‘You’ll believe a man can fly!’ luidde de leuze van de eerste Superman-film in 1978. Dat was een historisch moment in wat inmiddels de crisis van de waarheid heet, onze dagelijkse worsteling om feit van fictie te onderscheiden. Zo kun je pak ’m beet zeggen dat Nederland vol is vanwege te veel asielzoekers; dat de maanlanding niet heeft plaatsgevonden; of dat er geen klimaatcrisis is. Hier hoef je geen bewijzen voor aan te dragen, als je verhaal maar een interne logica heeft, een waarheidsgetrouwheid of verisimilitude.
Dat laatste woord liet Superman-regisseur Richard Donner eind jaren zeventig inlijsten voor op de muur in zijn kantoor. Voor hem betekende het: wees waarheidsgetrouw opdat je core business kan gedijen. En die business bestaat uit leugens. Nee, de mens heeft nog nooit gevlogen en dat zal ook nooit gebeuren, maar dat mocht kunstenaar Donner niet in de weg zitten.
Leven met in je hoofd fantastische werelden met vliegende mensen vormt een probleem in de huidige tijdgeest. Die vraagt van ons een andere instelling, één waarin feiten bepalend zijn. Ga maar na: wekelijks leveren wetenschappers rapporten over catastrofale klimaatverandering af. Het spel kan niet hoger zijn – voor niets minder dan ons voortbestaan zijn we afhankelijk van de waarheid.
‘Fake history’
Er is een keerzijde. Hierin kristalliseert zich een beeld uit van de mens als dromer die niet zonder de verbeelding kan, het domein van eindeloze mogelijkheden waarin waarheid relatief is. Dit kaartte de Amerikaanse schrijver Mark Twain aan toen hij zei dat de leugen – als deugd of principe, als vorm van ontspanning of toevluchtsoord in tijden van nood, als de beste vriend van de mens – eeuwig is.
Deze broze relatie tussen waarheid en leugens, tussen werkelijkheid en artistieke schepping, staat op knappen nu Ridley Scotts nieuwe film Napoleon van alle kanten wordt verketterd. De regisseur heeft „niet de moeite genomen om één geschiedenisboek open te slaan” (politiek commentator Agnès Poirier in The Guardian), en hij hecht „totaal geen waarde aan historische feiten” (Bart Funnekotter in NRC).
Scott is niet de enige die onder vuur ligt. Grote verontwaardiging heerst over het nieuwste seizoen van The Crown dat wel heel erg de geschiedenis verdraait. In The Guardian schreef Simon Jenkins eerder al dat de serie „fake history” is, dat ze de werkelijkheid ombuigt tot propaganda en „laf misbruik van de artistieke vrijheid” representeert.
Liegen om te overleven
Terug naar Donners adagium, zijn gebruik van de term verisimilitude als artistieke leidraad. Dat kun je zien als variatie op de stelling die Oscar Wildes verteller poneert in zijn essay The Decay of Lying (1889), namelijk dat literatuur ten onder dreigt te gaan aan een overdaad van waarheid. Luister naar protagonist Vivian: „Als niets kan worden gedaan […] aan ons monstrueuze aanbidden van feiten, dan zal Kunst steriel worden en zal schoonheid verdwijnen.”
Een geloof in het liegen als kernwaarde van een hogere roeping – kunstenaar zijn – lag waarschijnlijk achter regisseur Scotts irritatie toen hij in een interview werd geconfronteerd met de historische fouten in Napoleon. Scott zei: „Get a life.”
Lees ook
Napoleon wordt in nieuwe film als ‘watje’ neergezet
Hiermee riep de cineast onbedoeld Oscar Wilde in de herinnering, voor wie het in The Decay of Lying juist gaat om de vraag hoe een mens een goed leven kan leiden. Wildes oplossing: liegen. Hij kon het weten. Pas in 2017 kreeg hij postuum een pardon, samen met vijftigduizend andere mannen die oorspronkelijk strafrechtelijk werden vervolgd vanwege ‘illegale, homoseksuele daden’. Met andere woorden: zijn leven lang moest hij liegen vanwege zijn seksualiteit. Liegen was overleven, een way of life. Zijn essay was bedoeld om aan te tonen dat de mens in een onvergeeflijk harde wereld alleen vrij kan zijn door de helende eigenschappen van de verbeelding, van kunst. Bovendien, het leven imiteert de kunst veel meer dan andersom. Wilde: „Het zelfbewuste doel van het leven is zelfexpressie, en kunst biedt ons beeldschone vormen waardoor het leven die energie kan realiseren.”
Waarheidsgetrouw
Zo’n vorm is Napoleon. Sterker, de film heeft de plicht om de geschiedenis naar hartenlust te herschrijven. De enige verantwoordelijkheid van een kunstenaar is personages in een verhaal te laten handelen en denken conform een interne logica. Dan is het helemaal waarheidsgetrouw dat Superman vliegt of dat Napoleon van de partij is als Marie Antoinette wordt onthoofd.
Nog een keer Twain, die váák van alles zei over feit en fictie: „Het zou wijs zijn als we onszelf trainen om bedachtzaam te liegen; om te liegen voor een goed en geen kwaad doel; om ten voordele van anderen te liegen; om niet wreed, pijnlijk of kwaadwillend maar helend, hulpvaardig, menselijk en onhandig te liegen; om niet twijfelend of martelend te liegen alsof we ons schamen voor onze hogere roeping, maar standvastig, eerlijk en met ons hoofd opgericht.”
De leugen als hogere roeping – dat lijkt funest nu agenten van nepnieuws, complotdenkers en klimaatontkenners in Europa en elders in het centrum van de macht belanden. Als Scott, Twain en Wilde volgend, met Napoleon iets laat zien, dan is dat wel hoezeer we de verbeelding nodig hebben in onzekere tijden. Niet de waarheid maar de leugen staat onder druk – zie de kritiek op Scotts film, terwijl er nauwelijks een betere, leugenachtigere maar tegelijkertijd waarheidsgetrouwere visie op de tirannie van machtswellust te bedenken valt dan die in Napoleon.
Wie de wereld wil begrijpen, wie weet misschien zelfs veranderen, bedient zich van de leugen. Niet de politieke, de cynische, maar de morele leugen waarover Twain schrijft. Ja, we zullen er – weer en weer – in moeten gaan geloven, dat een man kan vliegen.
