Wanneer ambtenaren bij Margaret Thatcher binnenkwamen om te zeggen dat er ergens een probleem was, reageerde zij, zo wil de overlevering, met: „I know the what. Don’t tell me the what. Tell me the how.”
Alle verkiezingen hebben een eigen verhaal en de verkiezingen van 2023 deden aan Thatcher denken. Dit waren de verkiezingen van het „wat”. Van politici die volop problemen signaleerden, het daar glorieus met elkaar over eens waren, maar ook niet veel verder kwamen dan dat. Vrijwel geen „hoe”. En al helemaal geen „waarom”.
Om een verkiezingscampagne te begrijpen, kijk je niet enkel naar de uitslag. Je bekijkt het geheel, vanaf het begin, en zelfs verder terug. Het verhaal van de verkiezingen geeft een beeld van hoe het land ervoor staat, hoe het gaat met de inwoners en de politiek. Maar het verhaal wordt ook bepaald door de vertellers – politici, journalisten, analisten – en de verkiezingsuitslag wordt beïnvloed door de keuzes die zij maken.
Deze verkiezingen gingen over veel meer dan immigratie of bestaanszekerheid. Ze waren de uitdrukking van een verhaal dat veel dieper gaat dan één beleidsthema. Het was een verhaal dat de afgelopen jaren tot stand kwam. Van het beloven van oplossingen van problemen voor burgers en die niet leveren. En de reactie van mensen daarop. De zoektocht naar iets anders. Niet iets specifieks. Maar gewoon iets anders.
Nooit definitief
Het is dan ook goed om niet alleen te kijken naar Geert Wilders, maar naar het hele blok dat voor kiezers het afgelopen jaar symbool stond voor dat andere: de PVV, de BBB en NSC. Deze partijen waren de afgelopen maanden communicerende vaten. Wat er in peilingen bij de een bij kwam, ging er bij de ander af. Zij hadden in grote lijnen hetzelfde verhaal. Niet enkel over immigratie, maar over een nieuwe start. Een reactie op de oude politiek.
Dit blok eindigde met 64 zetels in de Tweede Kamer. Al maanden lang was de kans groot dat mensen bij één van deze partijen zouden samenkomen. Het enige verrassende was dat dat bij Wilders was.
Daarna gebeurde wat altijd gebeurt na de shock van een radicaal-rechtse overwinning. We zagen overal de terminologie van het definitieve. Het volk had gesproken. Deze kiezers zouden zijn afgehaakt. Sheila Sitalsing schreef in de Volkskrant zelfs dat Nederland „definitief is gezwicht voor het rechts-extremisme”. Het vreemde: uitslagen van eerdere verkiezingen werden nooit als definitief gezien. De overwinning van Rutte op Wilders in 2017 was geen definitieve overwinning op het populisme. Er was niks definitiefs aan de Europese zege van Timmermans in 2019. Zelfs de dominantie van de VVD in vier opeenvolgende algemene verkiezingen werd door niemand als definitief gezien.
Een uitslag is geen uitkomst. Die wordt pas achteraf bepaald, door de mensen die met de uitslag aan de slag moeten. Het is belangrijk dat zij een goede analyse maken van wat er is gebeurd. We hebben gezien wat de terminologie van het definitieve in andere landen aanrichtte. Die biedt slechts twee opties: je buigt mee met het definitieve (wat centrum-rechts doet) of komt in radicaal verzet (wat centrum-links doet). Het is een self-fullfilling prophecy: de flanken worden sterker en het midden verzwakt verder.
Wie beter kijkt ziet dat dit geen definitief oordeel was van de Nederlandse bevolking. Het was een momentopname. Is ons land veranderd op 22 november? Enkel de politieke werkelijkheid is veranderd. Mensen die twee weken geleden nog op andere partijen zeiden te stemmen, kwamen uiteindelijk terecht bij de PVV. Zijn die mensen – zo’n anderhalf miljoen – in twee weken andere mensen geworden? Nee. Ineens racist geworden? Nee. Ineens onbereikbaar geworden? Nee. Ze kunnen zo weer weg zijn bij de PVV. In een democratie maken kiezers geen onomkeerbare stappen, maar bewegingen.
Wanneer we beseffen dat deze uitslag niet definitief is, biedt dat ruimte om er op een goede manier mee om te gaan. Dan kun je kijken naar wat ertoe leidde. En wat er moet veranderen.
Lees ook
De wraak van Wilders, de wraak van de kiezers
Het midden had geen antwoord
Het verhaal van deze verkiezingen begon zichzelf te schrijven in de zomer. We kregen onverwachte verkiezingen in een turbulente tijd. Kiezers vroegen, na roerige Haagse jaren: wie geeft ons de nieuwe politiek die wij verdienen? En daar hadden de traditionele partijen geen antwoord op. Uiteindelijk konden de meer gematigde alternatieven dat antwoord ook niet geven. En toen kwamen velen uit bij het meest radicale antwoord.
Kiezers waren niet voorbestemd om naar de PVV te bewegen. Tot in de laatste dagen twijfelde meer dan de helft van de Nederlanders over hun stem. Ze maakten bewegingen van de een naar de ander. Nooit echt overtuigd. Mensen wilden wel gaan stemmen, maar op wie?
De campagnes van de middenpartijen gaven hun geen antwoord. Tot eind oktober was het midden dominant – VVD, GL/PvdA en vooral NSC heersten in de peilingen – maar zij konden uiteindelijk niet genoeg overtuigen. Frans Timmermans was vooral bezig met laten zien wat voor een premier hij wilde zijn, in plaats van waaróm hij het moest worden. Bij de VVD zagen we wat we altijd zien: een uitgekiende strategie gebaseerd op wat mensen willen horen, in plaats van wat de partij zelf wil zeggen. Omtzigt verloor zichzelf in zijn pogingen grip te houden op de campagne. Door belangrijke onderwerpen steeds boven de markt te laten hangen, lukte hem dat tot begin november. Daarna verloor hij de regie.
We zagen op televisie keer op keer de oogverblindende leegte van de Nederlandse politiek. Belangrijke politici wilden de strijd met elkaar niet aangaan. Ze leken bang om met grote ideeën te komen. Ze gebruikten ‘het moet gaan over de inhoud’ en ‘nieuwe politiek’ als frames die mensen moesten aanspreken, zonder vervolgens inhoud of nieuwe politiek te leveren. In plaats van het vertellen van grote verhalen, somden ze liever grote problemen op. Steeds dezelfde.
Ze vergaten dat wanneer je mensen niet méér geeft dan je wil om concrete problemen op te lossen, ze vanzelf naar een ander gaan wanneer die problemen niet opgelost worden. De trend van de afgelopen decennia zette door: de oogverblindende leegte van kapotgeteste campagnes en de in onechtheid strandende pogingen om te zeggen wat de kiezer wil horen.
Het liet zien dat de partijen in het midden vooral met zichzelf worstelen. Zij zijn hun eigen grootste tegenstander. Hun fout is niet dat ze niet genoeg op Wilders lijken, maar dat ze zijn vergeten wie ze zelf zijn. Ze hebben niet te weinig geluisterd naar de kiezer, maar juist te veel. En tijdens dat luisteren zijn ze uit het oog verloren wat ze zelf te zeggen hebben.
De roep om nieuwe politiek duurt inmiddels al decennialang en ongemerkt hebben we gekregen wat we wilden. Politici die luisteren en schijnbaar niet veel meer dan dat. Zo bezien is de nieuwe politiek al lang gearriveerd en is het juist die politiek waar we klaar mee zijn: de politiek van het ‘wat’, van lege campagnes, van angstige politici die te veel bezig zijn met de kiezer en te weinig met ideeën. Die denken dat luisteren naar kiezers als een spiegel is: je hoort iets en je zegt het na.
Wanneer traditionele partijen niet meer in staat zijn om te vertellen waarom ze eigenlijk bestaan, dan vlucht de kiezer naar de flanken. Omdat daar het ‘waarom’ altijd zo duidelijk is, dat het niet eens meer hoeft te worden uitgesproken: wij beschermen je manier van leven tegen buitenstaanders, tegen verandering en tegen een losgezongen en onoprechte heersende klasse.
Lees ook
De winst van radicaal-rechts maakt duidelijk: dit land is bezig zichzelf af te schaffen
Stemmen omdat het moet
Een van de grote signalen die de kiezer gaf, is dat zij genoeg heeft van de machteloosheid en de leegte die de traditionele politieke partijen bieden. Het is niet dat de kiezer niet naar het midden wil. Het is dat het midden haar niet weet te overtuigen. Je voelde het bij de stembussen; we gingen stemmen omdat het moest. Niet uit overtuiging.
Hoe moet dat machteloze midden verder? Ondanks de uitslag spelen de brede middenpartijen een bepalende rol bij het schrijven van de uitkomst van dit verhaal. Een verkeerde analyse leidt tot verkeerde reacties. Dat is wat in andere landen is gebeurd: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Polen en Hongarije. Waar centrum-links radicaliseerde en centrum-rechts ging meebuigen met het radicale. Het gevolg: verdere irrelevantie en sterkere flanken. Een wankelende rechtsstaat en democratie.
De grootste valstrik is dat de traditionele partijen zichzelf nog verder verliezen. Dat ze proberen te lijken op de winnaar. Dat ze niet doorhebben dat Wilders niet won omdat hij het juiste antwoord had. Maar dat Wilders won, omdat zij zelf niet meer wisten wat hun eigen antwoord was. Wie het populistische verhaal wil verslaan zal dat moeten doen door een beter verhaal te vertellen. Dat kiezers weer doet luisteren naar de politiek, in plaats van andersom. Pas als het midden daar weer toe in staat is, zal de roep om nieuwe politiek verstommen.
Leeslijst
