Opinie | De middenpartij is uitgespeeld

Posted on May 12, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Essay | Politiek systeem Na twintig jaar aanmodderen dreigt het politieke midden te verdwijnen. Nu zijn er tal van manieren waarop politici zichzelf kunnen vernieuwen, weet Matthijs Rooduijn. Maar doe in godsnaam íets.

12 mei 2023

Leestijd 8 minuten

Er is een „zeer ernstig geval van kortsluiting blootgelegd tussen een groot deel van de samenleving aan de ene kant en de politieke en spraakmakende intellectuele elite aan de andere zijde”. En dat niet alleen. Er is „een breed heersend, maar tevens divers samengesteld ongenoegen”.

Bovenstaande gaat natuurlijk over de politieke situatie sinds de verkiezingsoverwinning van de BoerBurgerBeweging (BBB) bij de Provinciale Statenverkiezingen van twee maanden geleden.

Niet dus.

De inmiddels ietwat oubollig klinkende woorden komen uit een hoofdredactioneel commentaar van NRC Handelsblad van precies twintig jaar geleden, geschreven in aanloop naar de Eerste Kamerverkiezingen van mei 2003. Een jaar eerder had Pim Fortuyn de Nederlandse politiek op haar grondvesten doen trillen.

Eind deze maand kiezen de kersverse leden van de Provinciale Staten (en de kiescolleges in Caribisch Nederland en van Nederlanders die in het buitenland wonen) opnieuw een nieuwe Eerste Kamer. De analyse van toen is volledig van toepassing op de situatie van nu, al zijn er natuurlijk accentverschillen. In 2003 was het de LPF, in 2023 is het de BBB. Destijds ging het over de ‘puinhopen van acht jaar Paars’, nu over de Toeslagenaffaire en Groningen. Toen hadden we het over een ‘Haagse kaasstolp’, nu over een ‘partijkartel’. Toch blijven de overeenkomsten opmerkelijk: er was en is sprake van een wijdverbreid ongenoegen met de gevestigde politiek, kiezers die op drift zijn, en anti-establishmentpartijen die er uitermate goed in slagen bestaande onvrede te mobiliseren en bovendien verder aan te wakkeren.

Zijn dan alleen de specifieke details veranderd in de afgelopen twee decennia? Herhaalt de geschiedenis zich iedere twintig jaar? Daar lijkt het wel op. Maar schijn bedriegt. Want onder de oppervlakte hebben zich fundamentele aardverschuivingen voorgedaan. Verschuivingen die de manier waarop wij politiek bedrijven waarschijnlijk ingrijpend zullen gaan veranderen.

Eenmaal losgeweekt zijn veel kiezers niet meer bij de traditionele middenpartijen teruggekeerd

Precies twintig jaar geleden veroverden de klassieke middenpartijen (CDA, PvdA, VVD en D66) nog 80 procent van de Eerste Kamerzetels. Maar sindsdien zijn er van die zetels bij iedere volgende verkiezing een paar verdwenen. In 2007 was het percentage zetels gedaald tot 68 procent, in 2011 en 2015 tot respectievelijk 61 en 57 procent. In 2019 hadden de traditionele middenpartijen samen voor het eerst minder dan de helft van de Eerste Kamerzetels in handen (45 procent). En eind deze maand hebben de klassieke middenpartijen in totaal waarschijnlijk nog maar net iets meer dan een derde van de senaatszetels.

In de Tweede Kamer zien we een soortgelijke ontwikkeling. In de jaren nul werden de vier traditionele middenpartijen bij Tweede Kamerverkiezingen nog gesteund door 60 tot 80 procent van de kiezers. In de jaren 10 was dit gedaald tot zo’n 50 tot 70 procent. Bij de laatste verkiezingen, in 2021, veroverden de vier partijen samen 55 procent van de zetels – een relatief hoog percentage, waarschijnlijk door de naweeën van de hoge mate van vertrouwen in de politiek in de eerste fase van de coronapandemie. Volgens de peilingwijzer zouden de traditionele middenpartijen, als er nu verkiezingen werden georganiseerd, nog zo’n 35 procent van de zetels overhouden.

Neerwaartse spiraal

Natuurlijk is de deplorabele staat van het traditionele midden deels het gevolg van unieke omstandigheden. Denk aan de eerder genoemde Toeslagenaffaire, de situatie in Groningen en het debat over thema’s als stikstof en asiel. Een premier die al meer dan tien jaar aan het pluche plakt helpt ook niet mee. Maar hoewel de huidige dip onder politiek gunstigere omstandigheden misschien iets minder diep zou zijn geweest, suggereert de overduidelijke trend sinds de opkomst van Fortuyn dat de penibele situatie geen tijdelijke anomalie is, maar naadloos aansluit bij de neerwaartse spiraal van de afgelopen decennia.

Waar komt deze neergang van het midden nu vandaan? Om te beginnen klopt de analyse die nu al twintig jaar op repeat staat: door onvrede met de politiek, en kiezers die steeds meer zijn gaan switchen tussen partijen, zijn anti-establishmentpolitici steeds succesvoller geworden. Maar in aanvulling daarop heeft ook de reactie van mainstreampolitici zélf een flinke duit in het zakje gedaan. CDA, PvdA, VVD en D66 ontdekten al snel dat de politieke ophef rondom voor populisten goed verlopen verkiezingen na een tijdje altijd weer ging liggen, en er uiteindelijk weer ‘normaal’ kon worden bestuurd. Als puntje bij paaltje kwam kon het midden altijd de draad weer oppakken. Premier Rutte is het vleesgeworden voorbeeld van deze hoe-dan-ook-snel-weer-doorgaan-mentaliteit.

Geen andere politicus dan onze premier is ook zo bedreven in het strategisch ‘meeveren’ met zijn opponenten, en in het excuses aanbieden mocht de veer onverhoopt een keertje breken. Tot en met de coronapandemie werkte deze strategie uitstekend, maar sindsdien lijkt de leider van de VVD toch echt over zijn houdbaarheidsdatum heen te raken. Er waren net iets te veel sorry’tjes, net iets te veel knuffels naar deze of gene zijde. Wat eerst werd gewaardeerd als oprechtheid, krijgt steeds meer een zweem van opportunisme.

Rutte is en was niet de enige. Ook bij andere middenpartijen is het altijd al weer snel business as usual. En ook bij andere partijen lijken opportunisme en strategisch denken vaak belangrijker dan inhoud.

Lees ook dit essay van Piet de Rooy: Weer is het populisme het antwoord op een dwalende tijd

Laag vertrouwen

Het hele traditionele midden is hierdoor steeds meer symbool komen te staan voor de arrogantie van de macht. Voor een in zichzelf gekeerd politiek systeem dat vooral met zelfbehoud bezig is en weigert te vernieuwen en te doen wat noodzakelijk is. Dat is ook nu het geval. Het huidige kabinet, waarin drie van de vier traditionele middenpartijen zitting hebben, grossiert vooral in het niet nemen van beslissingen over prangende maatschappelijke kwesties. Het is een strategie van uitstellen, vertragen en afwachten. Ironisch genoeg bevestigt dit soort gedrag precies het punt van de kritische anti-establishmentpolitici. Of ze nu Fortuyn heetten, Marijnissen, Wilders, Baudet of Van der Plas.

De reacties vanuit het traditionele midden (of het gebrek daaraan) hebben tot veel onvrede, verontwaardiging en wanhoop bij kiezers geleid. Afgelopen dinsdag liet het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) weten dat het vertrouwen in politici in de tien jaar dat het bureau hier onderzoek naar doet niet zo laag is geweest. Het onderzoek laat ook zien dat politieke onvrede zich in pieken en dalen manifesteert; in de afgelopen jaren zijn er momenten geweest van grote onvrede (zoals nu), maar waren er ook momenten waarop mensen juist relatief veel vertrouwen hadden in politici en politieke instituties (bijvoorbeeld tijdens de eerste fase van de coronapandemie). Netto is er over de jaren geen duidelijke toe- of afname van de politieke onvrede.

Wat wel echt is veranderd, is de politieke vertaling van die onvrede. Veel meer dan vroeger zijn mensen met weinig vertrouwen in de politiek ook daadwerkelijk op anti-establishmentpartijen gaan stemmen. Dit komt voor een groot deel door de overtuigingskracht van deze partijen; populistische politici hebben met hun anti-eliteboodschap en hun mediagenieke optredens steeds meer kiezers aan zich weten te binden. Niet de onvrede zelf is dus toegenomen, maar ontevreden kiezers zijn wel steeds massaler op partijen gaan stemmen die deze onvrede tot uitdrukking brachten.

Gedurende twintig jaar hebben telkens weer andere anti-establishmentpolitici verschillende groepen kiezers van de traditionele middenpartijen losgeweekt. En eenmaal losgeweekt zijn veel van deze kiezers niet meer op het oude nest teruggekeerd. Zo bleef er steeds minder van het traditionele midden over, zonder dat het gemiddelde vertrouwen netto is afgenomen.

Daarbij is er wel sprake van een radicalisering van de ontevredenheid op de flanken. De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) waarschuwde in een recent rapport voor de groei van anti-institutioneel extremisme. Het gaat dan om mensen die geloven dat de macht in handen is van een kwaadaardige elite bestaande uit politici, ambtenaren, journalisten en media. Steeds vaker fantaseren deze radicale groepen op sociale media over het met geweld aan de kant zetten van deze elite. Dit soort groepen extremisten vormen natuurlijk maar een fractie van de veel grotere groep gematigdontevredenen. Maar de waarschuwing van de AIVD toont wel aan dat een bepaalde mate van a-politieke weerzin zich steeds dieper in onze samenleving nestelt.

Zo naderen we langzaam het moment waarop onze politiek echt een andere dynamiek zal gaan krijgen. Hoe verder het traditionele midden afkalft, hoe groter de kans ook wordt dat de hoofdrolspelers zélf fundamenteel zullen veranderen. Partijen kunnen hun teloorgang niet eindeloos onbeweeglijk blijven aanzien. Het CDA is met ongeveer vijf zetels in de peilingen nu even groot als bijvoorbeeld JA21 of de Partij voor de Dieren. Hoe zullen de christen-democraten zich gaan opstellen als deze situatie van blijvende aard blijkt te zijn? Ook de PvdA is electoraal nog maar een schim van haar oude zelf, en inmiddels lijken de sociaal-democraten op weg naar een nieuwe partij samen met GroenLinks. De VVD lijkt de grote krimpdans vooralsnog te ontspringen.

Maar nu het einde van het tijdperk-Rutte steeds dichterbij komt, is er nog maar weinig wat de eclectische achterban van die partij echt bij elkaar houdt. Ik zie niet in waarom het de VVD op termijn anders zal vergaan dan eerder de PvdA en het CDA.

Midden tegenover flanken

Maar de erosie van het midden zal uiteindelijk niet alleen gevolgen hebben voor de spelers. Ook het spel zal veranderen. Ons Nederlandse meerpartijenstelsel wordt door politicologen omschreven als ‘gematigd pluralistisch’. De reden is dat de grote middenpartijen relatief dicht bij elkaar staan en conflicten betrekkelijk makkelijk opgelost kunnen worden door onderhandelingen en compromissen. Maar de afkalving van het midden brengt een ontwikkeling met zich mee richting een ‘gepolariseerd pluralistisch’ systeem. In een dergelijk stelsel staan de relevante partijen verder uit elkaar, zijn de ideologische verschillen met de partijen op de flanken groot, en zijn antipolitieke sentimenten wijdverbreid. Nederland beweegt al jaren die kant op, maar tot nu toe heeft het traditionele midden het initiatief in handen weten te houden. Dat zal niet lang meer duren.

Dit zal grote gevolgen hebben voor het vormen van regeringscoalities. De steeds langer durende kabinetsformaties tonen aan dat het vormen van regeringen lastiger en lastiger wordt. Hoe sterker gepolariseerd het partijsysteem is, hoe radicaler de flankpartijen zich opstellen, des te moeilijker het voor middenpartijen wordt zich van elkaar te onderscheiden. Het gevolg is dat het politieke conflict zich vooral openbaart tussen het midden aan de ene kant en de flanken aan de andere kant, terwijl de conflicten binnen het politieke midden onderbelicht blijven. En als onduidelijk is wat de verschillen tussen de kleurloze middenpartijen nu eigenlijk zijn, zullen steeds meer kiezers op zoek gaan naar alternatieven.

Hoe kleiner het midden wordt, hoe meer partijen er nodig zijn voor meerderheidscoalities, en hoe ingewikkelder de kabinetsformaties. De gevolgen hiervan zijn nu al duidelijk zichtbaar. Kabinetten hebben de afgelopen jaren flink wat ervaring opgedaan met besturen zonder meerderheden in de Eerste Kamer. Het zal vermoedelijk ook niet lang meer duren voor de vorming van kabinetten van middenpartijen met meerderheden in de Tweede Kamer onmogelijk wordt. Tel bij dit alles de krimpende en daardoor veranderende partijen en het transformerende partijstelsel op, en het wordt duidelijk dat de politieke dynamiek in Den Haag echt anders zal worden.

De afkalving van het midden leidt ons naar een gepolariseerd politiek systeem

We zijn op weg naar een systeem met nieuwe hoofdrolspelers en nieuwe (informele) spelregels. Hoewel zich sinds de opkomst van Fortuyn langzaamaan allerlei politieke veranderingen hebben voorgedaan, heeft het klassieke midden de gevolgen daarvan tot nu toe redelijk succesvol onder het tapijt weten te schuiven door star vast te houden aan de Haagse mores van weleer. We bereiken nu echter het punt waarop dat simpelweg niet meer kan. Opvallend weinig mensen, inclusief politici, lijken zich dat te (willen) realiseren.

Wat te doen? Mij lijkt vrijwel iedere poging de afkalving van het traditionele midden te voorkomen gedoemd te mislukken. Daarvoor is het na twintig jaar aanmodderen echt te laat. Dat wil overigens niet zeggen dat er geen tijdelijke oplevingen mogelijk zijn. Het is bijvoorbeeld niet uitgesloten dat er bij de VVD toch een nieuwe leider opstaat die de partij een tijdje bij elkaar weet houden in het post-Rutte-tijdperk. En wie weet slagen de christen-democraten erin hun normen-en-waarden-verhaal nieuw leven in te blazen. Maar dit soort oplevingen zullen van tijdelijke aard zijn. Waar kiezers vooral naar snakken zijn écht nieuwe verhalen, betrouwbare en oprechte nieuwe spelers, en een nieuw en eerlijker spel. En dat lijken de traditionele middenpartijen in hun huidige vorm niet meer te kunnen bieden.

Minderheidskabinetten

Wat moet er dan wel gebeuren? Ten eerste moeten de spelers het initiatief naar zich toe durven te trekken en zich aanpassen aan de nieuwe realiteit. De PvdA is daarin het meest vooruitstrevend. De samenwerking met GroenLinks laat zien dat de sociaal-democraten voorbij de eigen grenzen durven kijken. Ten tweede zullen partijen met initiatieven moeten komen voor aanpassingen aan het spel. Overweeg nu eindelijk eens het minderheidskabinet als een serieuze optie. En zoek partijen met soortgelijke ideeën op vóór er verkiezingen zijn in plaats van daarna. Minderheidskabinetten en pre-electorale coalities zijn maar twee voorbeelden; er zijn tal van manieren waarop partijen zichzelf en de politiek kunnen vernieuwen. Maar doe in godsnaam íets.

Na de senaatsverkiezingen eind deze maand zal het eerst weer over het succes van BBB gaan. Als het politieke rumoer is gedoofd, zullen Rutte c.s. vermoedelijk snel weer terug proberen te keren naar hun business as usual (lees: hun opportunistische politiek van uitstellen en afwachten). Maar het lijkt steeds minder waarschijnlijk dat dit opnieuw zal lukken. Er is te veel veranderd. En er zullen nog vele veranderingen volgen.

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 13 mei 2023.

Cabaretier Fieke Opdam was non: ‘Ik ben blij dat ik nu beha’s en gekleurde onderbroeken mag dragen’

admin
September 27, 2024
0

Fieke Opdam ging als 18-jarige in Noord-Brabant het klooster in; ze was de jongste non ooit in Nederland. Tien jaar leefde ze zonder vrije toegang tot internet en met geen weet van dingen als de opkomst van verschillende soorten pindakaas; toen ze voor de eerste keer in tien jaar weer in een supermarkt rondliep, werd ze misselijk van alle geuren. „In het klooster was er nooit echt een geur, behalve die van groene zeep”.

De laatste keer dat ze een habijt droeg was tijdens een try-out voor de voorstelling Non-Actief, waarmee Opdam (35) door Nederland toert. Ze gaat daarin terug naar haar kloostertijd en de periode dat ze de buitenwereld opnieuw leerde kennen. De regie is in handen van cabaretier en zangeres Karin Bloemen (64). „Karin was de eerste regisseur bij wie ik in de lelijkste vorm over mijn verleden kon praten”, zegt Opdam.

Haar haren zijn half opgestoken, met een dunne vlecht op haar achterhoofd, en ze draagt paarse glitteroogschaduw. Ze zitten naast elkaar in de repetitiestudio bij Bloemen thuis in Broek in Waterland. Haar make-up is bijna dezelfde als die van Bloemen, haar mentor. Opdam vindt het prettig dat zij bij het gesprek aanwezig is.

Van Bloemen heeft Opdam geleerd „nul schaamte en angst” te voelen over het feit dat ze in haar kindertijd seksueel werd misbruikt door een naaste, zegt ze. Ze heeft een turbulente tienertijd gehad en werd op haar vijftiende uit huis geplaatst. Deze traumatische ervaringen hebben er onbewust toe geleid dat ze voor het klooster koos. Volgens Opdam is het misbruik één detail uit het verleden om haar levenskeuzes te begrijpen, maar wat zij in de voorstelling wil belichten is waar ze nu staat.

Daklozenopvang

Opdam ging op haar achttiende het klooster in. Op haar 28ste werd ze weggestuurd door de moeder-overste. Ze stelde namelijk een heleboel vragen over van alles, zegt ze. In de achtertuin van het klooster werd een zwembad gebouwd. „Hoe kan dat als wij in armoede leven?”, vroeg Opdam. Als zuster mocht zij, bij hoge uitzondering, pedagogische wetenschappen studeren aan de Universiteit in Amsterdam. „Dit terwijl ik het contact met de buitenwereld minimaal moest houden.” Opdam was gehoorzaam en ging altijd rechtstreeks naar de universiteit en daarna direct terug naar het klooster. „Maar alsnog begon ik nieuwsgierig vragen te stellen over wat ik buiten de kloosterdeuren zag.” De vragen werden de overste te veel en op een gegeven moment was de maat vol. „Zonder overleg of uitleg stond ik ineens op straat.”

Ik wilde het podium op, mijn moeder zei dat ik niet mooi kon zingen

Het enige wat ze nog had was haar habijt en 250 euro die de overste haar had gegeven. „Wat wil ik nu echt?”, vroeg ze zich toen af. „Als kind wilde ik graag het podium op, maar mijn moeder vond mij te dikkig en zei dat ik niet mooi kon zingen. In het kloosterkoor zong ik te hard en daarom mocht ik niet meer meedoen.”

Het eerste wat Opdam na haar gedwongen uittreding deed was de Kleinkunstacademie in Amsterdam bellen, met de vraag of ze auditie mocht doen voor de acteursopleiding. Volgens Opdam voelde de receptioniste haar „enorme drive” en mocht ze bij hoge uitzondering vanwege haar „standvastigheid” auditie doen. Ze deed auditie in haar tuniek, het enige kledingstuk dat ze nog had, maar werd afgewezen. „De docenten vielen bijna van hun stoel toen ze hoorden dat ik net uit het klooster was gekomen.” Ze heeft nog lang met de gedachte geworsteld om zich bij een ander klooster aan te sluiten, maar dat heeft ze toch niet gedaan.

De enige plek waar ze terechtkon, was de daklozenopvang, zegt ze, daar verbleef ze af en toe in de eerste twee jaar na het klooster. Ook was ze au pair in een christelijk gezin, gaf voorlichting over seksueel misbruik aan vrouwen die slachtoffer waren van seksueel misbruik en ging ze op zangles.

„In het begin had ik in mijn repertoire alleen psalmen.” Ze sprak toen nog „oubollig” Nederlands, want in het klooster werd ouderwets en keurig Nederlands gesproken. „Mijn zangdocente raakte gefascineerd door mijn levensloop en bood toen aan om bij haar te komen wonen.” De docente stoomde haar klaar om auditie te doen; ze werd aangenomen en in 2020 studeerde ze af aan de Koningstheateracademie in Den Bosch. „Hierna werd mijn theatertour vanwege de pandemie gecanceld en koos ik ervoor om op zangles te gaan bij Karin.” Algauw ontstond hun samenwerking voor Non-Actief.

Fieke Opdam en haar mentor Karin Bloemen, met wie ze Non-Actief schreef.

Foto’s Roger Cremers

Machtsmisbruik

„In het klooster werd ik niet geprikkeld door nieuwe dingen”, zegt Opdam. Ze had geen vrije tijd en geen vrije toegang tot het internet. Liedjes in haar hoofd neuriën deed ze ook niet. „Ik had niet eens een lievelingskleur.” Heel soms ging ze wandelen of de katholieke krant lezen. „We hebben wel een keertje geschaatst, omdat het Jeugdjournaal langskwam om opnamen te maken. Een dag van tevoren kregen alle nonnen schaatsen. We deden alsof we in onze vrije tijd op het ijs stonden, terwijl ik niet eens kon schaatsen.”

Ze vindt dat haar hele leven is bepaald door machtsmisbruik. In het klooster werd er zo min mogelijk geluid gemaakt en was Opdam de hele dag stil. Nu is dat lastig voor te stellen, omdat ze aan één stuk door praat. „Zelfs in mijn slaap ben ik niet meer te stoppen.” Opdam heeft naar eigen zeggen tien jaar lang in een wereld geleefd die totaal geen ruimte gaf voor ontwikkeling. In het klooster had alles een betekenis. „Is je jurk gekreukeld? Dan hou je niet genoeg van God. Ben je te laat gekomen voor het bidden? Dan hou je niet van bidden.” Volgens de nonnen kon zij het normale leven niet aan. „Nu kan ik ze het tegendeel bewijzen.”

Ze vindt het schandalig dat ze zomaar op straat is gezet, maar toch is ze het klooster ook heel dankbaar. „Mij wegsturen was het beste wat ze ooit voor me hadden kunnen doen. Ik hou nog steeds van de zusters, omdat het ook maar mensen zijn en ik heel veel van ze heb geleerd.” Karin Bloemen mengt zich in het gesprek en zegt dat geluk Opdams grootste wapen is tegen de mensen die haar pijn hebben gedaan.

Voor de zusters is ze nu een bui tenbeentje en een persoon die zondig leeft. „Ik vermoed dat ze voor me aan het bidden zijn.” Ze heeft het hun nooit kwalijk genomen dat ze niet meer naar haar omkeken, omdat de zusters volgens haar niet de vrijheid hebben om te mogen kiezen van wie ze houden. Opdam is niet meer religieus, maar gelooft wel dat er een god bestaat, alleen niet op de manier waarop de katholieke kerk God ziet.

Leedvermaak

Is ze van plan de kloosterzusters uit te nodigen voor de show? „Nee, de katholieke wereld is daar niet op gemaakt. Die willen niet geconfronteerd worden en ze zullen het ook niet grappig vinden.” Zo komt Opdam in het begin van de voorstelling het podium op in haar originele habijt – dat mocht ze eigenlijk niet houden.

In de jaren in het klooster had ze best veel ontwikkelingen gemist. „Het is alsof je iemand uit de jaren zeventig in de jaren twintig hebt gezet”, grapt Bloemen over de voorstelling. Volgens Bloemen schaamde het publiek zich bijna tijdens de try-outs, omdat het te hard moest lachen om de pijnlijke en waargebeurde scènes. „Door de grappen begrijpt het publiek wat Fieke al heeft verwerkt.” Ook merkt Bloemen dat het publiek soms geshockeerd reageert op gebeurtenissen en dat Opdam het dan moet herhalen zodat het tot ze doordringt.

Het gangbare beeld van nonnen is dat van ingetogen vrouwen zijn die alleen met God bezig zijn en er alles aan doen geen zonde te begaan. Opdam vertelt dat ze straf kreeg toen ze bij een tehuisbezoek eens de vogeltjesdans deed met bejaarden, en dat sommige nonnen stiekem seks met elkaar hebben. „Ik heb ook kloosterseks gehad. Dat was wel een doodzonde. Na de seks gingen we in de biechtstoel zitten en werden we vergeven.”

Terug in de buitenwereld ontwikkelde ze langzaam haar eigen identiteit. „In kledingwinkels vond ik alles mooi, omdat ik nog niet wist wat ik mooi vond.” Een moment dat terugkomt in de voorstelling zijn haar oneindige outfit-wisselingen. „In de auto had ik altijd verschillende outfits mee, omdat ik op straat bij ieder ander persoon een nieuwe stijl zag en die meteen wilde uitproberen. In bijvoorbeeld het tankstation kleedde ik mij dan snel om, omdat ik niet wist wie ik was.”

Ze schrijft ook een boek over de zoektocht naar zichzelf in en na het klooster. De filmrechten zijn verkocht. „Ik ben blij dat ik nu beha’s en gekleurde onderbroeken mag dragen en dat ik zie dat ik borsten heb”, zegt ze terwijl ze een kijkje neemt in haar decolleté. „Maar mijn habijt heb ik nog steeds lief, want als meisje wilde ik niets liever dragen.”

Waarom zelfs ijshanddoeken en koelbaden de staking van een lauwwarme Damloop niet konden voorkomen

admin
September 27, 2024
0

Willem Luyckx was een van de laatste starters. Bijna veertigduizend lopers waren hem al voorgegaan, toen hij zondag rond kwart over drie begon aan zijn Dam tot Damloop. Uitzonderlijk warm vond hij het niet. De zon brak af en toe door, 22 graden. Maar misschien komt dat ook doordat hij tot een jaar geleden in Israël woonde, en daar liep in temperaturen van meer dan 30 graden.

Meteen nadat Luyckx’ startgroep was vertrokken, besloot de organisatie het hardloopevenement tussen Amsterdam en Zaandam stil te leggen, omdat hulpdiensten het aantal oververhitte lopers niet meer aankonden. De twee groepen na die van Luyckx, samen zo’n 5.000 lopers, mochten niet meer starten.

„Er worden toch ook marathons gelopen in 30 graden”, zegt Luyckx. Het kan volgens hem niet anders dan dat veel lopers slecht voorbereid waren op hun 16 kilometer naar Zaandam: te weinig getraind, te hard van start gegaan of te weinig gedronken.

Dat gevoel overheerste zondag aanvankelijk ook bij Martijn van Rees (34). Hij zat in de groep na Luyckx, en hoorde op weg naar het startvak over de afgelasting. Bijna tien maanden had hij getraind om met zijn twee zussen de Damloop te kunnen rennen. In de schaduw hadden ze zitten wachten voor de start. Het was bijna fris geweest. „In eerste instantie dacht ik: wat een onzin, waar slaat dit op?”, zegt Van Rees. „Maar later sprak mijn zusje iemand die wel had gelopen en langs de route allemaal mensen had zien liggen die onwel waren geworden. Dan snap je zo’n besluit wel.”

In 2019 werd de Damloop ook al gestaakt vanwege de hitte. Is het toeval dat zoiets twee keer gebeurt bij het grootste hardloopevenement van Nederland? Valt de organisatie iets te verwijten? Of heeft ze juist goed gehandeld?

Koelbaden en ijshanddoeken

Drie dagen voor de start hadden ze een extra overleg, organisator Le Champion, de gemeente en hulporganisaties. Het leek warm te worden, boven de twintig graden. Reden om bijzondere maatregelen te nemen: deelnemers extra informeren over lopen in de hitte, meer waterposten, de tijd tussen startgroepen oprekken, zodat minder lopers tegelijk op het parcours zijn. „Toen is unaniem besloten dat we niet hoefden af te gelasten”, zegt René Wit, directielid van Le Champion.

Er was volop zorg: 260 hulpverleners ter plaatse, 29 zorgposten. Er stonden vier koelbaden, ijshanddoeken, elf ambulances om onwel geworden lopers naar het ziekenhuis te brengen. In de ochtend waren er nog weinig problemen, zeggen vroege starters. Maar in de loop van de middag merkten hulpdiensten dat het aantal lopers met klachten snel steeg. Alle ambulances waren bezet, de meeste bedden in de twee regionale ziekenhuizen vol.

Voor zulke situaties zijn duidelijke afspraken gemaakt, zegt een woordvoerder van de GHOR  Zaanstreek-Waterland, de organisatie die gezondheidsdiensten rond de Damloop coördineert. „De regel is: niet de zorg schaalt op, maar het evenement schaalt af. De reguliere zorg mag niet in het geding komen. Wij kunnen het niet verantwoorden als iemand elders 112 belt en we niet kunnen komen.”

Die afspraken waren aangescherpt na 2019, toen zorgdiensten op vrijwel elk front tegen hun grenzen aanliepen. Meer dan vijftig lopers hadden toen dusdanig ernstige hitteklachten dat ze naar het ziekenhuis moesten: een hitteberoerte, heet dat. „Dat wordt vaak onderschat”, zegt de GHOR-woordvoerder. „Als je mensen dan niet meteen helpt, kan dat permanente schade opleveren.”

Op de thermometer was het dit jaar weliswaar minder warm dan vijf jaar terug (23 graden vs. 26 graden) maar dat is niet het enige dat telt. Hulpdiensten kijken vooral naar de wet bulb globe temperature (WBGT), waarin onder meer ook de luchtvochtigheid, het stralingsniveau van de zon, de wind en de warmte van de omgeving (de route van de Dam tot Damloop is vrijwel onbeschut en volledig bestraat) worden meegenomen. „Dat laat zien hoeveel hitte een loper aan zijn omgeving kwijt kan”, aldus de woordvoerder. En de WBGT was dit jaar volgens haar zelfs iets hoger dan in 2019.

Op basis van die graadmeter, die elke tien minuten wordt herberekend, kunnen hulporganisaties voorzien welk deel van de lopers in problemen gaat komen. Dat aantal, gekoppeld met opstopping bij de ambulances, was reden om even na drieën de Damloop te staken.

Zwabberen, wartaal

Het lichaam wil zijn kerntemperatuur op 37 graden houden, dan functioneert alles optimaal. Wie zich inspant, wordt warmer. Het lichaam stuwt het warme bloed dichter naar de huid, om de hitte af te voeren. Je wordt rood, je transpireert. Hittestress ontstaat wanneer het lichaam er niet langer in slaagt om de warmte af te voeren, zegt Maria Hopman, hoogleraar integratieve fysiologie aan het Radboudumc te Nijmegen. En dat kan leiden tot een hitteberoerte: „Als mensen een lichaamstemperatuur boven de 40 graden hebben, beginnen te zwabberen, slecht zien, wartaal uitslaan of niet meer aanspreekbaar zijn.”

Het enige dat helpt, zegt Hopman, is zo snel mogelijk afkoelen. „Nog niet zo heel lang geleden werd oververhitting bij jonge duurlopers die stierven afgedaan als een hartstilstand – en dus werd de verkeerde aanpak gekozen bij mensen die oververhit waren. Ze werden in een ambulance naar het ziekenhuis gebracht.”

De Dam tot Damloop heeft sinds enkele jaren op verschillende plekken in het parcours en aan de finish koelbaden. Organisator Le Champion doet het heel goed, zegt Hopman. „Moet ook wel, want er zijn heel pijnlijke dingen in hun geschiedenis gebeurd.” Driemaal, in 2009, 2014 en 2016, overleed een deelnemer. „Ik ben ervan overtuigd dat mensen zondag het leven is gered doordat ze in een koelbad zijn gezet”, zegt organisator René Wit.

Hopman deed temperatuurmetingen bij deelnemers aan de Zevenheuvelenloop bij Nijmegen. Steevast zo’n 15 procent zit boven de 40 graden bij de finish. ‘Steevast’ kan zelfs betekenen dat het telkens dezelfde mensen zijn die zo heet worden. Hopman mat twee jaren achtereen de lichaamstemperaturen. Het waren nagenoeg dezelfde deelnemers die een temperatuur van meer dan 40 graden bereikten.

Een risicoprofiel maken voor duurlopers, kunnen voorspellen wie last gaat krijgen van oververhitting, „dat is de toekomstdroom”, zegt internist Jelmer Alsma, sinds acht jaar lid van het medisch comité dat de Rotterdam Marathon begeleidt. De enige risicogroep die hij kan aanwijzen, evenals Maria Hopman, is die van jongere lopers. „Boven de 40 jaar oud krijgen deelnemers eerder een verzwikte enkel of een hartstilstand. Tussen de 20 en de 35 zie je vaker oververhitting.”

Ze zijn voorzichtig in het opperen van oorzaken. Misschien zijn jongeren iets nonchalanter, neigen ze tot overschatting. Ook doordat ze fysiek sterk zijn. Zo sterk dat ze bijna ongetraind zo’n duurloop tot een goed einde kunnen brengen. Misschien zijn ze geneigd minder te luisteren naar de signalen van hun lichaam, kan een kwestie van levenservaring zijn.

Als Alsma één voorspellend signaal moet noemen, dan zijn het lopers die stickers met tussentijden op hun arm hebben geplakt. Die per se een snelle tijd willen lopen. „Als je de oververhitte lopers later ondervraagt, blijkt dat ze altijd ergens harder zijn gegaan dan goed voor ze was.”

Bij degenen die met een kerntemperatuur van meer dan 40 graden over de finish komen, zag Hopman dat de meesten het prima aankunnen, maar een enkeling niet. Het kan, kortom, iedereen overkomen. „Bij sommige mensen is ogenschijnlijk niks aan de hand. Die verschijnen goed getraind en goed voorbereid aan de start. En dan nóg kan een kilometer voor de finish ineens de lamp uitgaan.” Een woordvoerder van het Zaans Medisch Centrum zag onder de daar binnengebrachte deelnemers goed getrainde marathonlopers.

Dit is precies wat organisator Le Champion wilde communiceren toen hij de donderdag vóór de Damloop nog een laatste nieuwsbrief naar de inschrijvers stuurde. Bij alle aanbevelingen van ‘rustig aan’, ‘veel water drinken’, zat ook een interview met een vrouw die al dertien marathons had gelopen, maar bij wie toch „het licht uitging”. Naar eigen zeggen had ze onvoldoende aandacht gehad voor signalen dat het niet goed ging. „Wees daarom alert als je lijf je iets wil zeggen.”

Derde zondag in september

„Ik ben hartstikke tevreden over het verloop van dit weekend”, zegt organisator Wit. „We hebben geen ernstige ongelukken gehad. Onze protocollen hebben goed gewerkt.”

Hij kan zich de frustratie van lopers die niet mochten starten goed voorstellen. Maar uiteindelijk is het besluit om te staken ook in hún belang genomen. In de afgelopen editie ziet Wit dan ook vooral bewijs dat de maatregelen die na 2019 zijn aangescherpt, goed werken.

Ook de GHOR, de coördinator van de medische diensten, vindt dat goed is gehandeld. Afgelopen editie hielpen de aanwezige medici ruim twee keer zoveel mensen met bedreigende hitteklachten als vijf jaar geleden. Toen waren het er vijftig, nu meer dan honderdtwintig. Maar door de aanwezigheid van koelmogelijkheden, werden veel van hen nu ter plekke geholpen, waardoor de zorg het langer aankon. De editie van 2019 werd eerder op de dag stilgelegd.

Tegelijkertijd was de zorg óók onvoldoende om een startveld van 45.000 lopers aan te kunnen, bij een temperatuur van net boven de 20 graden. Is het grootste hardloopevenement van Nederland té groot geworden?

Volgens organisator René Wit is de Damloop „nog goed beheersbaar”. Met het huidige aantal deelnemers zit het evenement aan zijn logistieke grenzen, zegt hij, maar het is verantwoord. De gemeente Zaandam laat weten dat na elke editie een evaluatie plaatsvindt met hulpdiensten en Le Champion. „Op die conclusies gaan we nu niet vooruitlopen.”

Nu de planeet opwarmt is het aannemelijk dat het eind september vaker zo heet zal zijn. Een oplossing is vroeger op de dag te beginnen, oppert de GHOR-woordvoerder. Ook zou de organisatie het evenement kunnen verschuiven naar later in het jaar. René Wit wil er voorlopig niet aan. „De Dam tot Damloop van 2025 start gewoon op de derde zondag van september.”

Bitterzoet, bijtend en hoopvol: Nick Cave is na donkere jaren dichterbij zijn fans dan ooit

admin
September 27, 2024
0

„Mijn verjaardag”, herhaalt de zanger Nick Cave met een frons. Nadat hem eerder al een pluchen kikker was toegespeeld, een verwijzing naar de song ‘Frog’, feliciteert een fan vooraan hem alsnog met zijn verjaardag – de in Australië geboren Cave werd onlangs 67 jaar. „Concentreer je”, briest die echter, aan de rand van het podium. Moet hij hier echt iedereen bij de les houden? Hij dóét niet aan verjaardagen. „Daarvoor ben ik te oud.” Zijn verjaardag? Meer een survive-dag, gnuift de zanger. „Wees stil en luister hiernaar”, is zijn gebod. Waarna hij op minimale pianonoten aan de theatrale vertelling van ‘Conversion’ begint, een van zijn nieuwe songs over transformatie en een spiritueel ontwaken.

Een diepe connectie wil Nick Cave voelen met zijn toehoorders. Het is tweeënhalf uur zijn ontbrandingsmotor en voor minder gaat het niet. Zeker niet aan het begin van zijn Europese tournee – hij doet Amsterdam aan voor twee shows. En ook al is zijn nieuwe Wild God, een verrukkelijk hoopvol, soul en gospel ademend album er nog maar net. De show bevat dus veel nieuwe songs die voor het eerst live klinken. Focus! Moet hij het nog eens zeggen?

Levensvreugde

‘JOY’ lezen we nu. Levensvreugde voelen. Kan het ooit nog zonder die ‘maar’, die adembenemende stomp in je maag die ogenblikkelijk herinnert aan de wanhoop, verdriet en alles waardoor een mens heen moet gaan na het afschuwelijk tragische verlies van een kind? Laat staan van twee, zoals Cave overkwam. Niets is meer hetzelfde, alles is veranderd. Maar Nick Cave, getormenteerde gentleman van het zware gemoed, literaire liedjesschrijver vol bijtende spot en dromer van gitzwarte sprookjes, is na donkere jaren dichterbij zijn fans dan ooit.

**Nick Cave** in de Ziggo Dome. Foto Andreas Terlaak

Soms letterlijk vallend op hun uitgestoken handen spuugt hij in Amsterdam demonen in de bek. Bitterzoet, getergd, aaibaar is hij, maar ook de kwetsbare ziel die aan zijn vleugel de dood enigszins kan omarmen. Of in elk geval, weet te accepteren met een lichtere en – nog erger – gelukkige kijk op de wereld. En het leven daarna, richting „the kingdom in the sky”. Al is zijn God allang geen betrouwbare gids meer.

Zijn tragiek komt aan, maar het voert niet meer de boventoon. Klein en „een beetje sad” is ‘O Children’ over hoe zijn kinderen vroeger speelden. Solo aan de piano beneemt ‘I Need You’ de adem („Just breathe, just breathe” – het is onverdraaglijk). Maar ‘Joy’ stijgt met koorzang formidabel boven alle pijn op.

Steengoed keert de sfeer richting de vintage Cave met gebalde vuist. Vergelding! Waanzin! Verdoemenis! Hij is de rusteloze verteller. Voel die onderhuidse spanning in ‘Tupelo’. ‘From Her to Eternity’ is een gissende en borrelende highlight met een bijtende Cave. Natuurlijk, het spooky verhaal van ‘Red Right Hand’ vol kerkbellen. Beukend ook: ‘The Mercy Seat’ (1988), zijn epos over de elektrische stoel met talloze bijbelse verwijzingen.

Ze dreunen na, terwijl Cave rusteloos in maatpak zijn catwalk af draaft, de ogen vlammend in het lange gezicht. Terwijl album Wild God gemaakt blijkt voor het podium, is Cave knap boven zijn rouw uitgestegen.

Luister naar