Het is misschien wel het grootste raadsel van nu. Amerika, onze belangrijkste bondgenoot en het machtigste land in de wereld, is onvoorspelbaar geworden. Het land dat de huidige wereldorde heeft gecreëerd is die nu zelf actief aan het verstoren. Dat maakt de vraag zo urgent: wat veroorzaakt die onvoorspelbaarheid?
Die vraag stelde ik aan tientallen experts op een reis de afgelopen twee maanden door de VS. Een eenduidig antwoord konden zij niet geven, maar al hun inzichten zijn in te delen in vier type verklaringen, oftewel vier lenzen op het beleid van president Donald Trump.
Eén: persoonlijke voorkeur. Deze verklaring gebruiken critici vaak en valt vaak te horen aan tafel in talkshows. Trump wil bijvoorbeeld niet met de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, praten, omdat hij een hekel heeft aan sterke vrouwen. Een directeur van een denktank zei dat Trump in zijn eerste termijn in 2019 door Oekraïne met een afzettingsprocedure – een impeachment – te maken kreeg. Hij werd ervan beticht Oekraïne te hebben aangespoord een onderzoek in te stellen naar zijn politieke rivaal Joe Biden. Ook zei hij dat hij door Russische mediacampagnes geholpen zou zijn bij de verkiezingen. Daarom is hij zo hard tegen Zelensky en zo toegeeflijk ten opzichte van Poetin, aldus deze expert. President Trump is heel open over welke politici hij mag en welke niet, dus dat maakt het verleidelijk om dit type verklaring te gebruiken. Toch zou het lui zijn om het daarbij te laten.
Miljardairs
Een tweede type verklaring gaat verder: capture, kaping. Dat wil zeggen dat bepaalde belangen het in de regering voor het zeggen hebben of dat vooral hun belangen gediend worden. Denk aan de miljardairs om de president heen en de belastingverlagingen die worden doorgevoerd. Sommigen speculeren dat het Kremlin invloed heeft op de regering in Washington en verklaren daarmee het Oekraïne-beleid.
Met deze lens kunnen wij ook het beleid richting het Midden-Oosten begrijpen. Een wetenschapper wees op de vele miljoenen die de afgelopen jaren vanuit Golfstaten als Saoedi-Arabië naar de familie van de president stromen. Of neem de recente ophef over het vliegtuig dat Trump van Qatar kreeg, ter waarde van vierhonderd miljoen dollar. De wetenschapper zei dat omdat Europese landen dit soort donaties niet kunnen doen, het voor de EU moeilijker zal zijn om dezelfde toegang tot het Witte Huis te krijgen als de Golfstaten.
De derde lens vereist meer onderzoek, maar moeten wij zeker serieus nemen: strategie. Eén denktank speelt hierbij een hoofdrol: de Heritage Foundation. Deze heeft een aantal interessante rapporten geschreven, waaronder het invloedrijke Project 2025. Het is een negenhonderd-pagina’s tellend document uit 2023 met honderden beleidsvoorstellen voor de volgende conservatieve president. Wie dit rapport leest, vindt een groot deel van wat er de afgelopen maanden in de VS is gebeurd. Bijvoorbeeld de ontmanteling van USAID, een herziening van alle internationale verdragen en het conservatieve sociale beleid tegen wat badinerend de ‘great Awokening’ wordt genoemd. Deze denktank publiceerde ook The Prioritization Imperative over het buitenlandbeleid.
Het zou kunnen dat meerdere verklaringen correct zijn
Critici van het rapport bij andere denktanks in Washington zeiden dat dit eerder een rationalisatie, ‘sane washing’, is van Trumps beleid dan dat het de strategie daarachter is. Toch bleken mijn gesprekspartners bij de Heritage Foundation een coherent en serieus te nemen beeld op het buitenlandbeleid te hebben. Kern daarvan is hun jaarlijkse Index of U.S. Military Strength. Op dit moment zijn de VS slechts in staat om een enkel groot conflict het hoofd bieden. Van de drie mondiale uitdagers, Rusland, Iran en China, is alleen de laatste een echte bedreiging voor de VS. Alle prioriteit moet daarom gegeven worden aan de verdediging van Taiwan, want daarmee kan de expansie van China worden tegengegaan. En dus moet een deal gesloten worden met Rusland en moet de toestroom van wapens naar Oekraïne stoppen. Ziehier een derde lens om het beleid richting Zelensky en Poetin te begrijpen. Of neem de nauwe banden met de Israël en de Golfstaten. Terwijl de EU nog te weinig doet om Rusland te verzwakken en Japan te weinig tegen China, zijn de Amerikaanse partners in het Midden-Oosten al wel Iran aan het verzwakken. Strategie dus, als verklaring voor waarom Trump als eerste naar de Golfstaten reisde.
Grillen
Denktanks produceren tal van rapporten over het economisch beleid (het beroemde Miran report), de rivaliteit met China en de rol die zeldzame aardmetalen daarbij spelen. Terwijl sommigen steevast wijzen op persoonlijke grillen en zakelijke belangen, bieden dit soort analyses ook strategische verklaringen voor de grondstoffendeal met Oekraïne, de dreiging om Groenland in te nemen en plannen om met Rusland samen grondstoffen te delven in het Arctisch gebied.
Ten slotte kwam ik nog een vierde lens tegen: ontwrichting als tactiek. De regering-Trump onderneemt onverwachte acties omdat ontwrichting in hun overtuiging tot betere uitkomsten leidt. Dat strookt met het zakelijke verleden van de president in de vastgoedwereld. Het is onderdeel van zijn ‘Art of the Deal’. Het is een geliefde tactiek van hem, vertelde iemand die minister was tijdens Trumps eerste termijn. De president choqueert graag met een extreem openingsbod. Hij gebruikt de schrik bij de tegenpartij om maximale concessies te bereiken. Daarom doet hij wilde voorstellen om Groenland in te nemen, voor enorm hoge tarieven op de import van goederen en het absurde voorstel om van Palestina een tweede Rivièra te maken.
Hoge inzet en shock om tegenvoorstellen van andere spelers uit te lokken. Het doet denken aan Nixons ‘mad man theory’, waarbij Oostbloklanden het idee moesten krijgen dat Nixon zo irrationeel was dat ze het wel uit hun hoofd lieten hem te provoceren. Met Nixon zou Trump wel meer vergeleken mogen worden.
Er is nog een veel radicalere variant van deze tactiek, afkomstig uit Silicon Valley en die wordt uitgedragen door mensen Elon Musk, Peter Thiel and Marc Andriessen. Hun motto: move fast and break things. De onrust en chaos leidt tot angst en daardoor kunnen dingen snel veranderen, innovaties worden versneld en nieuwe markten veroverd worden. Radicale accelerationisten geloven dat elke verstoring, ook oorlog, goed is voor vooruitgang. Musk hangt een eigen ideologie aan van ‘Dark Maga’, een duisterder, apocalyptischer, versie van Make America Great Again, en Thiel noemde de herverkiezing van Trump een ‘apokalypsis’, een schok en een openbaring tegelijkertijd.
Zelfde beleid, andere doelen
Vier lenzen dus. Geen van deze lenzen alleen is sterk genoeg om alles te verklaren. Het zou heel goed kunnen dat in veel gevallen meerdere verklaringen tegelijk correct zijn, zoals een persoonlijke voorkeur en een strategische overweging. Denk aan de afkeer voor Europa die uit de chatgesprekken van Amerikaanse bewindspersonen bleek, die samenvalt met een strategie om Europa zelf meer verantwoordelijkheid te laten nemen voor de verdediging tegen Rusland.
Of neem de ontmanteling van overheidsinstituties door Musks Department of Government Efficiency (DOGE). Vanuit zijn eigen perspectief deed hij dit waarschijnlijk om innovatie te stimuleren. In Project 2025 stelt de Heritage Foundation hetzelfde beleid voor, maar dan vanuit een afkeer van bureaucratie. De federale overheid moet verkleind worden om meer ruimte te creëren voor individuele vrijheid. De zakelijke belangen en persoonlijke voorkeuren van politici kunnen ook nog eens bijgedragen hebben aan deze aanval op de bureaucratie. Alle vier lenzen dragen iets bij om DOGE te verklaren.
Interessant is dat hetzelfde beleid voor verschillende partijen andere doelen kan dienen. Terwijl Musk de bureaucratie wil verzwakken om meer innovatie mogelijk te maken, wil de Heritage Foundation ruimte voor traditionele waarden. Zo brengen de vier lenzen ook allerlei spanningen aan het licht. De conservatieve achterban is bijvoorbeeld sceptisch ten aanzien van Silicon Valley en de waarden die het voorstaat. Populistische strategieën botsen met zakelijke belangen rondom importtarieven en visumbeleid voor buitenlandse werknemers.
Veelzeggend is een recente speech van vicepresident J.D. Vance waarin hij zegt de brug te zijn tussen de populisten en Silicon Valley. Het zal moeten blijken hoe stevig de bruggen tussen de verschillende centrale actoren en hun vaak tegenstrijdige motieven zijn.
Door de spanningen in kaart te brengen kunnen we op termijn misschien beter zien of een bepaalde lens beter werkt dan een andere om het Witte Huis te begrijpen. Het kan ook zijn dat door externe omstandigheden bepaalde groepen en hun belangen dominanter worden.
In een gesprek met Harvard-econoom Dani Rodrik naar aanleiding van een artikel van hem over de spanningen in Trumps achterban, maakte ik de vergelijking met de Iraanse Revolutie van 1979. Aanvankelijk bracht die heel diverse groepen bij elkaar rondom een afkeer van buitenlandse inmenging. Pas later en zeker door de oorlog met Irak namen de conservatieve theocraten het over. Rodrik noemde ook de brede basis en achterban die de Turkse president Erdogan en Poetin hadden toen zij aantraden. Conservatieven, de middenklasse en zelfs pro-Europese groepen zagen vanuit verschillende lenzen iets in deze leiders. In de loop der tijd echter (door oorlogen, couppogingen en slechte verkiezingsuitslagen) verloren zij verschillende van die groepen en ging een veel nauwer gedefinieerde agenda domineren.
Mocht zoiets in de VS gebeuren, dan zal het beleid van het land makkelijker te verklaren zijn. Maar tot die tijd hebben we meerdere lenzen nodig om het land te begrijpen.
