Opinie | Over het lot van de SS’er viel méér te zeggen, schreef een lezer wat korzelig

In haar twee weken geleden verschenen Vergeet de trieste dagen… De tweestrijd van een Nederlandse zionist schrijft historica Hinke Piersma: „Het feit dat we veel niet weten omdat zoveel met de tijd verloren gaat, houdt in mijn ogen een grote verantwoordelijkheid voor historici in, want het verplicht ons openhartig te zijn over wat we wel weten en waar we naar blijven gissen.” Piersma, hoofd onderzoek van het NIOD, schreef dat in de context van alles wat zij niet wist te achterhalen over de hoofdpersoon van haar boek, de Joodse jurist David Simons (1904-1998).

Je kunt het lezen als een oproep aan historici om dingen niet te durven weten – en dat in een vak dat draait om het verlangen om juist wél te weten hoe het was, dat verleden. Vaak hopen we juist dat historisch onderzoek helderheid schept: over wat er vroeger is voorgevallen en vaak in een moeite door over wat we daarvan vinden. Het gaat dan ook om morele helderheid. Dat speelt des te meer wanneer mensen onderzoek doen vanuit persoonlijke betrokkenheid, zoals naar het oorlogsverleden van familieleden.

Illustratie Mart Veldhuis

Kleine stapjes

Ik moest aan de opmerkingen van Piersma denken toen ik vorige week de reacties las op het mooie verhaal van NRC-redacteur Jos Verlaan in de weekendkrant (Ergens in die strafdossiers zat mijn eigen familie verborgen). Verlaan beschreef daarin wat het hem deed om te ontdekken dat leden van zijn familie ‘fout’ waren in de oorlog (zijn grootvader bij de NSB, een oom bij de SS) én zijn pogingen om te achterhalen wat er precies was voorgevallen. Het was een verhaal van kleine stapjes: van een gesprek met een neef in het café in de jaren tachtig tot het besluit, veertig jaar later, om wat hij wist over dat beschamende familieverleden in de krant te zetten.

Auteur en redactie kregen veel reacties: complimenten en ervaringen van lotgenoten, maar ook eentje van een man die méér meende te weten over de familie dan Verlaan had geschreven. Daarbij ging het om Geert Verlaan, een in 1921 geboren broer van de vader van de auteur, die als SS’er naar het Oostfront ging en niet terugkeerde. Verlaan schreef dat hij er niet zeker van was over hoe het leven van zijn oom was geëindigd. „Uit de archieven valt niet definitief te achterhalen of Geert gesneuveld is. In februari 1946 liet de burgemeester van Birkholz (vlak bij Berlijn) schriftelijk aan zijn vrouw weten dat haar man in zijn gemeente in een massagraf begraven lag en dat hij zijn SS-soldijboekje als bewijs daarvan in bewaring had genomen. Maar in Duitse archieven is daar niets van terug te vinden, ook dat soldijboekje niet.”

Slag om Berlijn

Daar viel meer over te zeggen, schreef Rolf Wennekes aan NRC. Hij stuurde een artikel in met de kop Mijn familie was óók fout in de oorlog en ook in deze familiegeschiedenis had Geert Verlaan een rol. Hij was de verloofde van Bep van Hooijdonk, een tante van Wennekes. Die verwees naar een boek dat hij dit jaar had gepubliceerd (Onder de zwarte zon) over die oorlogsgeschiedenis, waarin hij een hoofdstuk aan Geert Verlaan wijdde. Daarin roept hij beeldend de verschrikkingen van de Slag om Berlijn op, waarin Geert ‘vrijwel zeker’ belandt: een „helse tang waarmee het Rode Leger de laatste resten bruine lucht uit de regio rondom de nazihoofdstad knijpt”. Daar sneuvelt Geert Verlaan in het voorjaar van 1945, schrijft Wennekes. Het soldijboekje dat Verlaan niet kon vinden, heeft hij wel weten te achterhalen. Met zijn schrijven aan NRC stuurt hij een foto ervan mee, overigens vergezeld van de mededeling dat het „geen noemenswaardige gegevens” bevat.

Familie-onderzoekers verlangen vaak ook naar morele helderheid

De toon van Wennekes’ verhaal verraadt een zekere korzeligheid, wanneer hij het heeft over het soldijboek en een ander document waarvan hij vermoedt dat Verlaan het niet onder ogen heeft gehad. Bij navraag blijken Wennekes en Verlaan inderdaad contact te hebben gehad over hun beider onderzoeken, wat eindigde in disharmonie. Anderhalf jaar geleden las Verlaan een eerste versie van Wennekes’ boek, maar hij zag daarin weinig aanleiding voor samenwerking. Voor zijn artikel is het manuscript van Wennekes geen bron geweest, zegt hij. Ik heb in zijn tekst ook niets gevonden dat daarop duidt. Veel gegevens over Geert, waar Verlaan uit put, zijn acht jaar geleden al gevonden door een andere onderzoeker, Stijn Reurs.

Intussen springen de stijlverschillen tussen de familie-onderzoekers Verlaan en Wennekes in het oog. Wennekes schrijft aanmerkelijk essayistischer en associatiever en gebruikt zijn verbeelding om bepaalde taferelen (zoals de Slag om Berlijn hierboven) op te roepen. Verlaan is juist uitgesproken terughoudend in zijn interpretaties en blijft dicht bij de bronnen.

Open einde

Dat springt met name in het oog wanneer je kijkt naar het moment waarop het spoor van Geert doodloopt. Verlaan schrijft dat de burgemeester van Birkholz de dood van Geert heeft gemeld, maar geeft aan dat hij geen ondersteunende bronnen heeft. Wennekes roept weliswaar een beeld van de dood van dat sterven op, maar beschrijft daarna óók de onzekerheden. Die hangen ermee samen dat er nooit een graf gevonden is, dat in de jaren vijftig een verzoek wordt gedaan om Geert Verlaan uit het overlijdensregister te verwijderen en later om die verwijdering weer ongedaan te maken. Uitsluitsel is niet te geven, zo wordt ook in de stukken gesteld. Uiteindelijk is er sprake van een ‘open einde’, zegt ook Wennekes.

Met dat open einde zijn we terug bij de opmerkingen van Hinke Piersma over de onkenbaarheid van delen van het verleden. Door de aangekondigde openstelling van de archieven van de Bijzondere Rechtspleging na de oorlog (de nieuwsaanleiding van Verlaans artikel) zullen talloze onderzoekers hun tanden in stukjes ‘fout’ oorlogsverleden zetten. De reconstructie van dat van de familie Verlaan laat zien dat twijfel de zeggingskracht van een verhaal niet hoeft aan te tasten, integendeel.

Arjen Fortuin

Reacties: [email protected]

Reageren op dit artikel kan alleen met een abonnement.
Heeft u al een abonnement, log dan hieronder in.