Opinie | De Europese liberale waarden zijn afgedankt

Op sociale media circuleert een afbeelding van George Orwell. Hij leest een boek getiteld 2024 en kijkt geschrokken, zo niet doodsbenauwd. Is de toestand echt zo erg? Zou Orwells 1984, voor het eerst verschenen in 1949, een leidraad voor het heden kunnen zijn?

We mogen best gniffelen dat de Europese integratie niet ten onder is gegaan sinds de Brexit en de opkomst van soevereinistische politici als Giorgia Meloni, Viktor Orbán en Robert Fico in Italië, Hongarije en Slowakije. We mogen ook best zeggen dat de laatste verkiezingen voor het Europees Parlement wederom een duidelijke meerderheid voor de centrumlinkse en centrumrechtse partijen hebben opgeleverd. Sommigen mogen zelfs beweren dat populistische politici de hoop en angsten van ‘gewone mensen’ beter kunnen kanaliseren dan de liberalen.

Maar het is onmiskenbaar – en hier komt Orwell om de hoek – dat het verhaal en de praktijk van de politiek in heel Europa ingrijpend zijn veranderd, wie er ook in de verschillende hoofdsteden aan de macht is. Liberale normen en gedragingen zijn in verval en onliberale en nativistische alternatieven vieren hoogtij.

Na de val van de Berlijnse muur werd door de winnende partijen bij verkiezingen in Europa een premie op de liberale waarden gezet: vrijheid, verdraagzaamheid, redelijkheid, inclusiviteit, terughoudendheid en zelfkritiek. Niet alleen de democratie, maar ook de rechtsstaat en de mensenrechten werden gekoesterd. Open grenzen voor kapitaal, goederen, diensten en mensen werden eerder als een kans dan als een bedreiging beschouwd.

Vrede en welvaart

Historische en wetenschappelijke feiten werden niet breed betwist en de reguliere media weigerden extreme standpunten te ventileren, ook als dit ten koste ging van winst en amusement. Culturele tolerantie en religieuze neutraliteit stonden buiten kijf. Ngo’s die voor sociale, humanitaire of ecologische doelen opkwamen werden gezien als bondgenoot bij de instandhouding van de liberale orde. Multilateralisme op basis van gelijkheid, inclusiviteit, vertrouwen en samenwerking werd beschouwd als middel om vrede en welvaart te waarborgen.

De Europese integratie was de parel van het liberale project. De Europese Unie belichaamde de integratie en werd als doeltreffend middel gezien in de omgang met de mondialisering – een moedig experiment in grensoverstijgende democratie, een slimme manier om buurlanden te stabiliseren en een instrument om de positie van Europa in de wereld te versterken.

Misschien hebben we dan nooit het „einde van de geschiedenis” beleefd dat Francis Fukuyama kort voor de val van de Muur aankondigde, maar de liberale consensus verenigde de regerende centrumlinkse en centrumrechtse partijen in heel Europa. Inmiddels zijn de liberale waarden omstreden of zelfs afgedankt – niet alleen door de flankpartijen, maar ook door die in het midden en hun kiezers.

Militante bewegingen

Het nieuwe verhaal gaat vooral over het ‘nationaal belang’, veilige grenzen, bescherming van ‘onze’ producenten en religieuze wortels. Mondialisering, multiculturalisme, multilateralisme en Europese integratie liggen onder vuur. Mensenrechten en rechten van minderheden zijn uit de mode. Zorg voor het milieu, vakbondsactiviteiten en zelfs feminisme worden nu beschouwd als radicale, zo niet militante bewegingen die door de heersende orde genegeerd of anders toch beteugeld moeten worden.

Law and order heeft nu de voorrang – niet de rechtsstaat. De discussie draait om de voorbereidingen op oorlog in plaats van vrede. Politici strijden om de prijs voor beste schreeuwlelijk, niet om die van beste onderhandelaar. Tot de vijanden van de staat behoren rechters en maatschappijhervormers die eens door de liberalen werden verheerlijkt. Mannen in uniform, en soms in soutane, herwinnen aan belang.

Publieke-omroepmensen ontslagen

Het nieuwe verhaal wordt gevolgd door actie. De ijzeren vuist van de staat wordt steeds vaker ingezet – niet alleen tegen mensen op drift, maar ook tegen ngo’s die hen proberen te helpen. Lhbt+-gemeenschappen en milieuactivisten worden door veiligheidsdiensten in de gaten gehouden en op allerlei manieren lastiggevallen. Publieke-omroepmensen die proberen onafhankelijk te blijven, worden ontslagen of buitenspel gezet.

Ik heb het hier niet over China of Rusland, maar over EU-lidstaten – soms geregeerd door liberale partijen. In Polen wordt onder leiding van de oud-voorzitter van de Europese Raad, de zelfverklaarde liberaal Donald Tusk, gesproken over een nieuwe wet die soldaten zou toestaan met scherp te schieten op mensen die proberen uit Wit-Rusland de grens over te steken. Dat de vorige Poolse regering nog erger was, is maar een schrale troost.

Zwart-wit

Is dit beeld te somber, te zwart-wit? De liberalen van de centrumlinkse en centrumrechtse partijen die Europa na 1989 regeerden, predikten tenslotte het een en deden het ander. In naam van de ‘vrijheid’ werd Irak binnengevallen en de nijver nagestreefde economische vrijheid maakte (vooral in Midden- en Oost-Europa) veel gewone arbeiders machteloos.

Bovendien staan tegenwoordig niet alle onliberale politici klaar om op mogelijke asielzoekers te schieten – een goed voorbeeld is Meloni, ondanks de neofascistische wortels van haar partij. We mogen ook stellen dat er altijd wel verborgen racisme onder de Europese kiezers heeft bestaan en het belangrijkste verschil is dat de vreemdelingenhaters hun stem nu vinden via de ‘sociale media’ die het internet heeft gebracht. Sommigen zouden het herrijzend nationalisme en de religieuze onverdraagzaamheid misschien zelfs toeschrijven aan het culturele geheugenverlies van liberalen.

Imperialistisch Rusland

Bovendien mogen we niet voorbijgaan aan het herrijzen van het imperialistische Rusland, want door de angst voor oorlog sluiten mensen de rijen en stellen veiligheid boven alles. De hybride oorlog die Rusland voert verklaart waarschijnlijk waarom 67 procent van de Polen nu illegale pushbacks bij de grens steunt . ‘Open grenzen’ zijn niet gratis: importen uit landen die zich niet aan arbeids- en veiligheidsnormen houden zijn toch immers dodelijk voor onze eigen producenten? Goedkope migrantenarbeid tast toch immers de rechten van onze eigen werknemers aan?

Dit zijn allemaal legitieme argumenten en verklaringen voor de nieuwe retoriek en politiek. Maar de transformatie zelf is onweerspreekbaar. De perceptie van goed en slecht, waar of onwaar, normaal en abnormaal is veranderd. Wat een paar jaar geleden nog schandalig en onaanvaardbaar was, is nu een nieuw ‘normaal’. Waarmee we weer bij Orwell en zijn demonen zijn.

Orwells toekomstdystopie

Orwells toekomstdystopie gaat niet alleen over machtsmisbruik en de gevolgen van foltering. Ze gaat ook, zo niet vooral, over een geestelijke reis van een samenhangend waardensysteem naar een geheel ander stelsel. De anonieme onderdrukkende autoriteit ‘Big Brother’ in 1984 wil niet alleen dat mensen zich gedragen zoals hun wordt gezegd, ze moeten ook dénken dat oorlog vrede, vrijheid slavernij en onwetendheid kracht is.

Eens geloofden we dat alle mensen zich mochten verheugen in een reeks fundamentele mensenrechten. Nu wordt de indruk gewekt dat ‘migranten’ die deze rechten krijgen een gevaar zijn voor de welvaart, de veiligheid en de cultuur. Eens geloofden we dat het mensen vrij moest staan om hun etnische, seksuele of religieuze tradities en gewoonten uit te oefenen. Nu wordt een gezinsmodel opgelegd, het multiculturalisme doodverklaard en de islam als een bedreiging gezien. Eens geloofden we dat de rechten van werknemers, de groene transitie en de duurzame ontwikkeling tekenen van wijsheid en moderniteit waren. Nu worden deze afgeschilderd als ideologische leuzen die aan waanzin grenzen.

Macht uit Brussel

Eens geloofden we dat we in een onderling afhankelijke wereld moesten samenwerken, zo niet integreren, om iets te bereiken. Nu worden de Verenigde Naties genegeerd en willen lidstaten van de EU macht uit ‘Brussel’ terughalen. Eens geloofden we dat ontwapening, diplomatie en handel de vrede konden waarborgen. Nu zijn een hernieuwde wapenwedloop, economische sancties en politieke dreigementen aan de orde van de dag – allemaal in naam van diezelfde ‘vrede’.

Natuurlijk kiest het individu niet per se uitsluitend voor een van deze tegenpolen. Maar Orwell vond ook een woord om dit te beschrijven: ‘dubbeldenken’ was het vermogen om er in de geest tegelijkertijd twee tegenstrijdige overtuigingen op na te houden en ze allebei te aanvaarden. Dubbeldenken kenmerkt vaak liberalen die bezwijken voor een onliberale verleiding, onder druk van de gebeurtenissen of de vereisten van de macht.

We zouden kunnen stellen dat een nietszeggende liberale politicus nog altijd beter was dan een overtuigd onliberale figuur. Ik ben alleen bang dat de strategie voor onliberalen, om met Orwell te spreken, is om ‘de menselijke geest af te breken en weer naar eigen keuze in nieuwe vormen in elkaar te zetten’.

Dat betekent het nieuwe normaal in de Europese politiek.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op Social Europe (socialeurope.eu). Vertaling door Rien Verhoef.

Delen





Mail de redactie