Nederland is vastgelopen. Steeds meer mensen voelen dit en steeds meer feiten bewijzen het. We geven onze kinderen niet het onderwijs dat ze nodig hebben, we bouwen onvoldoende huizen voor lagere inkomensgroepen en jonge generaties, we laten mentale en fysieke zorgbehoevenden steeds langer op hulp wachten, we investeren te weinig in technologie en infrastructuur voor het digitale tijdperk, we smoren maatschappelijk initiatief en ondernemerschap in regelzucht.
De stapel hoofdpijndossiers is hoog en de overheid weet geen doorbraken meer te creëren. Neem de verlammende stikstofcrisis. De mensonterende vluchtelingenopvang. Het overbelaste stroomnet. Het wankelende pensioenstelsel. Het naderende drinkwatertekort. De hoofdcontroleur van de overheid, de Algemene Rekenkamer, uitte dan ook scherpe kritiek op de prestaties van het (inmiddels gevallen) kabinet: er zijn te weinig resultaten en beloften worden onvoldoende waargemaakt.
Tijdens de jaarlijkse Dag van de Publieke Dienstverlening op 4 juni in Den Haag waren de aanwezige politici, beleidsmakers en uitvoerders het over één ding roerend eens: we hebben het allemaal veel te ingewikkeld gemaakt. De complexiteit doet ons simpelweg de das om.
Dat is ook het pijnpunt waar de Denktank 2040 recent in NRC op wees (Nederland snakt naar De Grote Vereenvoudiging, 22/5). Deze groep betrokken deskundigen lanceerde ‘De Grote Vereenvoudiging’, waarover initiatiefnemers Leonard Geluk en Kees Kraaijeveld schreven: „Het belangrijkste is dat Nederland weer ademruimte heeft. Dat ambtenaren en professionals verlost zijn van het bureaucratisch juk. Dat burgers en ondernemers weer vooruit kunnen en dat Nederland weer wendbaar en slagvaardig is. De Grote Vereenvoudiging klinkt misschien als een droom, maar met overtuigend politiek leiderschap kunnen we dit de komende vijftien jaar voor elkaar krijgen.”
De Denktank wil Nederland weer in beweging krijgen met vereenvoudigde sociale zekerheid en belastingen, een begrijpelijke overheid en ingrijpende ontregeling. De inhoud van hun plannen is gedegen en de timing is uitstekend: nu het kabinet-Schoof gevallen is, kan een nieuwe coalitie hier serieus werk van maken.
Toch vrees ik dat De Grote Vereenvoudiging een illusie zal blijken. De veel beklaagde beleidslawine, stroperigheid en regeldruk zijn namelijk symptomen. Evenals het vaak genoemde gebrek aan visie, samenhang en langetermijndenken. Met als diepere oorzaak twee krachten waar de Denktank grotendeels aan voorbijgaat, namelijk de maatschappelijke emotie en de politieke cultuur.
Samenhang werd eigenbelang
Allereerst de maatschappelijke emotie. Door de samenloop van globalisering, digitalisering en de dominantie van het liberalisme is afgelopen vijftig jaar een systeem ontstaan dat draait om persoonlijke vrijheid en economische groei.
Het leven in de global village kent grenzeloze mogelijkheden, maar ging ook ten koste van lokale verbanden en nam een groeiend gevoel van onbehagen met zich mee. Het verlies aan solidariteit veranderde daarbij de organisatie van ons land: samenhang werd eigenbelang, rentmeesterschap werd winstgevendheid en het informele werd geformaliseerd.
Het optuigen van overheidsvangnetten, het professionaliseren van zorgtaken, het vastleggen en verzekeren van individuele rechten en het controleren van assertieve bedrijfsmodellen brachten een hoop papier- en formulierwerk met zich mee.
Zo gingen we van samenleving naar regelgeving. Aanvankelijk leek deze verzakelijking nog efficiënt, totdat uit de maatschappelijke onvrede een politieke cultuur ontstond die alles steeds ingewikkelder maakte.
Zoals Philipp Blom in deze krant constateerde (Het overmoedige Westen is in zijn eigen sprookje gaan geloven, 23/5) was de in de vorige eeuw ingezette beweging vooral een overwinning van de elites. Intussen zagen grote groepen Nederlanders hun wijk verslechteren, hun werk verschralen en hun koopkracht verminderen.
Toenemende emoties van moedeloosheid en uitzichtloosheid – in stand gehouden door de gevestigde politieke partijen en aangejaagd door socialemediaplatforms – hebben steeds meer kiezers in de armen geworpen van populisten met hun herkenbare taal, tastbare zondebokken en simplistische oplossingen.
Hieruit kwam een politieke cultuur voort van incident-gedreven scoringsdrang en angst-gedreven controledrift waar inmiddels alle partijen aan meedoen. Dit is een uiterst vruchtbare bodem voor het onkruid van contraproductief beleid, remmende regelgeving en administratieve lasten.
Voor elk onrecht compensatie
Onder het luide mom van ‘dit mag nooit meer gebeuren’ en ‘het kan toch niet zo zijn dat’ leidt ieder ongeluk tot regulering en eist de Tweede Kamer voor elk onrecht compensatie. Daarbij verzint ons versplinterde parlement voor specifieke doelgroepen allerlei fiscale douceurtjes en uitzonderingen. Al decennia pleiten partijen voor een versimpeld belastingstelsel maar het tegenovergestelde gebeurt. Ook heeft de vervijfvoudiging van het aantal ingediende Kamermoties in twintig jaar tijd de boel niet eenvoudiger gemaakt.
De drang naar maakbaarheid en maatwerk hebben tot gevolg dat situaties in steeds meer categorieën worden ingedeeld. Armoede bestaat tegenwoordig uit onder meer menstruatie-armoede, energiearmoede, sportarmoede en kerstarmoede. Het maken van onderscheid is vaak goed bedoeld, maar leidt ook tot krampachtig micromanagement en praktische onuitvoerbaarheid. In plaats van een stabiel basisinkomen of gratis kinderopvang is een woud aan voorwaardelijke regelingen, bewerkelijke overheidspotjes en inkomensafhankelijke toeslagen opgetuigd. Het heilig verklaren van de hardwerkende Nederlander en de angst voor ‘luie profiteurs’ werken een bureaucratische overheidsfabriek in de hand.
Het versimpelen van Nederland is allesbehalve simpel. Omdat regelzucht voortkomt uit wantrouwen is een inhoudelijk plan niet genoeg. En de roep om politiek leiderschap gaat voorbij aan de gezamenlijke verantwoordelijkheid die een gezonde maatschappij kenmerkt. Aan De Grote Vereenvoudiging wil ik daarom een dimensie toevoegen: Nieuwe Menselijkheid. Uiteindelijk kan alleen een samenleving met voldoende zelfrelativering, onderling vertrouwen en gemeenschapszin zich bevrijden uit de wurggreep van bureaucratische controle.
