De laatste jaren trekt er een ongelofelijke storm van geweld over ‘gidsland’ Zweden. Sinds 2016 nam het aantal schietincidenten en explosies in rap tempo toe, waarbij buitenwijken als Rosengård in Malmö en Rinkeby in Stockholm zwaar werden getroffen. Dubieus hoogtepunt in dit geweld zijn de elf dodelijke schietincidenten in de maand september dit jaar, waarbij alleen al op 28 september twee mensen werden doodgeschoten en een persoon overleed door een explosie.
Wij, een Nederlands-Turkse criminoloog en een Nederlandse officier van justitie van Zweedse komaf, volgen de ontwikkelingen in Zweden met ingehouden adem. In de eerste plaats omdat er sterke parallellen te trekken zijn met Nederland. Zo is het type geweld dat wordt gebruikt vergelijkbaar (explosieven, vuurwapens), speelt het geweld zich af rondom de handel in harddrugs, én worden veelal jongeren en minderjarigen ingezet om het geweld te plegen. Als het zo uit de hand loopt in Zweden, waar zal het geweld in Nederland dan stoppen? In de eerste helft van 2023 hebben er 83 explosies plaats gevonden in Amsterdam, en 89 explosies in Rotterdam. Dit aantal moet natuurlijk naar beneden.
Wat wij in de tweede plaats nauw volgen, is de reactie van de Zweedse politiek op dit geweld. In een poging om grip te krijgen treft de regering verregaande juridische maatregelen. Op 11 september 2022 verkeerde Zweden in een soortgelijke fase als Nederland nu. Na een overwinning van de radicaal-rechtse oppositie, namelijk van de Zweden Democraten van Jimmie Åkesson, veranderde het Zweedse politieke landschap. Het Zweedse centrum-linkse blok heeft moeten inboeten, hoewel de sociaal-democraten nog steeds de grootste zijn in Zweden. De Zweden Democraten regeren mee als gedoogpartij, zonder de minister-president te leveren.
Preventieve spionage
Een van de beloftes die de Zweden Democraten maakten, was het herstellen van de veiligheid in het land. Daartoe heeft de Zweedse premier Ulf Kristersson van de liberaal-conservatieve Gematigden het leger om hulp gevraagd. Verder kunnen statushouders, asielzoekers die in Zweden mogen blijven, onder nieuw beleid het land worden uitgezet vanwege een ‘gebrekkige levenswijze’: zoals het hebben van schulden of contact met iemand in de georganiseerde criminaliteit. En inmiddels is het door een nieuwe wet mogelijk dat de Zweedse politie bij de opsporing van criminaliteit geen onderzoek meer hoeft te openen via de onderzoeksrechter en ‘preventieve spionage’ mag inzetten. Dat houdt in dat elke burger voortaan kan worden afgeluisterd, waarmee de politie hoopt mensen in beeld krijgen die mogelijk een link met een crimineel bendenetwerk zouden kunnen hebben.
Als juristen gaan onze nekharen hiervan overeind te staan. Als een officier van justitie in Nederland iemand wil afluisteren moet er een stevige verdenking zijn voor een strafbaar feit; er moet dus al iets zijn dat erop wijst dat iemand de dader kan zijn. Vervolgens moet een rechter-commissaris toestemming geven voor het inzetten van dit opsporingsmiddel. Hiervan afwijken, zoals in Zweden nu gebeurt, betekent een ernstige inbreuk op iemands privacy. Dat de staat de privacy respecteert, en alleen in onderbouwde gevallen hiervan afwijkt, is een belangrijke pijler van de democratische rechtsstaat.
Indien Zweden een toekomstbeeld vormt van waar de Nederlandse rechtshandhaving naartoe kan gaan, dan is het zaak ervoor te waken hoe de wetgever – de Eerste en Tweede Kamer – reageert op de georganiseerde criminaliteit in Nederland.
Rechtsstatelijke normen
Voor de verkiezingen schreef de Nederlandse Orde van Advocaten een inzichtelijk rapport waarin alle verkiezingsprogramma’s tegen het licht van de Grondwet werden gehouden. In tien van de achttien programma’s kwamen punten voor die volgens de Orde de toets aan de minimumnormen van de rechtsstaat niet doorstaan. Plannen voor migratiebeperking die bijvoorbeeld in strijd zijn met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens kwamen veelvuldig voor. Ook zaken als het opleggen van minimumstraffen, een taakstrafverbod en het dwingend vaker moeten toepassen van het volwassenstrafrecht bij jeugdigen perken de ruimte van de rechter in. Daarnaast zullen maatregelen zoals een zeer zwaar gevangenisregime, het (her)invoeren van levenslange straffen, of het beperken van rechtsbijstand voor gedetineerden in de Extra Beveiligde Inrichting in Vught een aantasting van mensenrechten vormen.
Het is van belang dat politiek en burgers waakzaam blijven tegenover kortzichtige maatregelen, die verregaande opsporingsmiddelen of disproportionele sancties in het leven roepen die niet alleen individuele burgers treffen maar ook de rechtsstaat kunnen bedreigen. Een visie op veiligheid op de lange termijn kan daarbij helpen. Een aspect hiervan is het combineren van preventie en repressie, gericht op jongeren, op een structurele manier. Voorkom bijvoorbeeld dat jongeren gerekruteerd worden om drugs uit containers te halen of explosieven plaatsen.
Investeren in zo’n aanpak, die al ingezet is met het ‘Nationale Programma Leefbaarheid en Veiligheid’, zal meer impact hebben op de georganiseerde criminaliteit dan kiezen voor het laaghangend fruit. Er moet blijvend ingezet worden op het opwerpen van barrières tegen de georganiseerde criminaliteit. Denk aan bewustwording onder havenpersoneel dat benaderd wordt door ronselaars, en aan internationale samenwerking die ervoor dient te zorgen dat onze vitale infrastructuur (havens, luchthavens maar ook bijvoorbeeld het bankwezen) niet misbruikt worden.
Meer aandacht voor preventie kan helpen voorkomen dat de politie in een kat-en-muis spel met criminelen verzandt en naar steeds verdergaande maatregelen grijpt om aan de winnende hand te zijn. De wetgever zou dan ook weg moeten blijven bij ‘detail-wetgeving’ waarbij de ruimte voor magistraten om passende beslissingen te nemen verkleind wordt (denk aan minimumstraffen) of die tot onconstitutionele uitwassen kan leiden (zoals de Zweedse afluister-wet).
Lees ook
De rechtsstaat bij rechts, Wilders is trendsetter
Onnodig
De rechtsstaat is niet zomaar een politiek agendapunt voor tijdens verkiezingen, zoals onderwijs of zorg dat kunnen zijn; de rechtsstaat is een voorwaarde om al het andere mogelijk te maken. Het is zodoende van levensbelang voor onze democratie dat ook een democratisch gekozen regeringscoalitie zich blijft houden aan de rechtsstaat. Als dat niet gebeurt, kunnen we uit Zweden leren welke veiligheidsmaatregelen we dan kunnen verwachten. Maatregelen die niet nodig zijn. Nederland heeft een ontzettend stevige uitvoerende en rechtsprekende macht, maar daar moet wel blijvend in geïnvesteerd worden, met vertrouwen in de kennis en kunde van de magistraten.
Leeslijst
