We heben afgelopen maanden talrijke voorbeelden gezien van hoe in de Duitse radicaal-rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) de rechts-extremisten het voor het zeggen hebben. De vermenging van aloude extreemrechtse netwerken en netwerkjes met AfD’ers die toegang hebben tot bestuur, parlementen, media en financiering, vormt een bedreiging voor de democratie. Gelukkig blijkt uit talloze initiatieven dat Duitsers alert en gemotiveerd zijn om de democratie te verdedigen.
Een greep uit het Duitse nieuws van de afgelopen weken: in Chemnitz, Leipzig en Zwickau worden eind april vrijwilligers van de politieke partijen Die Grünen, Volt en Die Linke aangevallen terwijl ze verkiezingsposters ophangen. In hetzelfde weekend belaagt een boze menigte de prominente Groenen-politicus Katrin Göring-Eckardt, vice-voorzitter van de Bondsdag. Ze wil wegrijden na een bijeenkomst maar wordt tegengehouden door mensen die agressief op haar auto slaan. Pas na drie kwartier kan ze onder politiebegeleiding haar weg vervolgen. In Essen worden op 2 mei twee politici van de Groenen beledigd en geslagen, door een groepje mannen van middelbare leeftijd, uit het niets. De volgende dag worden SPD-Europarlementariër Matthias Ecke en een campagnevrijwilliger van de Groenen in Dresden door een knokploeg in elkaar geslagen, ook zij waren posters aan het ophangen. SPD’er Ecke belandt met meerdere botbreuken in het ziekenhuis. Minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser spreekt van „een nieuwe dimensie van antidemocratisch geweld”.
Eind mei is er een incident uit andere hoek, dat olie op het vuur gooit: in Mannheim steekt een Afghaanse man met een mes in op activisten van de anti-islambeweging Pax Europa, die met een infostand op het marktplein staan. Een politieman grijpt in en wordt doodgestoken. De achtergronden van deze daad worden nog onderzocht maar volgens mediaberichten gaat de politie uit van een islamistisch motief.
Van de marge naar het midden
Het geweld tegen politici en activisten in Duitsland was de afgelopen jaren al flink toegenomen. Vorig jaar waren er in totaal 2.790 aanvallen op mensen die politiek actief zijn, blijkt uit cijfers van de bondsregering. Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van 2019. De meeste aanvallen, 1.219, waren in 2023 gericht tegen politici van de Groenen. In 478 gevallen ging het om geweld tegen AfD’ers. De afgelopen maanden lijkt dit geweld nog erger geworden. „We beleven een escalatie van politieke agressie, steeds verdergaande grensoverschrijdingen, intimidatie en aanvallen”, zei minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser daarover. Geweld roept geweld op.
En dan zien we eind mei allemaal de video van een strandclub op vakantie-eiland Sylt waar rijke jongeren uitgelaten racistische teksten zingen op de oude feesthit L’amour toujours. De verbijstering is groot. De beelden maken zichtbaar dat extreemrechts gedachtegoed van de marge naar het midden verschuift.
Precies dat is de strategie van extreemrechts én van de AfD. Via de AfD heeft het extreemrechtse gedachtegoed, en de taal die er bij hoort, zijn intrede gedaan in de deelstaatparlementen, in stadsbesturen en in de Bondsdag. De AfD-Bondsdagfractie heeft meer dan honderd medewerkers in dienst die actief zijn bij extreemrechtse organisaties, ontdekten journalisten van de Bayerischer Rundfunk. Niet verwonderlijk dus dat de veiligheidsdienst Verfassungsschutz onderzoekt of de partij niet zelf ook het label rechts-extremistisch moet krijgen.
De AfD jut mensen op en ziet zich daarin momenteel helaas ook nog gesteund door mogendheden die belang hebben bij politieke onrust, Rusland voorop. Ook deze Russische connecties maken de partij tot een gevaar.
Ondertussen verlegt de AfD de grenzen van wat gezegd kan worden. Dat AfD-Europarlementariër Maximilian Krah het onlangs opnam voor SS’ers is geen toeval. Björn Höcke, fractievoorzitter in Thüringen, is net nog veroordeeld voor het roepen van de verboden SA-leus ‘Alles für Deutschland’ op een podium. De AfD bedient zo twee doelgroepen: extreemrechts weet dondersgoed wat wordt bedoeld en andere AfD-kiezers zien er niet zo veel kwaad in. Maar het gedachtegoed reist mee op die woorden.
Het is de agressie en de haat in de uitingen van leden van de partij die bijdraagt aan het geweld op straat. Met begrippen als ‘leugenpers’ (Lügenpresse) ‘Volkssterven’ (Volkstod) en ‘verdedigingsstrijd’ (Abwehrkampf), ‘we zullen op ze jagen’ (Wir werden sie jagen!) en de consequente aanduiding van de politieke tegenstanders als ‘links-groen vervuild’ (links-grün versifft). Victor Klemperer schreef het al in LTI – Notizbuch eines Philologen in 1947: „Woorden kunnen zijn als minuscule doses arsenicum: ze worden ongemerkt doorgeslikt, ze lijken geen werking te hebben, en na enige tijd doet het gif toch zijn werk.”
Democratie verdedigen
Heeft Duitsland dan niets geleerd van het verleden? Zeker wel! De zichtbare radicalisering van de AfD en het vooruitzicht dat die partij weleens de grootste kan worden bij de deelstaatverkiezingen in Brandenburg, Saksen en Thüringen dit najaar heeft – gelukkig – veel mensen wakker geschud. Toen in januari het onderzoeksplatform Correctiv met onthullingen kwam over een geheime bijeenkomst van rechts-radicalen in een villa in Potsdam, ontstond een enorme tegenbeweging. Op de bijeenkomst hadden invloedrijke AfD’ers samen met extreemrechtse activisten en ondernemers plannen besproken hoe de ‘omvolking’ kan worden gestopt. Er kwamen voorstellen ter tafel om nieuwkomers het land uit te werken, mensen te deporteren naar Afrika en om met influencers de publieke opinie te bewerken.
De onthulling van Correctiv sloeg in als een bom. Honderdduizenden mensen gingen de straat op in steden als Berlijn, Hamburg, Leipzig en Keulen om te protesteren tegen extreemrechts en vóór de democratie. Hun leus: ‘Nie wieder ist jetzt’ – nooit meer is nu, verwijzend naar de belofte dat de nazi-tijd zich nooit mag herhalen.
Er is een lang niet gevoelde energie vóór de democratie bespeurbaar
De demonstranten werden aangemoedigd door bondskanselier Scholz en andere politici. Zelfs de directeur van de veiligheidsdienst spoorde de ‘zwijgende meerderheid’ aan om zich in te zetten voor de democratie en tegen onverdraagzaamheid. Hij waarschuwde dat zijn dienst niet in z’n eentje de democratie kan verdedigen. Zijn oproep kreeg gehoor. In grote steden en in kleine dorpen bundelden allerlei organisaties hun krachten: vakbonden, politieke partijen van CDU tot Die Linke, voetbalclubs, carnavalsverenigingen en werkgevers organiseerden samen demonstraties. En daaruit zijn weer nieuwe initiatieven ontstaan. In Hamburg bijvoorbeeld werd afgelopen week met de festivalweek Go Vote! de aandacht gevestigd op de Europese verkiezingen.
Oma’s tegen rechts
Het Duitse politieke systeem is ingericht naar de principes van de weerbare democratie: alle staatsorganen hebben de plicht en de macht om de vrije, democratische rechtsorde te verdedigen, zodat er nooit meer een totalitair regime aan de macht kan komen. De democratie wordt beschermd door allerlei bepalingen in de grondwet, door het grondwettelijk hof en de veiligheidsdienst Verfassungsschutz, die ‘grondwetsbescherming’ in de naam heeft. De politiek heeft een cordon sanitaire afgesproken, een ‘brandmuur op rechts’, samenwerking met radicaal-rechts is uit den boze. (Al is de vraag of die na de deelstaatverkiezingen op deelstaatniveau nog houdbaar is.)
De term ‘Weerbare Democratie’ kreeg de afgelopen maanden vleugels. Rechts geweld heeft lang te weinig aandacht gekregen in Duitsland, maar nu is er een lang niet gevoelde energie vóór de democratie bespeurbaar. Het lijkt of iedereen z’n steentje bij wil dragen, op sociale media, door bijeenkomsten te organiseren of naar een demonstratie te gaan. Neem bijvoorbeeld het ‘Thüringen Projekt’ van een groep juristen. Die zochten samen uit hoe een autoritair-populistische partij instituties kan beschadigen als ze aan de macht komt in Thüringen. Ze adviseren nu hoe wetten kunnen worden aangepast en instituties versterkt. Andere deskundigen buigen zich over mogelijkheden om subsidies te stoppen of de partij te verbieden. Journalisten duiden de tactieken van de AfD en lijken zich meer dan in Nederland bewust van de manier waarop populisten gebruik maken van de wetten van de media. De beroemde punkrockband Die Ärzte levert voor al deze initiatieven de arbeidsvitaminen met de single ‘Demokratie’, een loflied. En last but not least: Tienduizenden oudere dames sloten zich aan bij ‘Oma’s gegen Rechts’. Ze lopen mee op demonstraties, verwijderen nazi-stickers uit het straatbeeld en vertellen de jeugd dat democratie het waard is om voor te vechten.
We doen er goed aan in Nederland de ontwikkelingen in ons buurland scherp in de gaten te houden, de AfD zit niet op een eiland. En misschien kunnen we ons laten inspireren door de creatieve energie van de Duitse democratieverdedigers. Of anders door de afgelopen week overleden historicus Frits Boterman. Die zei in een interview in 2018: „Je moet attent zijn op de kleine stapjes die democratie en rechtsstaat ondermijnen. Met zwakke knieën red je het niet.”
Lees ook
Omstreden AfD-lijsttrekker voor de Europese verkiezingen zoekt na alle ‘drek’ de vlucht naar voren
