Droog en zonnig. Dat is het weerbeeld in grote delen van Nederland sinds februari van dit jaar. Deze aanhoudende droogte heeft serieuze maatschappelijke gevolgen. Zo waarschuwden verschillende adviesraden al voor drinkwatertekorten. Droogte vergroot ook de kans op andere problemen. Denk aan natuurbranden, dalend grondwaterpeil en oogsten die mislukken.
Klimaatverandering heeft verschillende gezichten. Behalve met droogte krijgen we ook steeds vaker, langer en heviger te maken met hitte en neerslag. Bovendien blijft de zeespiegel stijgen. Deze gevolgen vergroten de kans op extreme hitte, een natuurbrand of een overstroming, Maar ook op sluipende calamiteiten zoals funderingsschade die ontstaat door bodemverdroging.
Vooral op het terrein van waterveiligheid kent Nederland een traditie van daadkracht die overal in de wereld navolging krijgt. Met allerlei technische maatregelen – zoals dijken, keringen en gemalen – lukt het ons om het water buiten de deur te houden. De meeste Nederlanders geloven dat ze droge voeten blijven houden. In dit opzicht is het vertrouwen in de Nederlandse overheid groot.
Klimaatgebeurtenissen
Helaas kunnen de veelal op techniek gebaseerde adaptatiemaatregelen alléén nooit voldoende bescherming bieden. De snelheid, onvoorspelbaarheid en intensiteit van klimaatgebeurtenissen is groot. Het risico op schade en slachtoffers neemt toe. Bovendien kan de focus op waterveiligheid de aandacht wegtrekken van bijvoorbeeld de gevolgen van droogte en hitte.
Het besef groeit dat klimaatverandering ook sporen zal trekken in de samenleving. Extreem weer heeft immers evenzeer effect op hoe mensen met elkaar samenleven. Daar komt bij dat sommigen kwetsbaarder zijn voor klimaatverandering dan anderen. „De armste wijk is de warmste wijk”, heet het in de media. Hitte is vooral voor bewoners van arme wijken een probleem en veel minder voor degenen die in rijkere, vaak lommerrijke buurten wonen. Deze verschillen in kwetsbaarheid en herstelvermogen werken door in de samenhang binnen de samenleving.
Lees ook
Je bent in Dordrecht niet onveiliger dan waar ook in Nederland. Maar hier weten ze wél wat ze moeten doen als het misgaat’
Daarom is het belangrijk dat de overheden – van gemeente tot rijk, en van provincie tot waterschap – meer en beter rekening houden met de sociale gevolgen van klimaatverandering en adaptatiebeleid. Dit beargumenteren wij in het nieuwe rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) Mens en klimaat. De kracht van sociale infrastructuur bij adaptatie. Meer in het bijzonder pleiten we ervoor om bij adaptatiebeleid ook rekening te houden met sociale factoren zoals perceptie van dreigingen, sociale cohesie en sociaal-economische positie.
Uit wetenschappelijke literatuur blijkt dat sociale omstandigheden een belangrijke voorspeller zijn voor de ernst waarmee mensen door rampen geraakt worden. Huishoudens met minder financiële middelen worden bijvoorbeeld gemiddeld vaker en harder geraakt door klimaatverandering. Hun uitgangspositie is simpelweg slechter. Ze wonen vaker in een versteende omgeving met weinig groen en hebben weinig middelen voor beschermende maatregelen. Ook herstellen zij langzamer, bijvoorbeeld omdat ze geen geld hebben om de woning te repareren.
Gemeenschapszin blijkt bij gevaarlijk weer bescherming te bieden aan kwetsbare mensen. Die boodschap klinkt helder uit het boek Heat Wave van de Amerikaanse socioloog Erik Klinenberg over de hittegolf van 1995 in Chicago. Meer dan zevenhonderd mensen stierven toen door hittestress. Klinenberg vergelijkt de omgang met extreme hitte in twee arme wijken. In de ene wijk waren sociale voorzieningen als buurtwinkels en kerken verdwenen; in de andere wijk bestonden ze nog. Het verschil tussen de wijken was groot. In de wijk met sociale voorzieningen hadden bewoners meer contact met elkaar. Ze hielden een oogje in het zeil en wisten wie mogelijk extra hulp nodig had. Hier bleef de oversterfte dan ook beperkt. In de andere wijk verdwenen de voorzieningen, en daarmee verdween ook de onderlinge verbondenheid. Daardoor overleden mensen vaker onopgemerkt en alleen.
Mensen die geïsoleerd leven zijn vaker slachtoffer en krabbelen langzamer op na een ramp
Klinenbergs onderzoek toont aan dat sociale samenhang een krachtig wapen is: het verlaagt de drempel om hulp te vragen of aan te bieden, juist wanneer het er écht toe doet. Vergelijkbare analyses over orkaan Katrina (New Orleans, 2005) en de gevolgen van de Europese hittegolf in Parijs (2003) laten eveneens zien dat gemeenschapszin verschil maakt. Mensen die geïsoleerd leven zijn vaker slachtoffer en krabbelen langzamer op na een ramp.
De genoemde voorbeelden brengen een confronterende werkelijkheid in beeld: het veronachtzamen van sociale factoren heeft verstrekkende consequenties voor de samenleving. Als kwetsbare groepen harder geraakt worden en schadelasten niet kunnen opbrengen, dan heeft dat gevolgen voor de manier waarop ze tegen zichzelf, de overheid en anderen aankijken. Mensen kunnen tegenover elkaar komen te staan, hun vertrouwen in de overheid brokkelt af en sociaaleconomische verschillen worden groter.
Herstelkosten
Terug naar de droogte van vandaag. Wat zijn de sociale gevolgen van langdurige droogte? Een voorbeeld uit velen. Droogte leidt tot lage grondwaterstanden en bodemdaling. Vooral bij wat oudere huizen, gebouwd op houten palen en zachte grond, ontstaat daardoor funderingsschade. De oorzaak van verzakking ligt niet bij de huizenbezitters, maar zij draaien wel op voor de lasten. Herstelkosten kunnen oplopen tot een ton. Voor sommige huishoudens is een dergelijke investering haalbaar, voor andere een onoverkomelijke drempel. Dat kan betekenen dat een huishouden zonder financiële reserves de woning moet verkopen – waarschijnlijk met verlies.
Meldingen over funderingsschade nemen toe. Berekeningen van de Raad voor leefomgeving en infrastructuur laten zien dat in 2035 mogelijk vierhonderdduizend gebouwen te kampen hebben met funderingsproblematiek. Hoe we in Nederland met dit probleem omgaan, is nog niet uitgekristalliseerd. Duidelijk is dat we in ieder geval ook aandacht zullen moeten hebben voor sociale factoren.
Rekening houden met sociale factoren bij adaptatiebeleid vergroot maatschappelijke veerkracht en klimaatbestendigheid. Het vermindert klimaatkwetsbaarheid van bepaalde groepen, omdat zij beter in staat zijn te doen wat ze moeten doen. Bovendien helpt het ook tegen grotere verschillen in de samenleving en tegen afnemend vertrouwen in elkaar en de overheid.
Ter bevordering van die maatschappelijke veerkracht adviseert de WRR om te investeren in sociale infrastructuur. Denk hierbij aan de fysieke plekken waar mensen elkaar tegen komen en elkaar leren kennen, waar ze betrouwbare informatie vandaan kunnen halen, of waar maatschappelijke initiatieven zich kunnen ontplooien. Hierdoor kan vertrouwen groeien en in het kielzog daarvan ook de gemeenschapszin.
Ze bieden bovendien een aangrijpingspunt voor hulpverlening op het moment van nood. Denk aan watertappunten als de drinkwatervoorziening onverhoopt stokt in een wijk, aan afkoelplekken voor buurtbewoners bij een hittegolf of een droge plek tijdens wateroverlast. Dergelijke plekken – van bibliotheek tot school, en van clubhuis tot speelveld – zijn er al veel, maar nog niet overal.
Het betrekken van sociale factoren bij klimaatadaptatie gebeurt niet van de ene dag op de andere
Het WRR-advies sluit aan bij de recente toezegging van minister Van Weel (Justitie en Veiligheid, VVD) om miljoenen uit te trekken voor noodsteunpunten in elke buurt om de weerbaarheid te vergroten. Essentieel hierbij is wel dat deze punten ook in alledaagse situaties goed functioneren en niet alleen in tijden van nood. Immers: dan kunnen bewoners terugvallen op het netwerk dat ze door de jaren heen hebben opgebouwd. Belangrijk is dus dat deze plekken aantrekkelijk zijn, zodat mensen er graag komen en terug blijven keren.
Het betrekken van sociale factoren bij klimaatadaptatie gebeurt niet van de één op de andere dag. Het is essentieel dat er begrip is voor enerzijds het domein van ingenieurs en anderzijds dat van deskundigen op sociologisch vlak. Nederland kent een prachtige kennisbasis en geniet veel vertrouwen op het vlak van waterveiligheid. De focus op beschermingsmaatregelen op het gebied van water blijft onverminderd belangrijk, maar moet verbreed worden. Benut daarom deze sterke uitgangspositie om in klimaatadaptatie ook de brug te slaan naar de sociale impact van extreem weer.
