Opinie | De onderstroom als bron van hoop

In deze grimmige tijden is er ogenschijnlijk weinig positiefs om ons aan vast te klampen. In de bovenstroom, de voor iedereen zichtbare en dominante trends, zijn de golven hoog en wild, met oorlogen, geopolitieke machtsverschuivingen, handelsconflicten, voortwoekerend populisme, autocratische leiders, voelbare klimaatverandering, strijd om kritieke grondstoffen en democratieën die worden bedreigd. Wie alleen naar de bovenstroom kijkt, scheert over de diepere lagen heen van de onderstroom, waar contra-trends ontstaan die zich onder de radar afspelen en die de kiemen vormen voor de toekomst. Naar schatting werken bijna 1 miljard mensen over de hele wereld in stilte aan een betere, schonere en gezondere wereld.

Mensen zoeken elkaar op en verenigen zich in gemeenschappen op lokaal niveau om hun eigen schone energie op te wekken, voedsel te verbouwen, voor elkaar te zorgen, eigen scholen te stichten en hun eigen leefomgeving in te richten. Zo zijn er in Nederland al zo’n 700 energiecoöperaties, heeft een derde van de huishoudens zonnepanelen (dat zijn 2,6 miljoen woningen) heeft 16 procent van de huishoudens een warmtepomp en wekken we meer dan 50 procent van de stroom duurzaam op. Na een lange aanloop gaat de energietransitie sneller dan ooit, niet alleen in Nederland maar wereldwijd. Deze mondiale onderstroom wordt ook wel The Commons genoemd – gemeenschappelijke gronden en middelen – een snel groeiende beweging van onderop die voor velen onzichtbaar is maar snel aan kracht wint.

De onderstroom beïnvloedt de bovenstroom. Niet de golven bepalen het ritme van de toekomst, maar de onderstroom en daarin gebeuren mooie, hoopvolle dingen. Hoe groter de chaos in de bovenstroom, als markering van een verandering van tijdperk, hoe krachtiger de onderstroom wordt, die uiteindelijk de invulling vormt van een nieuwe tijd. In schijnbaar hopeloze tijden is er meer dan ooit behoefte aan hoop en die is te vinden in de onderstroom, voor wie goed en scherp kijkt. Empirisch is aangetoond dat als 20-25 procent van de mensen actief bijdragen aan een transitie, er sprake is van een kantelpunt, een onomkeerbare ontwikkeling.

Bezien we de onderstroom in Nederland, dan zien we inmiddels tal van inspirerende, sprankelende initiatieven. Uit recent onderzoek van de Universiteit van Wageningen blijkt dat Nederlanders zich massaal inzetten voor de natuur. Van de volwassen Nederlanders heeft het afgelopen jaar 34 procent zichvrijwillig ingezet voor natuur en groen, dat zijn 5 miljoen mensen! Vergeet het beeld van de klassieke natuurvrijwilliger, een oudere man met een verrekijker en een passie voor natuurbehoud: de moderne natuurvrijwilligers komen uit alle leeftijdsgroepen en hebben diverse achtergronden. Het gaat dus om een diversiteit aan mensen die van alles doen, zoals zwerfafval opruimen, buurttuinen en groenstroken onderhouden en het geven van natuurwandelingen en rondleidingen.

Bouwen met vlas

Steeds meer burgers kopen in collectieve vorm landbouwgrond op voor natuurvriendelijke voedselproductie. Ook ontstaan steeds meer gebiedscoöperaties voor natuurinclusief boeren en grondcoöperaties waarin burgers en boeren samenwerken om natuurvriendelijker te produceren. In Flevoland hebben bij Zeewolde tweehonderd boeren samen met burgers geïnvesteerd in het grootste windpark op land, waaruit zij de winst verdelen.

In de bouw timmert de Gideonsbende stevig aan de weg om de bouw sneller te verduurzamen en stimuleert het programma Building Balance biobased bouwen. Zo zijn er al 22 regionale coalities gesmeed tussen boeren en bouwers om vezelgewassen als hennepstro, miscanthus en vlas te telen en ze in de bouw toe te passen als isolatiemateriaal en om nieuwe woningen van te bouwen.

In 2025 worden er naar verwachting 2.500 biobased nieuwbouwwoningen gerealiseerd en zijn er 2.600 biobased renovaties gepland, vooral bij woningcorporaties, in totaal dus zo’n 5.000 biobased woningen (nieuwbouw + renovatie). Absolute regionale koploper is Friesland, met tientallen hennepprojecten, honderden nieuwbouwwoningen van hennep en binnenkort de eerste vezelhennepfabriek van Europa, waar isolatiemateriaal van hennep wordt gemaakt. Biobased bouwen geeft de landbouw een nieuw perspectief en boeren een nieuw verdienmodel, met hulp van tijdelijke subsidie, en bouwers een nieuwe markt, zodat iedereen wint. En bij biobased bouwen op grote schaal creëren wij in Nederland een aanzienlijke CO₂-opslag, door het vermijden van traditionele bouwmaterialen als beton, cement en staal en CO₂-opslag in biobased woningen en gebouwen. Dat kan in 2035 oplopen tot zo’n 7 megaton CO₂-reductie per jaar, ongeveer 34 procent van de jaarlijkse uitstoot van de bouwsector en zo’n 4,5 procent van de totale Nederlandse CO₂-uitstoot.

In de zorg is al jarenlang een beschaafde opstand gaande van zorgprofessionals die weer zeggenschap willen krijgen over hun beroepsveld. Mantelzorgers, apothekers, huisartsen, specialisten en verpleegkundigen, hebben zich verenigd in tal van initiatieven om de zorg menselijker, eenvoudiger en goedkoper te maken. Zij zien een zorginfarct op zich afkomen en komen in actie om een systeemcrisis af te wenden.

Agora-scholen

Ook in het onderwijs brandt het vernieuwingsvuur, met honderden initiatieven van onderop en de onderwijsvernieuwingsbeweging United4Education. Onderwijsvernieuwers zien dat de wereld sneller verandert dan het onderwijs en dat het onderwijs zich daartoe dient te verhouden. De grote thema’s van deze tijd als klimaat, energie, circulariteit, voedsel, ongelijkheid, en vrede en veiligheid, zouden centraal moeten staan op scholen, met meer ruimte voor de docenten en het kind centraal.

Een mooi voorbeeld van onderwijsvernieuwing is het Agora-concept, een revolutionair onderwijsconcept wat in de eerste jaren op veel weerstand stuitte bij de onderwijsinspectie, scholen, ouders en docenten en zelfs leerlingen. In dit systeem is ieder kind uniek, heeft een eigen leerroute en wordt door vijf werelden gegidst: de wereld van de wetenschap, kunst, samenleving, spiritualiteit en de sociaal-ethische wereld. De persoonlijke ontwikkeling van het kind staat centraal, maar kinderen ontwikkelen zich samen en leren van elkaar. Kennis wordt niet zozeer aangeboden aan kinderen; zij creëren zelf kennis vanuit de vragen die zij stellen. De docent begeleidt dit leerproces zodanig dat de juiste diepgang wordt bereikt en dat de kinderen vaardigheden leren die nodig zijn voor een leven lang leren. Leerlingen ronden hun school af met een regulier diploma, maar dat is maar een deel van de competenties die kinderen zich eigen maken. Er zijn inmiddels meer dan dertig Agora-scholen, van basisscholen tot voortgezet onderwijs, van vmbo tot vwo.

Kortom, het bruist van de positieve energie in de onderstroom. Er is veel meer bereidheid onder mensen om dingen aan te pakken dan wij denken en die beweging van onderop groeit gestaag. De onderstroom bestaat uit mensen die nieuwe antwoorden zoeken voor de uitdagingen van onze tijd. Ze bouwen aan andere vormen van ondernemen, wonen, landbouw, energie, zorgen, besturen en samenleven. Deze onderstromers wachten niet op toestemming, denken voorbij het bestaande systeem en handelen vanuit betrokkenheid, urgentie en verbeeldingskracht. Dat maakt de onderstroom geen randverschijnsel, maar de toekomst in wording.

Een menselijker systeem

Al deze initiatieven in de onderstroom hebben één ding gemeen: zij representeren de zoektocht naar een ander, menselijker, duurzamer, natuurlijker, democratischer systeem, waarbij mensen echt gezien en gehoord worden. Veel mensen zitten klem tussen de bureaucratie van de overheid en de kilte van de markt, en dat is geen comfortabele positie. Daarom nemen zij het heft in handen en laten zien hoe het wel kan, vanuit hun hart en vanuit waarden als samenredzaamheid, vertrouwen, compassie, verbondenheid en liefde.

Mensen zijn het vigerende cynisme en pessimisme zat, zijn gefrustreerd door falend overheidsbeleid en willen laten zien hoe het wél kan vanuit andere, positieve waarden. Er komen ook steeds meer sociale ondernemingen, bedrijven die niet de winst maar een maatschappelijk doel vooropstellen. In een wereld die wordt gedomineerd door ratio en kortetermijnwinst, groeit het besef dat echte transformatie begint bij onszelf.

Er is al het nodige onderzoek gedaan naar de onderstroom, zoals door Tine de Moor, hoogleraar Sociale Ondernemingen en Instituties voor Collectieve Actie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en initiatiefneemster van CollectieveKracht. Zij heeft aangetoond dat na elke systeemcrisis het aantal collectieve burgerinitiatieven opvlamt. Ook blijkt dat de onderstroom snel groeit, maar wel gevoed moet worden, want onderstromers lopen tegen allerlei problemen aan, zoals wet- en regelgeving, of gebrekkige medewerking vanuit gemeenten. De overheid zou deze beweging van onderop juist moeten faciliteren. Onderstromers willen samen iets aanpakken vanuit vertrouwen, maar stuiten op gestold wantrouwen bij de overheid. Ze streven naar autonomie en willen als gemeenschap met elkaar dingen regelen daar waar de overheid het laat liggen. Ze willen de overheid dus juist helpen in plaats van voor de voeten lopen, maar zo wordt dat door de overheid helaas niet gepercipieerd.

De brede beweging van onderop moet zichtbaar worden en een eigen platform krijgen. Op een oproep op LinkedIn om mee te doen met de onderstroom, kwamen duizenden reacties van mensen die al aan de slag waren met vernieuwende projecten en initiatieven. Daarom hebben Manon van Leeuwen, Tijmen van den Heuvel en ik onlangs een virtueel podium gelanceerd, Onderstroom.org, waarop we in kaart willen brengen hoe die onderstroom eruit ziet, welke mensen daarin actief zijn, wat voor initiatieven kunnen bijdragen aan een systeemverandering en wie de potentiële leiders zijn van de onderstroom. Er is plek voor initiatieven op het gebied van energie en klimaat, voedsel en landbouw, gezondheidszorg, onderwijs, kunst, samenleving, en democratie.

Informele macht

De onderstroom bevat een aanzienlijk potentieel aan leiderschap van mensen die tegen de bovenstroom in roeien en langdurig grote inspanningen moeten verrichten om doorbraken te realiseren. Samen vormen zij een informele macht die nauwelijks een stem krijgt in Nederland omdat ze niet in de positie is om deel te nemen aan de besluitvorming. De ervaring leert dat de formele macht nogal behoudend is en hindermacht vertoont als het om systeemverandering gaat, terwijl de informele macht vooruitstrevend is en veranderkracht heeft, zoals beschreven door Flor Avelino in haar proefschrift Power in Transition. Deze informele macht is heel belangrijk in tijden van chaos, maar wordt schromelijk onderschat en het wordt tijd dat zij serieus wordt genomen.

Het samenbrengen van de formele en informele macht kan verfrissend werken aan overlegtafels over transities die in de regel vastlopen. Neem het landbouwakkoord dat er nooit is gekomen, omdat van de 50 partijen aan tafel er zeker 45 de huidige intensieve landbouw wilden behouden. Stel je voor dat grond- en gebiedscoöperaties zouden mogen aanschuiven, waarin burgers en boeren al samenwerken om natuurvriendelijke en regeneratieve landbouw te bedrijven. Het zou een antwoord kunnen zijn op het eeuwige gepolder, wat zijn waarde heeft gehad, maar niet werkt bij transities, omdat dan juist scherpe, gedurfde keuzes nodig zijn in plaats van compromissen.

We moeten niet naïef zijn, want ook in de onderstroom gebeuren lelijke dingen en gaat het er soms grimmig aan toe, met extremisten aan linker- en rechterzijde. Maar wij richten ons op het mooie en hoopvolle in de onderstroom, want transities lukken nooit vanuit pessimisme en cynisme, maar wel vanuit hoop, optimisme en vertrouwen.

De onderstroom is nu nog kwetsbaar en ongeorganiseerd, maar groeit snel en wordt uiteindelijk mainstream, zo leert de transitielogica. Het zorgt voor druk op bedrijven en overheden om de omslag echt te maken. De indirecte impact van de onderstroom is groter dan de directe impact, alleen zien veel onderstromers dat niet. Veel mensen denken dat persoonlijke keuzes en acties weinig uithalen om systeemveranderingen te realiseren, maar die lijden aan de illusie van machteloosheid. Wij zijn het systeem en systeemverandering begint juist met persoonlijke acties en keuzes. Dus als mensen de illusie van machteloosheid van zich afwerpen kan dit een betekenisvolle beweging worden met grote impact.

Je kunt er laatdunkend en cynisch over doen, maar bedenk: wat nu groot is ontstond ooit klein. Dus blijf niet staan kijken en afwachten, maar doe mee met de onderstroom en maak hem sterker. Want er komt een moment dat je kinderen of kleinkinderen aan je vragen: „Waar waren jullie toen onze toekomst werd bepaald, wat hebben jullie toen voor ons gedaan om die wereld beter achter te laten?”

Delen





Mail de redactie