinen niet meerekenen. Juist daarom is het zo belangrijk. Hoezeer het argument dat het boerenland ons voedt misbruikt wordt in politieke debatten, het bevat een belangrijke waarheid: in het boerenlandschap komt tot uiting dat we onderdeel zijn van de natuur.

Verbondenheid

Wat verbindt een mens aan de natuur? Het antwoord heeft te maken met schoonheid, met gevoelens van verbondenheid, troost en ontspanning en met de fascinatie voor dieren.

Door mensen te vragen naar zintuiglijke indrukken als geur, klank, tast, smaak en kleur van een gebied raken vooropgezette ideeën op de achtergrond en komen verhalen los, er wordt gepraat over ervaringen die direct uit het landschap voort komen, toonde onderzoek van Maarten Jacobs en Arjen Buijs van Wageningen Universiteit.

En onderzoek van Frans Sijtsma, van de Rijksuniversiteit Groningen, naar natuur en landschapsbeleving van Nederlanders toonde dat de gebieden die mensen het meeste waarderen sterk overeenkomen met de huidige natuurgebieden. Máár er waren nog veel meer gebieden die ze mooi vonden. Door de waardering van burgers mee te nemen, zou er misschien veel meer natuur beschermd kunnen worden.

Betekent dit, dat natuurbeschermers niet meer mogen rekenen met natuur? In een bepaalde omgeving kan het noodzakelijk zijn jargon te gebruiken. Het heeft ook zijn effectiviteit bewezen, anders kunnen we de natuur niet tegen stikstof beschermen. Maar we moeten voorkomen natuurbescherming puur juridisch en ecologisch te motiveren, dan wordt de natuur losgemaakt van zijn omgeving en verliest de bescherming ervan draagvlak. De basis van natuurbescherming ligt in de beleving van natuur.