Sinds een paar weken zijn de verschillen tussen de Nederlandse en Duitse politieke cultuur heel zichtbaar geworden. Terwijl in Nederland zonder al te veel maatschappelijke strubbelingen partijen aan tafel zitten om te kijken of het mogelijk is een regering te vormen met de PVV, gaan Duitsers nu al weken massaal de straat op om te waarschuwen tegen elke vorm van samenwerking met de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD). Terwijl in Duitsland de roep om een cordon sanitaire, een Brandmauer, alleen maar groter wordt, blijven in Nederland de sluizen naar radicaal-rechts openstaan.
Maar de vraag is of dat ook daadwerkelijk zo is. Pas aan de informatietafel ontdekten de onderhandelaars dat de verschillen tussen de partijen op het gebied van financiën, migratie, milieu, EU-beleid en Oekraïne groter zijn dan gedacht. Dat die verschillen niet zo gemakkelijk zijn te overbruggen, zal in de aanloop naar de Europese verkiezingen, begin juni, steeds duidelijker worden.
Nederland is geen eiland. Ook de PVV zal zich in de komende tijd sterker moeten profileren. Geert Wilders heeft niet alleen rekening te houden met zijn achterban van donateurs van de Stichting Vrienden van de PVV, maar ook met de Europese verhoudingen in de fractie Identiteit en Democratie in het Europese Parlement. En daar is van alles aan de hand. Het krachtenveld in Europa is verhard, zowel binnen het rechts-populistische kamp als bij de partijen die zich hiertegen teweer stellen.
Terwijl Geert Wilders zich tijdens de afgelopen verkiezingsstrijd modelleerde naar de Italiaanse premier Giorgia Meloni, die de verkiezingen won door een mildere toon aan te slaan, en die nu als premier goed samenwerkt met ook ‘onze’ premier Mark Rutte, verschoof de Duitse AfD naar rechts. Nog afgelopen week hield AfD-voorvrouw Alice Weidel een rede in de Bondsdag waarin ze het coronabeleid, het Oekraïnebeleid en het migratiebeleid van de Duitse regering kraakte. Ze noemde hen brandstichters: „U neemt de Duiters hun Heimat af”. En: „Deze regering haat Duitsland”.
Remigratieplannen
Steeds duidelijker blijkt dat de AfD zich weliswaar aan de grondwet wil houden, maar discussies over remigratie van asielzoekers en het ontnemen van uitkeringen aan staatsburgers die zelf nooit premies hebben betaald niet buiten de deur houdt. Dat de AfD naar rechts opschuift is niet onlogisch: CDU-leider Friedrich Merz is in het afgelopen jaar ook flink naar rechts opgeschoven om de AfD-kiezer terug te halen naar zijn partij. Hij heeft laten zien juist in verkiezingstijd niet terug te deinzen voor uitspraken die je zou verwachten van de AfD.
Vlak voor de deelstaatverkiezingen in Hessen sprak hij over afgewezen asielzoekers die op kosten van de verzekering hun tanden laten vernieuwen terwijl de Duitse burgers geen afspraak meer zouden kunnen maken bij de tandarts. Dat zette veel kwaad bloed, maar de CDU won wel de deelstaatverkiezingen.
Lees ook
Succes AfD is niet alleen een probleem voor Duitsland maar ook voor Nederland
De AfD moet dus wel naar rechts opschuiven, wil zij zich niet laten wegdrukken door de CDU. Bovendien is er in Duitsland een veel breder draagvlak voor een radicaal-rechtse partij. Terwijl in Nederland de PVV een ondemocratische top-downorganisatie heeft – hoe is het mogelijk in een democratie – kent de AfD brede geledingen in vrijwel alle deelstaten.
Anders dan in Nederland bestaat er in Duitsland ook een rechts-conservatieve traditie die teruggaat op denkers als Oswald Spengler of Ernst Jünger, maar die ook gehoord wordt in het radicaal-rechtse weekblad Junge Freiheit, in het aan de AfD gelieerde maandblad Compact, of in het nog rechts-radicalere intellectuele tijdschrift Sezession.
Discussies over remigratie zijn helemaal niet nieuw in de partij. Björn Höcke, leider van de AfD in de deelstaat Thüringen, spreekt er al sinds 2018 over. Zodra Höcke premier van de deelstaat zou worden, wil hij werk maken van het uitwijzen van zoveel mogelijk asielzoekers. De rechtse profilering van de AfD ging zo ver dat Marine Le Pen publiekelijk afstand nam van haar Duitse evenknie en zelfs de samenwerking in het Europese Parlement dreigde op te zeggen, waarop de AfD snel inbond. Het partijbestuur heeft nu een statement uitgebracht waarin een remigratiepolitiek binnen de grondwettelijke grenzen wordt bepleit.
Debat gedepolitiseerd
Wilders zal Marine Le Pen zeker steunen, maar in de praktijk zal hij ook rekening moeten houden met zijn eigen rechterflank, die de ogen en oren open heeft voor wat er gaande is in Europa. In Nederland stak bijvoorbeeld publicist Wierd Duk de loftrompet over de toespraak van Alice Weidel. Haar toespraak werd in de podcast van de Nieuwe Wereld voorgesteld als het Duitse Fortuyn-moment. Zoveel speelruimte heeft de eenmanspartij van Wilders nu ook weer niet. Naarmate de verkiezingen van het Europees Parlement dichterbij komen, zal deze speelruimte alleen maar afnemen. Dat is ook voor de Nederlandse media het moment om te vragen hoe mild Wilders daadwerkelijk geworden is.
Lees ook
Demonstraties tegen AfD laten zien dat Duitsers doordrongen zijn van radicaal-rechts gevaar voor de democratie
Maar ook de andere kant staat niet stil. In Nederland waren de reacties op de onverwacht grote verkiezingsoverwinning van de PVV opvallend gematigd. Ook nu nog lijkt men zich aan talkshowtafels meer zorgen te maken over omgangsvormen binnen de publieke omroep of over de invloed van Taylor Swift op de Amerikaanse verkiezingen dan over de vraag of kabinetsformatie met de PVV wel gewenst is.
Een tweetal VVD-prominenten, Ed Nijpels en Jozias van Aartsen, heeft zich expliciet uitgesproken tegen verdere samenwerking met de PVV, maar binnen de partij is geen opstand uitgebroken. De vraag is hoe zich dat de komende tijd ontwikkelt.
Terwijl in Nederland het populisme als deel van de politieke cultuur gezien wordt, Wilders zelfs door onze eigen premier wordt geknuffeld, wordt de AfD in Duitsland als een gevaar voor de democratie gezien. Oud CDU-leider Armin Laschet – nog uit de school van oud-bondskanselier Angela Merkel – hield voorafgaand aan de belangrijkste carnavalsavond van zijn stad Aken een felle rede waarin hij waarschuwde voor elke vorm van samenwerking met de AfD.
Hij besprak puntsgewijs hoe Adolf Hitler in januari 1933 de macht was gegund in de hoop dat deze zichzelf zou elimineren. Twee maanden later was de Duitse democratie om zeep geholpen. Antidemocraten mogen daarom in geen enkele democratische functie worden benoemd, aldus Laschet. Zij zullen deze functie benutten om de democratie af te schaffen.
In Nederland worden dit soort argumenten vaak als volkomen ouderwets en achterhaald afgedaan. En inderdaad zijn de jaren dertig in veel opzichten onvergelijkbaar met nu. Maar je kunt je wel afvragen of onze omgang met de PVV zoveel beter is. In Nederland is het politieke debat te lang gedepolitiseerd. Te lang is volstaan met mantra’s als ‘de zorgen van de burger serieus nemen’ zonder deze zorgen te vertalen naar een nieuwe politieke agenda voor de toekomst. De politiek heeft zich vooral toegelegd op het repareren van fouten uit het verleden – het Groningse gas, de Toeslagenaffaire en de problemen in Ter Apel. Je zou het bijna vergeten, maar politiek is ook een ideeënstrijd die – als het goed is – op het scherpst van de snede wordt gevoerd. Laten we dat dan ook doen.
