Een paar weken geleden somde Ugur Ümit Üngör, bijzonder hoogleraar holocaust- en genocidestudies en onderzoeker bij het NIOD, het aantal conflicten op deze wereld op: „Er zijn momenteel 56 gewapende conflicten in de wereld, waarvan minstens zes in het Midden-Oosten”, schreef hij in De Groene Amsterdammer.
Üngör plaatst de asymmetrische oorlog tussen Israël en Hamas nadrukkelijk in de context van andere slachtpartijen in het Midden-Oosten, zonder de wandaden van Israël of Hamas daarmee veralgemeniserend te willen vergoelijken. Al in 2010 noemde hij de Palestijnen in Gaza een „slachtoffergemeenschap”. De samenloop van omstandigheden en de Israëlische „geweldsvormen” typeert hij als genocidaal. De aanval van Hamas op 7 oktober noemt hij „subaltern genocide” – genocide uitgevoerd door de onderdrukten.
Üngör meent dat het Palestijns-Israëlisch conflict te lijden heeft onder een „vals bewustzijn” in het Westen. Aan de ene kant is er de „linkse orthodoxie” die het Palestijnse leed ziet als een onontkoombaar uitvloeisel van imperialisme en kolonialisme, aan de andere is rechts „gehypnotiseerd” door islamitisch geweld. Dit laatste uiteraard ook, voeg ik eraan toe, omdat rechts gehypnotiseerd is door het migratiedebat dat van halve waarheden en hele leugens aan elkaar hangt.
Üngör voert een jonge Palestijn op die in Syrië leeft en die zich afvraagt: „Waar waren deze mensen toen Yarmouk werd vernietigd?” Yarmouk is een wijk in het zuiden van Damascus, en ‘deze mensen’, dat zijn de westerlingen die in meer of mindere mate de linkse orthodoxie aanhangen.
Volgens Üngör is de blindheid voor geweldsuitbarstingen tussen volkeren, groeperingen of naties die als niet-westers worden beschouwd een neveneffect van de „koloniale blik”. Gezien de betrekkelijke geruisloosheid waarmee genocides in Cambodja (tussen de 1,5 en 2 miljoen doden) en Rwanda (ongeveer 800.000 doden) aan ons voorbijgingen, is de koloniale blik van de geëngageerde westerling niets nieuws. Complicerende factor was ook nog dat de Rode Khmer martelde en doodde in naam van gelijkwaardigheid en klassenstrijd, en welke betrokken Europese bourgeois durft daartegen te zijn?
Bart Wallet, hoogleraar Joodse geschiedenis, voerde eveneens in De Groene enkele redenen op waarom het Israëlisch-Palestijnse conflict, vergeleken met andere, soms veel bloedigere conflicten, relatief veel aandacht krijgt. Om te beginnen vindt het plaats in het Heilige Land waar de drie monotheïstische religies heilige plaatsen hebben. En hoewel we naar het schijnt in een geseculariseerde samenleving leven, gaan de heilige plaatsen ons toch aan het hart.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/03/08142531/web-0903ZATopi_Gaza_voor1.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/03/08142529/web-0903ZATopi_Gaza_na1.jpg)
Ereschuld
Daarnaast wordt Israël niet ten onrechte gezien als een uitvloeisel van de Holocaust. Wallet heeft het over een Europese „ereschuld” aan de Joden, die volgens sommigen gaandeweg is verworden tot een ereschuld aan de Palestijnen. Al moet die laatste ereschuld nog worden gecompenseerd, en het is natuurlijk de grote vraag hoe die compensatie eruit zal gaan zien.
Het belang van de Holocaust, het belang van de hedendaagse herinneringspolitiek rond de Shoah, wordt nog eens geïntensiveerd door het feit dat het zionisme, blijkens 7 oktober, heeft gefaald in zijn belangrijkste opdracht: een veilige plek creëren voor Joden.
Het zionisme liep uit – of moest uitlopen, afhankelijk van wie je het vraagt – in het politieke messianisme dat nu de Israëlische politiek domineert. Daarmee is het zionisme een vreemde eend in de bijt van het jodendom, dat opgevat kan worden als een poging de Messias en het messianisme met alle macht buiten de deur te houden. Wat theoretisch en toekomstig had moeten blijven, messianisme, werd in de Joodse staat uiterst concreet en hedendaags. Het jodendom is wantrouwend jegens alles wat op deze aarde naar verlossing riekt. Ter illustratie: enkele zeer vrome Israëlische Joden (Haredim) zeiden recent tegen een journalist van The New York Times dat de oorlog gewonnen kan worden als alle Israëlische soldaten hun wapens neerleggen en de Thora beginnen lezen.
Hoe dan ook, aardse macht opgeven voor afzondering en spiritualiteit leek na 1945 een doodlopende weg. Het is de vraag of afzondering en spiritualiteit met op de achtergrond het geweervuur van het Israëlische leger een minder doodlopende weg is.
Een hoofdstuk uit het boek Never Again – Germans and Genocide after the Holocaust van historicus Andrew I. Port heeft de titel ‘Why don’t we act?’. Ja, why?
Nooit meer Auschwitz?
Oftewel, wat zijn precies de implicaties van het in Europa veelvuldig herhaalde mantra ‘Nooit meer Auschwitz’? Duitsland bijvoorbeeld kwam er in de loop van de twintigste eeuw achter dat ‘Nooit meer Auschwitz’ allicht bepaalde verantwoordelijkheden met zich meebrengt. Na veel aarzeling besloot Duitsland daarom aan het begin van de jaren negentig een contingent medische soldaten naar Cambodja te sturen om de effecten van de genocide aldaar wat te verlichten. Het is overigens een kenmerk van genocide dat hulp te laat komt.
Het was de eerste keer na 1945 dat Duitse militairen op zo’n missie gingen. Gezien de gevoeligheden hoefden alleen de soldaten die zich vrijwillig hadden gemeld mee naar Cambodja. Sommigen van hen gaven aan puur voor het geld naar Cambodja te zijn afgereisd, maar ik ga ervan uit dat ze, al was het niet hun primaire motivatie, genocide verafschuwden. Eenmaal ter plaatse werden de Duitse soldaten al snel waargenomen als bezetters, ze waren betrokken bij een paar verkeersongelukken en sommigen van hen moesten in ziekenhuizen behandeld worden voor geslachtsziektes, aldus Port.
Waarom doen we niets? De daad is meestal complexer dan de welwillende westerling lijkt te geloven. En dit zijn nog relatief onschuldige neveneffecten van een buitenlandse troepenmacht die in een ver land de kreet ‘never again’ tot iets moet maken dat meer is dan symbolisme.
Wat betreft het symbolisme heeft Zuid-Afrika de gedachte levend gehouden dat internationale druk en sancties voor een betrekkelijk vreedzame omwenteling kunnen zorgen, maar Zuid-Afrika is eerder uitzondering dan regel.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/03/08142533/web-0903ZATopi_Gaza_voor2.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/03/08142530/web-0903ZATopi_Gaza_na2.jpg)
500.000 kinderen
Sancties tegen het Irak van Saddam – Üngör noemt hem, naast Assad, de grootste moordenaar „in de moderne geschiedenis van het Midden-Oosten” – waren niet alleen ineffectief maar ook dodelijk. Waarschijnlijk zijn wegens deze sancties ongeveer 500.000 Irakese kinderen gestorven. Dit bracht Al Jazeera ertoe Madeleine Albright in een in memoriam min of meer weg te zetten als kindermoordenaar, aangezien zij als Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken medeverantwoordelijk was geweest voor de sancties en deze ook had verdedigd toen bleek wat ze hadden veroorzaakt.
Hedendaagse sancties tegen Rusland lijken evenmin erg effectief, om het zacht uit te drukken. De sancties tegen het Servië van Milosevic zorgden ervoor dat er een lucratieve zwarthandel ontstond tussen Roemenië en Servië, de ‘effectiviteit’ van die sancties spreekt verder uit de latere bombardementen en boots on the ground, van NAVO-troepen welteverstaan.
Recenter, na de vermoedelijk terecht bejubelde uitspraak van een Nederlandse rechter dat Nederland onder de huidige omstandigheden geen F-35-onderdelen meer aan Israël mag leveren, liet The New York Times een luchtmachtexpert van Janes, een bedrijf dat informatie aanbiedt over defensie en transportaangelegenheden, aan het woord: „Als de ene leverancier om welke reden dan ook niet kan leveren, kunnen de onderdelen bij een andere leverancier worden besteld.”
Wat zijn de consequenties van de vraag ‘waarom doen we niets?’ voor de herinneringscultuur en -politiek rond de Shoah die centraal is te komen staan in de Europese, ja misschien wel westerse identiteit en die van diverse kanten onder druk staat? (Van extreem-rechtse kant: wij willen niet gechanteerd worden door het verleden. Van linkse kant: de herinneringspolitiek heeft blinde vlekken en dreigt zelf te verworden tot één grote blinde vlek.)
De oude herinneringspolitiek wordt vertegenwoordigd door de Duitse filosoof Jürgen Habermas (94), voor wie het verleden onveranderd noopt tot solidariteit met Israël. Habermas is een serieus te nemen filosoof, maar de lessen die hij uit het verleden trekt zijn voor andere generaties, en zeker andere generaties buiten Duitsland, onbegrijpelijk geworden. Waaruit mag blijken dat lessen uit het verleden zelden eenduidig zijn.
In een lang artikel in The Londen Review of Books vroeg Pankaj Mishra zich af wat er met de Shoah moet gebeuren na Gaza, oftewel wat er met de herinneringspolitiek moet gebeuren. Hij beschrijft de instrumentalisering van de herinnering in naam van Israëlisch nationalisme, citeert twee schrijvers die allebei Auschwitz overleefden, Levi en Améry, die allebei betrekkelijk snel inzagen dat de belofte dat Israël ‘een licht onder de naties’ zou worden een loze belofte was. Israël bleek niet minder wanstaltig dan vele andere landen. Een van de redenen dat hedendaagse Arabische autocraten – van Sisi in Egypte via de Marokkaanse koning tot MBS in Saoedi-Arabië – helemaal niet zoveel moeite hebben met Israël en zijn wandaden: ze doen min of meer hetzelfde of ze zouden zo hetzelfde doen. In de regio is Erdogan een van de meest uitgesproken critici van Israël, desondanks lijkt het me aannemelijk dat de militaire samenwerking tussen Israël en Turkije ondanks alle retoriek nog altijd innig is, een samenwerking die volgens Defense Turkey Magazine in ieder geval bloeide van 1996 tot 2008.
Mishra wil de herinneringspolitiek redden door de slogan ‘Never Again for Anyone’ leven in te blazen. Een prachtige slogan, wie kan ertegen zijn?
De implicaties van die slogan echter heb ik al aangestipt toen ik de wratten op de penissen van Duitse soldaten in Cambodja aanstipte: wil de slogan meer zijn dan symbolisme, dan is een nieuw imperialisme vereist. Wie de slogan ‘Never Again for Anyone’ serieus neemt, zou de oorlog moeten voeren om aan alle oorlogen een eind te maken. Ik kan de soldaten die in die oorlog gaan vechten alleen succes wensen.
Misschien moeten we concluderen dat de herinneringscultuur, die natuurlijk ook herinneringspolitiek is, voornamelijk een symbolische aangelegenheid blijft, waar ik geenszins denigrerend over doe. Het symbool kan ervoor zorgen dat slachtoffers zich minder eenzaam voelen. Op dezelfde manier hoeft een demonstratie niet effectief te zijn. En iedereen mag om wat voor reden dan ook besluiten dat een dode in Gaza hem meer aan het hart gaat dan een dode in Jemen. Selectief is de verontwaardiging immers per definitie.
Zelfs Europa kan zijn eigen beloften (lees: waarden) niet waarmaken, de Europese beloften zinken in de Europese periferie naar de bodem van de zee. En niet alleen in de periferie. Het was, meen ik, George Steiner die opmerkte dat in de Parijse kelders waar eerst de Gestapo martelde later de Fransen martelden, in het kader van de Algerijnse bevrijdingsoorlog.
Herinneringspolitiek
De Europese waarden die zo nauw verbonden zijn met de herinneringspolitiek kunnen niet universeel zijn, er is geen universele politiemacht die die waarden en wetten in geval van nood af kan dwingen, ze zijn hooguit Europees en zelfs dat niet altijd. Alleen als de omstandigheden het toelaten. Die interne tegenstrijdigheid zou Europa nog weleens fataal kunnen worden.
De huidige directeur van het museum Auschwitz, Piotr Cywiński, schrijft in zijn boek Grafschrift: „Concentreer u niet op het bestrijden van de oorzaak [van het kwaad]. Wees een minimalist. Help één persoon. Eentje maar.”
Oftewel: red de wereld niet, red één iemand.
Noem het selectieve verontwaardiging in optima forma. Deze concrete minimalistische houding is mij liever dan het symbolisme van de universele herinneringspolitiek in al zijn fanatieke en zelfgenoegzame verschijningsvormen. Je kunt je immers uit morele overtuigingen tegen fanatiek idealisme keren. Al was het maar omdat messianisme, zodra het meer wordt dan een discussie tussen schriftgeleerden, altijd dodelijk en gruwelijk blijkt te zijn.
Lees ook
Het is echt tijd voor een ferme waarschuwing
