Kijk in Nederland om je heen en je ziet: de problemen stapelen zich op. We kampen met oorlogen, handelsconflicten, vergrijzing en migratie. De digitale ontwikkelingen, zoals AI en robotisering, gaan sneller dan we kunnen bijbenen. De klimaatverandering wordt voelbaarder. De natuur gaat achteruit. Het merendeel van de Nederlanders vreest voor de toekomst. Nederland is vastgelopen.
Doormodderen is geen optie. We moeten de problemen aanpakken, met een plan voor de lange termijn. Samen met een groep experts hebben we daarom de Denktank Nederland 2040 opgericht. De afgelopen tweeënhalf jaar hebben we, met hulp van vele honderden mensen, een aantrekkelijk, realistisch en samenhangend toekomstbeeld geschetst van Nederland in 2040. We laten zien dat het kán, met dit plan.
Daarbij staat één ding als een paal boven water: Nederland moet eenvoudiger. Dat ons land nu op slot zit, hebben we zelf veroorzaakt. Want ja, we proberen hier alles goed te regelen. En we vinden het belangrijk dat iedereen zich ook aan de regels houdt. En terecht. Tegelijkertijd is het zonneklaar dat we zijn doorgeslagen in onze regel- en beleidslust.
Verantwoordingslast
Vol goede bedoelingen is de samenleving de afgelopen decennia bedolven onder verordeningen, wetten, regels en beleid. Het aantal beleidsmakers, toezichthouders, inspecteurs, controleurs, kwaliteitsmanagers en compliance officers is geëxplodeerd.
Het eerste gevolg hiervan is dat burgers, bedrijven, lagere overheden, uitvoeringsorganisaties, zorginstellingen en scholen zuchten onder een juk van regeldruk en verantwoordingslast. Een juk dat de samenleving niet alleen jaarlijks honderden miljoenen schaarse mensuren en vele miljarden euro’s kost, maar dat ook fnuikend is voor het werkplezier van professionals, voor het ondernemerschap en voor het particulier initiatief.
Een vergunning krijgen? Een pgb? Het is allemaal sleuren door de stroop
Een juk dat ieder tempo uit onze economie heeft geslagen. Een vergunning krijgen? Een pgb? Een zakelijke rekening? Financiering voor een nieuw project? Verantwoording afleggen voor een subsidie? Het is allemaal sleuren door de stroop.
Ten tweede heeft de regel- en beleidslust ertoe geleid dat onze instituties onbegrijpelijk ingewikkeld zijn geworden. Wie weet er nog de weg in het woud aan belastingen, toeslagen, uitkeringen en gemeentelijke regelingen? Welke bestuurder kan nog uit de voeten in de chaos van regio-indelingen en samenwerkingsverbanden? Welke kwetsbare Nederlander kan wijs worden uit het versplinterende en voortdurend veranderende aanbod in het sociaal domein? De complexiteit van de institutionele omgeving maakt dat burgers hun eigen overheden niet meer kunnen begrijpen. Veel mensen hebben hierdoor het gevoel niet eerlijk behandeld te worden en zijn hun vertrouwen kwijt.
Ten derde maakt de doorgeschoten complexiteit van regels en beleid het onmogelijk om snel noodzakelijke veranderingen door te voeren. Denk maar weer aan ons verouderde belastingstelsel, of aan de regels rondom ziekte en arbeidsongeschiktheid. Met onze regeldrift hebben we de wendbaarheid van ons land ernstig aangetast. Terwijl juist adaptiviteit nu zo noodzakelijk is voor onze weerbaarheid en ons concurrentievermogen.
Kettingzagen
Nederland snakt naar eenvoud en ademruimte. Moeten we daarom stoer met kettingzagen gaan zwaaien en ons zorgvuldig opgebouwde rechtssysteem opblazen? Natuurlijk niet. Het hele woud aan regels, verantwoording en institutionele complexiteit hebben we in tientallen jaren opgebouwd. Het zal ook jaren vergen om het weer te ontmantelen.
We pleiten daarom voor een breed en meerjarig Deltaprogramma dat we De Grote Vereenvoudiging hebben genoemd. De Grote Vereenvoudiging moet weer ruimte maken voor burgers, bedrijven, uitvoerders en initiatieven uit de samenleving en het moet de overheid en de publieke dienstverlening weer begrijpelijk maken.
Ons plan bestaat uit drie delen: 1. sociale zekerheid en belastingen, 2. relatie burger-overheid en 3. ontregel Nederland.
1. Vereenvoudiging van de sociale zekerheid en de belastingen. We voeren een nieuw belastingstelsel in, er komt een garantie-inkomen dat de toeslagen en de bijstand vervangt en we zorgen voor kinderopvang op school.
2. Een begrijpelijke overheid voor burgers en bedrijven. We pleiten in ons toekomstbeeld voor versterking van rechtsbescherming van burgers, door investeringen in buurtrechters en betere toegang tot sociale advocatuur. Er is betere communicatie met burgers nodig. Een herontwerp van het sociaal domein laat een goed toegankelijke basisinfrastructuur ontstaan, met voor iedereen overal in Nederland een school, een buurthuis, een bibliotheek, een werkcentrum en een gezondheidscentrum in de buurt: simpel, herkenbaar en door het hele land met dezelfde namen en vormgeving.
3. Ontregel Nederland is het echte ontregelprogramma. Hier draait het om het schrappen van overbodige regels en beleid, en de omslag naar een kleinere overheid die meer ruimte laat aan de samenleving en aan uitvoerders.
Weer ademruimte
Op alle bestuursniveaus gaan Kafka-teams regels en beleid filteren op noodzaak, werkzaamheid en uitvoerbaarheid. Voldoen regels niet? Dan moeten ze weg. Zo gaan we duizenden onnodige regels schrappen in sectoren als de zorg, het onderwijs, de bouw, het sociaal domein en in de financiële sector.
We laten met de denktank ook zien hoe overheden beter beleid kunnen maken, met meer aandacht voor uitvoerbaarheid, het vermogen van burgers om zelf iets te doen en de impact van beleid op toekomstige generaties. Beter beleid betekent ook minder wetgeving, minder details en een einde aan de stapeling van regels.
Als we nu inzetten op De Grote Vereenvoudiging dan hebben we in 2040 de verantwoordingslast bij uitvoerende partijen, zo schatten we in, met 90 procent teruggebracht. De administratieve druk op zorgprofessionals is dan eindelijk écht gehalveerd. We hebben 20 procent minder beleidsambtenaren en sterk afgeslankte inspecties en toezichthouders. En we besparen ieder jaar vele miljarden euro’s.
Het belangrijkste is dat Nederland dan weer ademruimte heeft. Dat ambtenaren en professionals verlost zijn van het bureaucratisch juk. Dat burgers en ondernemers weer vooruit kunnen en dat Nederland weer wendbaar en slagvaardig is.
De Grote Vereenvoudiging klinkt misschien als een droom, maar met overtuigend politiek leiderschap kunnen we dit de komende vijftien jaar voor elkaar krijgen.
