Opinie | Dat Trump autoritaire ambities heeft, wil niet zeggen dat hij die ook kan uitvoeren

Na de spectaculaire verkiezingsoverwinning van Donald Trump ging het in de media al snel over de rigoureuze en verwerpelijke maatregelen die Trump heeft gezegd te gaan treffen. Zoals: massadeportaties van migranten, het terugdraaien van klimaatmaatregelen, een agressief buitenlands beleid jegens Iran, draconische belastingmaatregelen en de invoering van een autoritaire regeringsstructuur.

Het is echter zeer de vraag of het allemaal zo’n vaart zal lopen in de Verenigde Staten. De president wordt vaak neergezet als de machtigste persoon van het land, maar in werkelijkheid is zijn macht nogal beperkt. In de Amerikaanse geschiedenis zijn slechts weinig presidenten daadwerkelijk in staat geweest om succesvol hun beleidsplannen tot uitvoering te brengen. De meeste presidenten moesten genoegen nemen met kleine succesjes. Het Amerikaanse constitutionele systeem is zodanig ingericht dat er voldoende checks and balances zijn om een al te dominante positie van de president tegen te gaan.

Ten eerste wordt vaak miskend welke centrale positie het Amerikaanse Congres als tegenmacht tegenover de president inneemt. Anders dan in de Europese democratieën is het Amerikaanse parlement niet hoofdzakelijk de controleur van een regering die de boventoon voert. Het Congres heeft zelfstandig de wetgevende macht. Het bepaalt met de vaststelling van federale wetten vaak tot in detail hoe de president zijn beleid moet uitvoeren en handhaven. Daarnaast gaat het Congres over de federale begroting, nog een manier om gedetailleerd het beleid van de president aan te sturen. Kortom, de president staat vaak aan de zijlijn als het Congres zelfstandig een wetgevingsproject ter hand neemt.

Supermajority

Het zou goed kunnen dat Trumps Republikeinen straks in beide huizen van het Congres, het Huis van Afgevaardigden (435 leden) en de Senaat (100 leden), de meerderheid zullen hebben. Maar ook dan staat allerminst vast dat hij zijn plannen makkelijk kan realiseren. In het Huis – waar nog niet alle zetels verdeeld zijn maar de Republikeinen ruim voorop liggen – pleegt de meerderheid de geestverwante president doorgaans redelijk gedisciplineerd te volgen, al is dat geen vanzelfsprekendheid.

In de Senaat, waar de Republikeinen al zeker zijn van een meerderheid, worden de kaarten echter heel anders geschud. Daar heeft een president niet genoeg aan steun van een gewone meerderheid (51 stemmen). De senatoren hebben geen spreektijdbeperking en kunnen vrij punten van orde en amendementen op wetsvoorstellen indienen. Dat geeft hen een machtig wapen om via parlementaire obstructie (eindeloos het woord voeren of stemmingen aanvragen) de behandeling van wetsvoorstellen onmogelijk te maken. Deze praktijk, ook wel bekend als filibusteren, is zeker geen relict uit vervlogen tijden.

Als de president een wet toch door de Senaat wil krijgen, heeft hij de steun van minstens zestig senatoren (een supermajority) nodig. De krappe meerderheid die de Republikeinen veroverd hebben in de Senaat – ze staan op 52 à 53 zetels – zal onvoldoende zijn om een filibuster tegen te gaan.

Trump krijgt dus de komende jaren nog heel wat te stellen met de Senaat. Medewerking van alle Republikeinen en enkele Democratische senatoren is vereist om wetgeving tot stand te brengen, en dat zal voor de aangekondigde draconische maatregelen zeker niet lukken. En over twee jaar kan Trump bij de midterms zijn meerderheid in beide huizen zomaar verliezen.

Het Hooggerechtshof zal de president niet zomaar volgen in zijn beleid

Bij gebrek aan steun in het Congres kan de president proberen met eigen regelingen (executive orders) zijn beleid door te voeren, een praktijk die Trump in zijn eerste termijn ook al hanteerde. Maar als de executive orders de rechten van burgers schenden, is de rechter al snel geneigd alsnog een wet van het Congres te eisen. Dat zou Trumps deportatie- of belastingplannen kunnen dwarsbomen.

Behalve het Congres is ook de federale rechter een belangrijke tegenmacht. Burgers kunnen de meeste besluiten van de regering ter toetsing voorleggen aan de federale rechter. Tijdens Trumps eerste termijn pakten dat soort uitspraken vaak uit in het nadeel van de president, zoals bij zijn eerste pogingen per decreet een inreisverbod voor moslims in te voeren.

Het hoogste juridische orgaan in de VS, het Hooggerechtshof, is door Trumps benoemingen tijdens zijn eerste termijn in meerderheid conservatief geworden. Maar dat wil niet zeggen dat het de president zomaar zal volgen in zijn beleid. Bij grove schendingen van de Amerikaanse grondwet zal de president het Hooggerechtshof waarschijnlijk niet meer aan zijn zijde vinden.

Wat buitenlands beleid betreft heeft de president iets meer speelruimte, al krijgt het Congres daar ook steeds meer inspraak. Zo legde het parlement in 2023 bij wet vast dat de president niet eenzijdig het NAVO-lidmaatschap mag beëindigen.

Stroperige bureaucratie

Vergeet ook niet dat de president rekening zal moeten houden met die twee ‘andere’ machten. Om te beginnen de federale ambtenarij, door John F. Kennedy aangeduid als een bowl of jelly, een stroperige bureaucratie waar moeilijk mee te besturen viel. Inderdaad, Trump wil ambtenaren vervangen door loyalisten. Maar het ambtenarenapparaat is zo groot dat het niet makkelijk zal zijn de bureaucratie op die manier aan zijn zijde te krijgen. En daarnaast hebben ook de belangrijke media hun invloed: zij zullen Trump kritisch volgen en controleren, en kunnen hem het leven behoorlijk zuur maken. Onthullingen van Politico leidden bijvoorbeeld in 2019 tot de eerste impeachmentprocedure tegen Trump. Bij dit alles komt óók nog dat de Amerikaanse staten een grote mate van autonomie hebben, en dus op sommige dossiers hun eigen koers kunnen en zullen varen.

Al met al is er dus geen goede reden om nu, nog voordat Trump daadwerkelijk voor de tweede keer is ingewijd als president, direct in doemdenken te vervallen.


Lees ook

Republikeinen veroveren óók meerderheid in de Senaat: Trump en zijn partij krijgen een overmacht die jaren niet meer te zien was

Aanhangers van de Republikeinse kandidaat uit Montana, Tim Sheehy, op een verkiezingsavond in Bozeman, Montana.