Opinie | De Europese democratie is een noodzaak die zichzelf overstijgt

Beste Arnon Grunberg,

Op het gevaar af dat ik familiariteit of een ideeënverwantschap met onbekenden pretendeer over een onderwerp dat te veelomvattend is, vond ik je metafoor van Europa als ‘parenclub’ om meerdere redenen zeer geslaagd.

Allereerst: wie in de wereld leeft die jij ‘Arabisch’ noemt, ervaart van heel dichtbij en in alle hevigheid hoeveel verwarring er volgens ons in Europa bestaat tussen seksuele vrijheid en vrijheid in het algemeen. In de zogenoemde Arabische wereld gaat ‘zich bevrijden’ soms minder om de vrijheid om te mogen stemmen dan om de vrijheid om een geliefde in het openbaar op de mond te kussen. Een cultureel misverstand dat in onze contreien trouwens graag wordt uitgebuit door islamisten om de sympathie te winnen van conservatieven, macho’s en het patriarchaat. Erotische losbandigheid, ontucht, zonde, het kwaad en moreel verval worden gepresenteerd als vruchten van de liberale democratie, of als de liberale democratie zelf; het heil moet daarom komen van de strijd daartegen, door middel van God of dictatuur.

De tweede reden waarom die metafoor me beviel is dat je in parenclubs soms ook voyeurs tegenkomt: eenlingen die opduiken om zwijgend toe te kijken, lichaamloze getuigen van andermans lichaam. Dat is hoe ik me voel wanneer ik reizen naar het Westen maak: als voyeur van de Europese democratie. Als estheet, kluizenaar, bewonderaar, die niet mag aanraken.

Dus ja, in Europa moet je elders leven om Europeaan te worden, je moet ervan dromen en het definiëren. Dat elders kan Amerika zijn. Maar de beste manier om Europa te definiëren is door in een dictatuur te leven. Vanuit die positie, die dode hoek, kun je de Europese democratie herkennen aan alles wat je daar niet hebt – als contrast dus. Daarvoor moet je bereid zijn tot naïviteit, simplificaties en gemakkelijke analyses. Het zijn voorwaarden om in democratie te kunnen geloven: wie te dichtbij staat ziet het weefsel, de imperfecties natuurlijk, het slordige naaiwerk.

Doen zulke tekortkomingen van de Europese democratie ertoe voor iemand die in een dictatuur overleeft? Nee. En dus bestaan Europa en haar democratie in de zogenoemde ‘Arabische’ wereld eenvoudigweg als dat wat wij niet hebben. Dat waar wij om roepen of wat we imiteren. Maar ook wat we verwerpen, in naam van onze isolationistische identiteit en het recht om na de dekolonisatie anders te mogen zijn. Een ex-gekoloniseerde is altijd lichtgeraakt en zo wantrouwig als een overlevende.

Lees ook Arnon Grunberg: Elke beschaving heeft barbaren nodig

De droom van Europa

Dit is een nogal onbehouwen, naïeve theorie, en ook een beetje flauw omdat die het debat dat wij zouden moeten voeren direct beëindigt. Maar zij is ook onmisbaar om de maat te bepalen. Voor mij is de droom van Europa genoeg. De bedenkingen komen later wel, als ik erin geslaagd ben een toekomst veilig te stellen. En bovendien gebruik ik mijn twijfel liever voor de literatuur dan voor sluitende definities.

Waarom is de democratie waar ik in de parenclub naar kijk van belang? Vanwege de wet van oorzaak en gevolg: als de democratie in Europa minder sterk wordt, als die vanwege de uitwassen ervan in twijfel wordt getrokken of verzwakt raakt door de interne barbaarse horde van het populisme, dan zal dat bij mij de dictatuur en het autoritarisme versterken en het democratisch ideaal minder waardevol maken. Onze dictators weten hoe ze profijt moeten trekken uit die simplificatie van wat er in Europa te zien is: „Democratie? Dat is chaos, pas maar op wat je wenst”, zeggen ze.

Misschien ten onrechte en nogal prekerig herhaal ik hier wat ik op conferenties vaak tegen Europeanen heb gezegd, namelijk: „Wanneer jullie tornen aan principes, vinden bij ons catastrofes plaats.” Waarna ik waarschuwende woorden spreek over de betekenis van de Europese democratie, die groter is dan haar geografie. En over het islamisme dat wordt aangewakkerd door de schuld aan het kolonialisme, over populisme dat een impuls krijgt door een nostalgisch verlangen naar een exclusieve identiteit. Dat is retorische overdrijving, maar het voordeel is dat het recht voor z’n raap is en verantwoordelijk maakt: de Europese democratie is een noodzaak die zichzelf overstijgt.

Kiezen voor ballingschap

Natuurlijk is er nog genoeg waarmee we ons kunnen bezighouden: zal democratie iets typisch West-Europees blijven? Kun je democratie verspreiden met ngo’s of invasies? Is democratie een lokale kwestie of een schijnbare universaliteit? Is het de cultuur eigen of de mens eigen? In de zogenoemde ‘Arabische’ wereld is men continu bezig naar definities te zoeken en haar in hokjes te stoppen. Uiteindelijk kiest men vaak voor ballingschap, want je kunt beter leven in een slecht gedefinieerde democratie dan in een dictatuur waar je niets anders doet dan de democratie definiëren.

De democratie kan zich niet verdedigen, zei een Tunesische vriendin vaak, kijk maar naar Europa. Dat zie ik ook: een vreemde paradox waarbij voor het doel van een aangename wereld de krachten in balans worden gehouden door ze te verzwakken.

De tweede kwestie: gaat de democratie ten onder aan te veel democratie? Ik zou het niet hardop zeggen, maar ik woon in het ‘Zuiden’ en het is reden tot ontgoocheling: als ik het nieuws over de ‘selfie-militanten’ volg, die het recht van muggen om ons te steken verdedigen, die doeken van Van Gogh besmeuren of hun handpalmen aan motorkappen vastlijmen om de wereld te redden, dan vraag ik me af of een teveel aan democratie niet dodelijk is voor de democratie.

De derde kwestie: misschien mag ik één iemand citeren, bij deze. Jorge Luis Borges schreef in een gedicht: „Wie de zee ziet, ziet Engeland.” Die vereenzelviging is briljant en laat je direct wegdromen: empire, de uitgestrektheid, Engeland, het avontuur, de schepen die ze bouwden, zeemansknopen, de grenzen van de bekende wereld. Een heel land dat zich definieert door zijn grenzen te schrappen. Alles belandt in de zee en lost erin op. Twee verschillende dingen, Engeland en de zee, die hetzelfde uitbeelden en toch los van elkaar blijven.

Zo is het ook met democratie en Europa: wie bij ons, in het ‘zuiden’ van de wereld, naar de zee kijkt, ziet Europa. Voor een schrijver zijn die woordjes gewoon een gedicht van Borges of een mooie metafoor. Voor een illegale immigrant die wacht tot het goed weer is om naar Spanje te peddelen ligt alles erin besloten: de zee is Europa, dat wil zeggen vrijheid, het hiernamaals zonder lijk, het elders, een ontsnapping, oneindigheid, seks zonder zonde, swingen, voyeurisme, fortuin.

Lees ook dit interview met Kamel Daoud: ‘Je bent een vijand als je schrijft’

Kosmische barbarij

Europa is nog steeds een democratie, maar dat weet ze niet. Dat is de nieuwste gril van haar schoonheid. Een onnozelheid die irriteert en wreedheid wordt. Maar wij, in het ‘Zuiden’, weten het wel: wij kunnen de democratie definiëren. Trouwens, ik word in Europa uitgenodigd om de essentie van de democratie beter uit te drukken. Omdat ik uit de kosmische barbarij van de rest van de wereld kom. Omdat ik weet hoe hoog de prijs ervan is. Omdat ik weet waar ze begint en ophoudt. Omdat een oplettende, onopvallende voyeur meer te vertellen heeft dan een swinger die al zijn aandacht wijdt aan het strelen of bijten van een ander. En zo kun je de metafoor doortrekken: de grote bedreiging voor Europa is dat die belangrijke plek zichzelf niet meer begeert.

Dus ja: laten we een pleidooi houden voor de Europese liberale democratie. Voor ons, de mensen in het ‘Zuiden’, in dictaturen, is het de enige plaats waar we naar toe kunnen zwemmen als onze landen instorten. En het is de enige plaats waar je kunt roepen dat democratie niet bestaat zonder te worden opgepakt door de dictatuur die zich maar al te graag als democratie vermomt. Laten we wat betreft de democratie de taken dus verdelen: voor jullie is het nodig haar in twijfel te trekken om haar sterker te maken, en voor mij is het nodig om te geloven dat zij bij jullie bestaat, zodat ik kan hopen dat zij bij mij ook ooit zal bestaan. Want voorlopig is de enig mogelijke parenclub in de zogenoemde ‘Arabische’ wereld het hemels paradijs. En dat is iets voor na de dood of na de moord. Jouw moord of mijn dood.

Voor jullie is het nodig de democratie in twijfel te trekken, voor mij is het nodig om te geloven dat zij bij jullie bestaat, zodat ik kan hopen dat zij bij mij ook ooit zal bestaan

Europa heeft zich eeuwenlang uitgebreid. Door kolonialisme en de uitvinding van de universaliteit. In onze tijd trekt ze zich terug in excuses en schuldgevoel. De ‘barbaren’ rukken op om haar van haar ideeën af te brengen die ooit superieur waren. Heeft de Europeaan een menselijke ziel of een dierlijke aard? Is zijn naaktheid onbeschaamde primitiviteit? Dient hij gesluierd of ontmaskerd te worden? Moet hij bekeerd worden, heropgevoed?

We weten allemaal hoe de verhalen over dit soort ongelijke ontmoetingen meestal aflopen: heel slecht voor een van beide partijen. Europa betoont zich vooral een eiland. Maar het maakt weinig uit dat ze grenzen heeft. Wie haar ziet, ziet de zee. Waar wij, met de oprechtheid en onoprechtheid van militante democraten uit het ‘Zuiden’, met naïviteit en oog voor de inspanningen die nog moeten worden verricht, van dromen, is dat zij overal was. Dat ze het bewijs blijft dat er een andere oever bestaat. De illegale migranten in de Maghreb kijken naar de zee zoals gelovigen naar de hemel. En met dezelfde valse hoop.

Beste Lana Bastasic, Drago Jancar en Oksana Zabuzhko, dit is natuurlijk geen antwoord. De eerste regel voor een voyeur is dat hij zijn stilzwijgen bewaart.

Kamel Daoud, Oran (Algerije), 15 mei 2023.