Opinie | Hitserie Andor laat zien: fictie is belangrijke inspiratie voor verzet

Posted on by admin

‘Dit is dus hoe vrijheid verdwijnt: met oorverdovend applaus.” Een ijzingwekkende observatie van een progressief staatshoofd tijdens een senaatszitting waarin de federale heerser alle macht naar zich toe trekt. Dat doet hij in een speech met verleidelijke vergezichten. De republiek is in verval en moet worden gered, zeg gerust MARGA: Make the Republic Great Again.

De boodschap slaat aan en Sheev Palpatine wordt keizer van het Galactische Rijk. Dit is Star Wars, specifiek Episode III – Revenge of the Sith (2005), maar inmiddels leest u ook wel ‘Donald Trump’ in plaats van ‘Sheev Palpatine’. Dat komt doordat de space opera van George Lucas sinds de eerste film eind jaren zeventig (verwarrend genoeg met terugwerkende kracht Episode IV – A New Hope genoemd) een centrale plaats inneemt in ons cultureel bewustzijn. Nu is daarvan de spin-off Andor als televisieserie te zien. Andor spreekt direct tot ons over hoe het leven in een dictatuur is, en vooral over wat je kunt – of móét – doen om in opstand te komen.

Het is makkelijk om Trump een dictator te noemen, zelfs om te zeggen dat zijn tweede termijn in het Witte Huis het gevaar van een nieuwe fascistische fase in de moderne geschiedenis dichterbij brengt. Dit neemt niet weg dat Trumps eerste honderd dagen als president een spectaculair staaltje autoritair regeren laten zien. De presidentiële decreten. Het uitkleden van het staatsapparaat in conclaaf met acoliet Elon Musk (nét Generaal Grievous in III, een afzichtelijke cyborg met een briljant, strategisch brein). Het tornen aan de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. De massadeportaties. De expansiedrift. Drill, baby, drill. Het smeden van allianties met dubieuze leiders. De handelsoorlogen.

Ervaring met dictators

Trump tart de werkelijkheid, overtreft alle verwachtingen. Maar zijn grootste kracht kan zijn achilleshiel zijn. Als het gaat om dromen en nachtmerries over duistere heersers dan hebben wij een reservoir van verhalen hierover tot onze beschikking, sinds mensenheugenis gecreëerd op basis van ervaringen met dictators zoals die van het Romeinse Rijk of Adolf Hitler. De werkelijkheid én de verhalen hebben ons geleerd hoe te dealen met zulke figuren. Hoe meer Trump tot onze verbeelding spreekt, hoe meer die verbeelding wordt geprikkeld om actief verhalen op te zoeken waarin mensen zoals wij de gevaren bestrijden die hij veroorzaakt. Zie de massale kijkcijfers voor Andor en het feit dat Revenge of the Sith opnieuw in de bioscoop is.

Het is wel een bittere, mogelijk fatale ironie dat de productie van een van de grote anti-kapitalistische, anti-fascistische en pro-revolutionaire mythen van onze tijd in handen is van een bedrijf dat alles wat goed en mooi is aan het werk zelf ondermijnt qua productie en distributie. Ja, Star Wars is van Disney, dat bij het minste of geringste teken van moreel verzet op de achterpoten staat, zoals toen Rachel Zegler, de ster van Disney’s eigen film Snow White iets over ‘Free Palestine’ durfde te posten.

Je leert hoe makkelijk vrijheid kan verdwijnen en ziet wat verzet werkelijk betekent.

Maar dan nog – de tijdgeest vráágt om Star Wars. Behalve Trump zitten we opgescheept met Benjamin Netanyahu, Vladimir Poetin, Viktor Orbán, Kim Jong-un en daaronder een hele verzameling wannabee-Siths voor wie de verleiding van de Dark Side te groot is, leerlingen zoals de Italiaanse premier Giorgia Meloni of onze eigen Geert Wilders. (Bijsluiter: de Sith zijn de kwaadaardige tegenhangers van de Jedi, de mythische helden in Star Wars.)

Getroebleerde tijden zijn het, ook in Andor waarin verzetsstrijders in opstand komen tegen het Galactische Rijk, gevestigd toen kanselier Palpatine de macht greep en de Republiek ontbond. Een scène in Revenge of the Sith is beroemd; Sheev Palpatine, een papzak van een man met haar stijf geföhnd en gesprayd in gesprek met Padmé Amidala, beeldschone koningin van Naboo. Je ziet hem denken, grab her by the pussy, in ieder geval gaat hij mansplainen. Hij gaat alle gebreken van de republiek eens op een rijtje zetten. Een te grote bureaucratie. De politieke arena? Een swamp! Afgevaardigden zijn alleen maar bezig met zichzelf; ze doen niets behalve strubbelen, hebben géén oog voor gewone mensen, voor het algemeen belang. Nee, meisje, impliceert Palpatine, in werkelijkheid de duistere Darth Sidious, het moet anders, het is tijd voor MARGA, en ik gaat dat regelen want niemand in het universum kan dat zo goed als ik. Applaus ja. Even later gebeurt precies dit: Palpatine spreekt de senaat toe. Politici juichen. Amidala siddert. Dit is dus hoe vrijheid verdwijnt.

De angst overwonnen

Niet als het aan rebel Cassian Andor ligt. In de eerste aflevering van de nieuwe serie is Andor op een sabotagemissie. Hij staat op het punt namens het verzet een keizerlijk gevechtsruimteschip te stelen. Hulp krijgt hij van een spion werkzaam in de hangar, een jonge vrouw, Niya, die trilt van angst als Cassian haar benadert. Ze lijkt in niets op een held. Ze twijfelt. Cassian spreekt haar moed in: „Dit, hier en nu, maakt alles de moeite waard. Bewust aanwezig zijn precies op het moment dat je in de cirkel stapt. Kijk me aan. Het besluit heb je lang geleden genomen. Het Rijk kan niet winnen. Je gaat je nooit goed voelen tenzij je alles in je vermogen doet om ze te stoppen. Je komt thuis bij jezelf. Je bent méér geworden dan je angst. Laat dat je beschermen.”

Vooral dat laatste raakt mij. Overwonnen angst als bescherming. Is dit wat nodig is voor gewone mensen om in opstand te komen tegen dictatuur? De meeste mensen volgen de onttakeling van de democratische rechtsstaat op een afstand. Hebben daar zorgen over. De straat opgaan in protest is nog een mogelijkheid, maar daar blijft het dan bij. Tesla’s saboteren? Gebeurt wel eens. Net zoals vanuit het Pentagon lekken om defensieminister Pete Hegseth pootje te haken. Echt radicaal is het verzet niet.

Meer worden dan je angst. Dat kan in het domein van de verbeelding, waar je eerst leert hoe makkelijk vrijheid kan verdwijnen en dan ziet wat verzet werkelijk betekent. Het zijn verhalen, maar onderschat ze niet. Uitgerekend de dictator weet wat voor potent wapen fictie is. Spelen met onze verbeelding is zijn core business. Dat kunnen wij ook – door de goede verhalen tot ons te nemen. Slimmer worden door symboliek. Om duidelijk te zijn, dit betekent niet dat we met z’n allen moeten gaan zwaaien met lichtzwaarden. Wel dat je in je hoofd de angst overwint en dan, wie weet, in het echt de vrijheid terugpakt.




Related Posts

Tv-recensie | Ellie Lust is een betere zoekmachine dan ChatGPT

Een chatbot is geen mens. Dat lijkt een open deur en dat ís een open deur, maar het kan geen kwaad om hem van tijd tot tijd in te trappen; vooral omdat chatbots wel gemaakt zijn om zo menselijk mogelijk over te komen. En laat het nou net iets voor mensen zijn om zelf een niet-menselijk ding te creëren dat wel heel goed kan doen alsof het een mens is, en ons vervolgens te verbazen over hoe menselijk dat niet-menselijke ding is. Zo menselijk dat je er haast mee om zou kunnen gaan alsof het… een mens is.

Dan is het goed dat er programma’s als Radar (AVROTROS) bestaan, waarin ze de vraag ‘is dit wenselijk’ belangrijker is dan ‘is dit mogelijk’. Bij een flink aantal zaken waar AI-chatbots momenteel voor worden gebruikt, bleek het antwoord: ‘nee’. Of op zijn minst geen eenduidig ‘ja’. Zo wordt ChatGPT veel gebruikt als zoekmachine, terwijl het programma daar niet voor gemaakt is, legde Gerald Hopster uit – toezichthouder bij de Autoriteit Persoonsgegevens. Op basis van de data waarover de chatbot beschikt, voorspelt het een mogelijk passend antwoord op je vraag. „Dat betekent niet dat het ook echt een feit is”, zei Hopster. „Het probeert jou iets te geven waarvan het verwacht dat jij erop zit te wachten.”

Dat laatste lukt lang niet altijd, wat tot de nodige frustratie kan leiden wanneer zo’n chatbot wordt ingezet bij wijze van klantenservice. En dat gebeurt steeds vaker. Het consumentenprogramma kan bij dit soort gelegenheden rekenen op een panel van de meest gefrustreerde mensen van Nederland, die altijd wel een passende anekdote hebben bij de frustratie van de week (dat is geen sneer – ik zou zelf uitstekend in zo’n panel passen). Zo was er iemand die de DHL-chatbot had laten weten dat zijn pakket niet was bezorgd, waarop hij telkens opnieuw het antwoord kreeg: „Het pakje is bezorgd.” Probeer maar eens een welles-nietes-discussie te winnen van een computer.

Streng doch rechtvaardig

Slechts twee procent van de consumenten denkt dan ook dat een chatbot volledig zelfstandig vragen kan afhandelen, blijkt uit onderzoek van de Nationale Voice Monitor. „Dat geeft weinig vertrouwen”, zei presentatrice Antoinette Hertsenberg streng (doch rechtvaardig). „En tóch hebben sommige mensen genoeg vertrouwen in ChatGPT om chatbots te gebruiken als therapeut. Het lucht kennelijk op om leeg te lopen tegen een scherm. Maar is dat verstandig?”

Zeker niet, vond onder meer psycholoog Thijs Launspach. „Eén van de grootste misverstanden over therapie is denk ik dat je naar een iemand toegaat die de puzzel voor je oplost en je een oplossing aanreikt”, zei Launspach. „Dat is niet wat je met een menselijke hulpverlener doet.” Daar komt nog bij dat chatbots in de praktijk vaker niet dan wel doorverwijzen naar de juiste hulpinstanties bij risicosituaties, én dat je – in de woorden van Hopster – beter geen informatie aan een chatbot kunt toevertrouwen die je ook niet in het openbaar zou delen.

Met die vertrouwelijke informatie kun je veel beter terecht bij echt mens Ellie Lust, die chatbots trouwens ook op alle andere voornoemde vlakken moeiteloos voorbijstreeft in Opgelicht in de liefde (RTL). Als je Lust vertelt dat de nieuwe liefde die je ontmoet hebt op de bowlingbaan je 38,000 euro afhandig heeft gemaakt, weet de voormalig politie-agent direct wat haar te doen staat. Lust is een goede gesprekspartner: empatisch, met begripvol geknik en zonder ge-welles-nietes. Ze is ook een zoekmachine: met behulp van de juiste bronnen achterhaalde ze maandag alle benodigde informatie over de ellendeling die Denise had bedrogen, en samen confronteerden ze hem met wat hij had gedaan. Dat luchtte enigszins op, al kost het meer dan een confrontatie om zulk bedrog te boven te komen. Ook op het geld wacht Denise nog steeds. Dat hebben Ellie Lust en chatbots dan wel weer gemeen: een quick fix kunnen ze helaas niet bieden.


Opinie | ‘Ik hou van Italië – stem op mij’ vraagt Estse rapper die Italianen beledigde

Het zijn vooral de woorden Sweating like a mafioso van rapper Tommy Cash uit Estland die bij sommigen in Italië in een verkeerd keelgat zijn geschoten.

Cash, de artiestennaam van Tomas Tammemets, is een beroemdheid in eigen land en staat ook bekend als een provocateur die zichzelf graag de ‘Kanye East’ van Estland noemt. Sinds hij met ‘Espresso macchiato’ in februari de liedjeswedstrijd Eesti Laul in eigen land heeft gewonnen, en hij zijn land deze week dus op het Eurovisiesongfestival in Zwitserland mag vertegenwoordigen, woedt in Italië al een polemiek rond het lied.

‘Espresso macchiato’ is een popsong met elektronische beats, gezongen in een mengeling van gebroken Engels en iets wat voor Italiaans moet doorgaan. ‘Ciao bella I’m Tommaso, addicted to tobacco, me like me coffè very importante’, zingt Tommy Cash onder meer, waarop Italianen al meteen ironisch opmerkten dat hij in de videoclip niet met een Italiaanse espresso, maar wel met een kop Amerikaanse Starbucks poseert. Het lied bevat nog diepe levenswijsheden zoals ‘Life is like spaghetti – It’s hard until you make it’, en uiteraard gemeenplaatsen over Italiaanse criminelen: ‘Mi money numeroso – I work around the clocko – that’s why I’m sweating like a mafioso.’

Geen ode

Het Estse lied is geen echte parodie op Italië en de Italiaanse cultuur, maar met al deze clichés ook bepaald geen ode. Dat was in februari prompt de aanleiding voor felle uitspraken, onder meer van senator Gian Marco Centinaio van de rechtse Lega-partij. Hij vond meteen dat het lied van het Eurovisiesongfestival moest worden uitgesloten. „De zanger zou naar Italië moeten komen en zien hoe fatsoenlijke mensen werken voordat hij stomme liedjes vol stereotypes schrijft”, schreef hij op Instagram.

En de Italiaanse consumentenorganisatie Codacons klopte aan bij de European Broadcasting Union, dat het Eurovisiesongfestival uitzendt. De organisatie vroeg zich af „of het gepast is om een lied dat een land en een hele gemeenschap beledigt” toe te laten tot de wedstrijd. Het liedje bulkt van de „gebruikelijke clichés over koffie en spaghetti, maar vooral ook over de maffia en de opzichtigheid van luxe, wat een boodschap overbrengt van een bevolking die gebonden is aan de georganiseerde misdaad”. Maar het protest leidde nergens toe. Tommy Cash reageerde haastig dat hij nooit de bedoeling had om de Italianen en hun cultuur te beledigen, en dat het nummer spontaan was gegroeid.

Twaalf punten

Overigens voelen lang niet alle Italianen zich door een popliedje met weinig diepgang in hun vaderlandse eer gekrenkt. De meesten reageren eerder schouderophalend en zien veel ernstiger problemen in de wereld, al zijn sommigen ook gewoon fan. Een greep uit de reacties op YouTube: „Ik ben een Italiaan en ik vind Tommy Cash een artistiek genie”, of ook nog: „Als Italiaan hou ik van Tommy. Hij is erg grappig. Kom snel naar Italië.”

Je moet het ijzer smeden als het heet is, moet Tommy Cash hebben gedacht, die beseft dat zoiets als slechte reclame eigenlijk niet bestaat. Wie weet levert al de aandacht in Italië zelfs behoorlijk wat Italiaanse punten tijdens het Eurosongfestival op. Afwachten of de campagne in Italië, waar posters met „Stem op Tommy Cash” op de muren zijn geplakt, de Italianen net dat extra duwtje geeft om Estland in de finale wie weet zelfs met twaalf punten te belonen.


Wat vindt NRC | Geef, met Claude, de Franse taal weer de plek die ze verdient

Op negenjarige leeftijd vluchtte Claude Kiambe met zijn moeder, broers en zussen vanuit de Democratische Republiek Congo naar Nederland. Zijn vader was in de oorlog daar om het leven gekomen. Ondanks dat drama leerde zijn moeder hem het positieve van het leven te blijven zien, zegt hij. „C’est la vie”, zong ze naar de titel van het lied waarmee Claude, zijn artiestennaam, deze week Nederland vertegenwoordigt op het Eurovisie Songfestival. „C’est comme ci, c’est comme ça/ C’est en haut et en bas.”

Het levensverhaal van Claude, die in 2017 een talentenjacht in Enkhuizen won en eind 2022 met het nummer ‘Ladada (Mon dernier mot)’ op één in de Top 40 stond, is bijzonder genoeg. Dat met hem Nederland voor het eerst met een gedeeltelijk Franstalig nummer aan het Songfestival deelneemt, is niet minder dan een culturele waterscheiding. Sinds het allereerste Songfestival in 1956 heeft Nederland 41 Nederlandstalige en 24 Engelstalige liedjes ingezonden. Het eerste Engelstalige nummer kwam er weliswaar al in 1974 (‘I See a Star’, Mouth & MacNeal), maar de meeste Engelstalige bijdragen dateren van de laatste paar decennia. Het Engels zou een breder publiek aanspreken en volgens sommige artiesten ook geschikter zijn om in te zingen.

Dat mag zo zijn, het valt niet te ontkennen dat het Frans in Nederland aan een culturele herwaardering bezig is. In de jaren zestig en zeventig waren Franstalige artiesten als Françoise Hardy en Serge Gainsbourg ook in Nederland wereldberoemd. Boeken van Franse schrijvers gingen grif over de toonbank, zelfs onvertaald. Om over de dominantie van de Franse cinema nog maar te zwijgen.

Na een aantal zeer magere jaren heeft de Franse taal nu een rentree gemaakt. In de literatuur, natuurlijk, met schrijvers als Édouard Louis, Leïla Slimani, Kamel Daoud of Annie Ernaux. En met ook hier populaire series als Dix pour cent of Lupin. Zelfs de inmiddels dertig jaar oude banlieuefilm La Haine staat opnieuw in de belangstelling. Maar bovenal is het te zien in de populaire muziek, met Aya Nakamura, Gims, Bon Entendeur en Claudes grote voorbeeld uit België, Stromae.

Die hernieuwde belangstelling voor het Frans valt sinds een paar maanden samen met een in sommige kringen gevoelde afkeer van de Verenigde Staten. „Het is uit met Amerika”, schreef columnist Stine Jensen onlangs in NRC. In de Volkskrant pleitte een redacteur ervoor de terugkeer van Trump aan te grijpen om een ander „rolmodelland” (namelijk: Frankrijk) te kiezen. Zo snel zal dat wellicht niet gaan, maar ook om politieke, strategische en economische redenen is het verstandig in een razendsnel veranderende wereld niet te eenkennig naar het Engelse taalgebied te kijken.

Tegen dat licht is het zorgelijk dat talenstudies het nu zo lastig hebben. Terwijl er een groot tekort aan leraren Frans is, maakten twee Nederlandse universiteiten onlangs bekend onder andere Frans als zelfstandige bachelor te willen schrappen. Terecht reageerde de KNAW dat talenstudies „voor de maatschappelijke en economische ontwikkeling” van een klein land als Nederland „cruciaal” zijn. Of om met de titelsong van Claudes nieuwste album te spreken: „Je parle français maintenant/ Als ik je niet versta/ Dan telt het niet mee.”

Het valt te hopen dat zijn deelname aan het Songfestival – of, natuurlijk, le Concours Eurovision de la chanson – ook jonge mensen bewust maakt van het belang andere Europese talen te spreken dan alleen Nederlands en Engels.