De Sahel-regio kent een grote crisis, waarvan de Wereldgezondheidsorganisatie WHO in 2022 al sprak van „one of the fastest growing yet most forgotten crises in the world”. Er lijkt in Europa weinig aandacht voor te zijn, terwijl de gevolgen ervan alleen maar toenemen zoals op gebied van migratie. Het oprukkende jihadisme is een belangrijke oorzaak, maar er zijn dieperliggende oorzaken voor de fragiliteit zoals: ontbreken van politieke stabiliteit, sterke bevolkingsgroei, achterblijvende economische groei, werkloosheid en klimaatverandering. Naarmate overheden niet in staat zijn het tij te keren, ontstaat bovendien meer binnenlandse onrust hetgeen in Mali, Burkina Faso, Niger en Guinee heeft geleid tot militaire staatsgrepen.
In de regio is ook een geopolitieke strijd gaande. Rusland maakt handig gebruik van de instabiliteit en de sterk gegroeide anti-westerse sentimenten door banden aan te halen met verschillende Afrikaanse landen, vooral op zoek naar financieel en economisch gewin om de schade van de sancties als gevolg van de oorlog met Oekraïne te compenseren. Afrika biedt volop mogelijkheden, enerzijds omdat veel Afrikaanse landen over interessante grondstoffen beschikken en anderzijds omdat Rusland een aantrekkelijke partner is die bereid is tot samenwerking zonder allerlei principiële, en soms als koloniaal gepercipieerde, voorwaarden die westerse landen wel hanteren. Er zijn aanwijzingen dat de anti-westerse sentimenten verder aangewakkerd zijn door Russische betrokkenheid in het verspreiden van desinformatie.
Diepgewortelde afkeer tegen kolonialisme
In Mali heb ik als commandant van de VN-missie (2022-2023) al die ontwikkelingen van nabij gezien. Begin 2022 begon formeel de samenwerking tussen Mali en de Wagner-groep. In die periode nam ook de militaire junta in het land, die sinds mei 2021 aan de macht was, een veel stringentere houding aan in de wens gerespecteerd te willen worden voor de soevereiniteit, de keuzes die ze maken en de vitale belangen van Mali. Het is goed te beseffen dat dit mede ingegeven is door een diepgewortelde afkeer van als koloniaal beschouwd gedrag van externen. Die houding maakte dat de samenwerking met de VN-missie, maar ook met Afrikaanse regionale organisaties, zoals ECOWAS, en bilaterale partners moeizamer werd. Zeker als daarbij door partners onvoldoende begrip getoond werd en ook nog de verkeerde toon wordt aangeslagen. De relatie met Frankrijk verslechterde zelfs zodanig dat president Macron besloot de Franse militaire aanwezigheid in Mali te beëindigen.
Amerikaanse basis gesloten
Vorige week vrijdag werd na overleg tussen de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken Campbell en minister-president Zeine van Niger bekend dat de Verenigde Staten hun militaire basis in Niger sluiten. Het is een gevoelige tegenvaller voor de VS om meerdere redenen. Niger was sinds 2014 tot de militaire coup in juli 2023 een belangrijke bondgenoot voor Amerika. Niet alleen de VS overigens, maar ook Frankrijk en enkele Europese landen hadden troepen in Niger. De VS gebruikte zijn basis voor militaire steun aan Niger en omliggende landen, maar vooral ook om met inzet van drones de strijd tegen Islamitische Staat in de Sahel te steunen.
Lees ook
Luitenant-generaal Kees Matthijssen: ‘We kunnen onze handen niet van Mali aftrekken’
De reden voor het Amerikaanse vertrek uit Niger is pijnlijk. Niger heeft de overeenkomst over militaire inzet met de VS opgezegd omdat de militaire junta heeft ingezet op samenwerking met Rusland. Ook voor Niger geldt dat het makkelijker zaken doen is met Rusland omdat het daarbij geen principiële voorwaarden hanteert. Mede daardoor kan Rusland bijvoorbeeld ook veel sneller militair materieel leveren dan de VS. Maar dit op zich was nog niet onmiddellijk de reden voor het gedwongen vertrek nu. Ook in Niger zien we dat de militaire junta gerespecteerd wil worden voor de keuzes die ze maken en zich niet de les wil laten lezen.
Frankrijks vertrek
In maart dit jaar bracht de Amerikaanse speciaal gezant voor Afrika een bezoek aan Niger waarin het land gewaarschuwd werd tegen de samenwerking met Rusland en Iran. Dit viel heel slecht bij de autoriteiten in Niger en lijkt nu de bekende druppel te zijn geweest. Het gevolg was dat zij spraken van illegale militaire vluchten vanaf de Amerikaanse basis en dat ze de Amerikaanse presentie niet meer erkenden. Daarmee was het begin van het einde van de Amerikaanse aanwezigheid vrijwel onontkoombaar.
Met het eerdere vertrek van de Franse operatie Barkhane uit Mali en later uit Niger, evenals andere Europese landen, het vertrek van de VN-missie Minusma uit Mali is nu ook de VS ten prooi gevallen aan de anti-westerse sentimenten ten gunste van Rusland.
Het is eens te meer pijnlijk voor de VS omdat president Biden juist had ingezet op meer aandacht voor Afrika na vele jaren dat het continent geen prioriteit was in het buitenlandbeleid. De regering Biden besefte dat zowel China als Rusland enorm actief waren in Afrika. Met het uitbreken van de oorlog in de Oekraïne was bovendien een toename van de Russische invloed in Afrika waarneembaar.
Biden zette met zijn hernieuwde aandacht voor Afrika vooral in op politieke, economische en financiële steun. In december 2022 is tijdens de Amerikaanse top voor Afrikaanse leiders , de eerste sinds 2014, een extra investering aangekondigd van zo’n 55 miljard dollar in drie jaar. Daarnaast heeft Biden de Afrikaanse Unie uitgenodigd om aan te sluiten bij de G20.
Islamitische Staat
Het noodgedwongen vertrek uit Niger roept ook de vraag op of Biden niet te laat heeft ingezet op intensivering van het beleid in Afrika en of daarbij de juiste toon is gehanteerd in de context van anti-westerse sentimenten. Het is in elk geval een forse tegenvaller in geopolitiek opzicht, omdat Rusland stevig voet aan de grond lijkt te hebben gekregen in de Sahel. Daarnaast zal het de stabiliteit in de regio niet ten goede komen. Islamitische Staat heeft grote delen van Mali, Burkina Faso en Niger onder controle. Nu al deze landen sterk inzetten op Rusland en het Westen de deur hebben gewezen is de vraag of westerse landen nog in staat zijn een invloedrijke rol te spelen om het oprukkende jihadisme een halt toe te roepen. Ik ben bang van niet.
Lees ook
Oekraïne, Gaza, Soedan: juist nu heeft de wereld de blauwhelmen van de VN nodig
De vraag is anderzijds of de Afrikaanse landen zelf met steun van Rusland in staat zijn het jihadisme te bestrijden, een probleem dat geïntegreerd moet worden aangepakt en niet alleen met militaire middelen. Bovendien is het maar de vraag of Rusland geïnteresseerd is in het oplossen van dat probleem. Poetin zal meer belang hebben bij het financieel en economisch gewin dat hij in Afrika vindt, de politieke steun en het feit dat hij het Westen weet uit te manoeuvreren.
De slag in de Sahel verloren
Voor Europa zou de instabiliteit wel een grote zorg moeten zijn. Daarom moet er aandacht voor de Sahel-regio blijven. De regio is voor Europa de gordel van instabiliteit aan de zuidflank. Er komt niet zozeer een militaire dreiging vandaan zoals aan de oostflank, maar wel andersoortige bedreigingen zoals potentieel ontwrichtende gevolgen door spanningen die ontstaan door de toenemende migratie.
Al deze ontwikkelingen maken duidelijk dat Oekraïne en Afrika met elkaar te maken hebben. De oorlog met het Westen, zoals Poetin de strijd met Oekraïne ziet, wordt voor een deel ook in Afrika gevoerd. Rusland zal niet wakker liggen van de effecten op Europa. Het Westen lijkt vooralsnog de slag in de Sahel verloren te hebben met alle mogelijke gevolgen van dien als we niets doen.
