In de smalle straten van Lissabons historische wijk Alfama klinkt steeds vaker Engels dan Portugees. Waar ooit de melancholische fado weerklonk uit kleine restaurants, hoor je nu het gedempte getik op laptops in hippe koffietentjes. De transformatie is tekenend voor een grotere verschuiving. Portugal is in rap tempo het beloofde land geworden voor digital nomads: kenniswerkers die in landen met lage kosten voor levensonderhoud wonen, terwijl ze werkend op afstand hun westerse salarissen verdienen.
Voor de lokale samenleving heeft dat nogal wat gevolgen. De woningmarkt komt onder druk te staan. Traditionele bakkerijen worden verdreven door hippe lunchrooms die 12 euro rekenen voor toast met avocado – de gemiddelde Portugees kan dat niet betalen. Die ontwikkelingen verspreiden zich in rap tempo door heel Portugal.
Wereldwijd zijn er naar schatting inmiddels meer dan 35 miljoen van deze digitale nomaden, van wie meer dan de helft uit de Verenigde Staten komt. Portugal is een populaire bestemming. Het klimaat is er gunstig, het leven relatief goedkoop en de digitale infrastructuur uitstekend. Wie een westers salaris verdient – bijna 45 procent van alle nomaden heeft een jaarinkomen boven de 75.000 dollar – kan comfortabel leven in Portugal. Maar achter deze ogenschijnlijke win-winsituatie gaat een complexe realiteit schuil.
De wortels van de digital nomad-beweging liggen niet, zoals vaak gedacht, in het artistieke bohemien-bestaan, maar in het libertarische gedachtegoed. Het invloedrijke boek The Sovereign Individual uit 1997, van William Rees-Mogg en James Dale Davidson, voorspelde een toekomst waarin hoogopgeleide professionals zich zouden onttrekken aan nationale belastingstelsels. Hun visie kreeg een toegankelijker gezicht door Tim Ferriss’ bestseller The 4-Hour Workweek (2007), dat overigens ook een blauwdruk legde voor het uitbesteden van bepaalde klusjes, zoals saai Excel-werk, aan mensen in lagelonenlanden – iets dat ook veel digitale nomaden doen.
Miljardenbusiness
Deze filosofie vormt nog steeds de kern van de hedendaagse beweging, zij het verpakt in een modern jasje van persoonlijke ontwikkeling en ‘authenticiteit’. Inmiddels schuilt er achter de digitale nomaden een miljardenbusiness. Een florerende industrie van podcasts, YouTube-kanalen en onlinecursussen predikt een mengeling van belastingontwijking en wat eufemistisch ‘locatie-arbitrage’ wordt genoemd – in essentie het uitbuiten van mondiale inkomensongelijkheid.
Bovendien is er een heel ecosysteem van dienstverleners ontstaan. Bedrijven organiseren nomad cruises, waar gelijkgestemden kunnen netwerken, terwijl consultants adviseren over het strategisch verkrijgen van verschillende paspoorten. In populaire bestemmingen als Madeira verrijzen complete ‘digitalenomadendorpen’, waar westerse kenniswerkers in een parallelle samenleving leven.
In Lissabon en Porto manifesteert zich de keerzijde van deze ontwikkeling. De gemiddelde huurprijs in deze steden is voor veel Portugezen, met een minimumloon van 820 euro per maand, onbetaalbaar geworden. Daarnaast mengen de digital nomads zich op de vastgoedmarkt, waar zij door hun veel hogere salarissen plaatselijke aspirant-huizenkopers wegconcurreren.
Is de digitale nomade als fenomeen verenigbaar met sociale rechtvaar-digheid?
Het meest paradoxaal is de morele dubbelzinnigheid van de beweging. Dezelfde YouTube-kanalen, podcasts en consultants die zich uitspreken voor sociale rechtvaardigheid en inclusiviteit, promoten praktijken die kwetsbare lokale gemeenschappen beschadigen.
De digital nomad-gemeenschap heeft een eigen vocabulaire van therapeutische taal en progressieve retoriek ontwikkeld om deze spanning te rationaliseren. Er wordt gesproken over ‘bewust nomadisme’, ‘ethisch ondernemen’ en ‘culturele uitwisseling’. Deze termen verhullen de fundamentele machtsongelijkheid. Wanneer iemand met een Amerikaans salaris in een Portugese wijk komt wonen, is er geen sprake van gelijkwaardige uitwisseling.
Exemplarisch is het Plumia-initiatief: een voorgesteld digitaal paspoortsysteem voor locatie-onafhankelijke professionals. Met toelatingseisen als een minimuminkomen van 50.000 dollar wordt ‘bewegingsvrijheid als mensenrecht’ in feite een privilege voor de happy few. Het illustreert een bredere maatschappelijke spanning: terwijl er strenge immigratiewetgeving bestaat voor economisch kwetsbare groepen, worden hoogopgeleide kenniswerkers verwelkomd met fiscale voordelen en speciale visa.
De uiterste consequentie van deze ontwikkeling wordt belichaamd door figuren als Andrew Henderson, oprichter van het bedrijf Nomad Capitalist. Na het opgeven van zijn Amerikaanse staatsburgerschap om belasting te ontlopen, adviseert hij nu anderen over strategieën voor belastingontwijking en het verkrijgen van strategische nationaliteiten. Zijn YouTube-kanaal, dat onder meer een speciaal Russisch visum behandelt voor mensen die ‘traditionele Russische waarden’ onderschrijven, slaat een ongemakkelijke brug tussen digitaal nomadisme en rechts-populistische stromingen.
De Portugese overheid staat voor een complexe uitdaging. De economische impulsen van kennismigratie zijn welkom, maar de sociale cohesie staat onder druk. Om daar iets aan te doen, is zowel aanscherping van regelgeving rond vastgoedspeculatie nodig als herziening van de belastingregels voor niet-ingezetenen.
In Porto experimenteert het stadsbestuur al met maatregelen. Nieuwe vergunningen voor kortetermijnverhuur worden beperkt, en bij nieuwbouwprojecten moet 30 procent van de woningen beschikbaar blijven voor sociale huur.
Voedselbank
Ironisch genoeg ben ik zélf digitale pionier in Portugal. Ook ik profiteer van de mogelijkheid om hier te wonen. Ik probeer dit te verantwoorden door actief bij te dragen aan de lokale gemeenschap: ik leer Portugees, doe vrijwilligerswerk bij de voedselbank, koop bewust bij lokale ondernemers en huur voor lange termijn in een niet-toeristisch gebied. En ik behoef zeker geen toast met avocado. Maar ik realiseer me dat ook deze keuzes het onderliggende systeem van ongelijkheid niet fundamenteel aanpakken. Deze spanning motiveerde me dit stuk te schrijven.
De fundamentele vraag blijft of de digitale nomade als fenomeen verenigbaar is met sociale rechtvaardigheid. Want hoe ethisch bewust je ook probeert te leven, de zoektocht naar een aangenamer bestaan in Portugal heeft onvermijdelijk consequenties voor de lokale bevolking.
Voor Portugal is de uitdaging om voorbij de economische beloftes te kijken en de maatschappelijke kosten van deze ontwikkeling serieus te nemen. Alleen dan kan worden voorkomen dat historische wijken verworden tot moderne expatkolonies, waar de fado definitief wordt overstemd door het getik van laptoptoetsenisten.
Lees ook
Hoge golven, lage belasting: Portugal is de ideale plek voor expats. Maar onder de lokale bevolking heerst onvrede
