Opinie | Dat ook wij van bloemen houden, maakt ons nog geen naziâs

Posted on February 9, 2024 by admin

Vasili Grossman, de Joods-Oekraïense schrijver die als reporter het oprukkende Rode Leger volgde, schreef in november 1944 een opdoffer van een essay: ‘De hel van Treblinka’. Auschwitz was toen nog niet bevrijd. In wat restte van het op een na grootste nazivernietigingskamp sprak Grossman met overlevenden, daders en omstanders. Er viel hem een gruwelijk contrast op: de kampbeulen waren duidelijk ‘beesten’, ‘monsters’, maar tegelijk gedroegen ze zich soms net als gewone, banale mensen. Ze legden bloembedden aan, dronken elke ochtend een glas melk, speelden partijtjes voetbal. Ook Alain Resnais monteerde in zijn filmessay Nuit et Brouillard (1956) tussen beelden van lijkenhopen en uitgemergelde overlevenden de villa van een kampcommandant, waar gezellige schaakavondjes plaatsvonden. Het contrast choqueerde, want hoe kunnen ‘onmensen’ tegelijk op ons lijken?

In The Zone of Interest gebruikt Jonathan Glazer dit contrast. Anders dan Grossman en Resnais toont Glazer de industriële moordmachine van Auschwitz niet expliciet. „Out of sight, but not out of mind”, zei de regisseur daarover. En het werkt, omdat de gruwel intussen behoort tot ons collectieve inbeeldingsvermogen.

Wat zien we dan wel? Het huiselijke leventje van het gezin Höss: kampcommandant Rudolf, zijn vrouw Hedwig en hun vijf kinderen. Ze wonen in een villa met een idyllische tuin, die grenst aan een kampmuur. De genocide aan de andere kant hebben ze schijnbaar tot een fait divers weten te verdringen. Hedwigs moeder slaagt daar minder goed in, en de kinderen staat duidelijk een trauma te verwerken. Maar Rudolf en Hedwig, die compartimentaliseren netjes. Thuis spreek je niet over het werk, hoewel de bedienden stijf van angst de thee serveren. Een gegeven paard – ook al is het de bontjas van een vergaste Jodin – kijk je niet in de bek.

Lees ook
Auschwitz-film banaliseert niet alleen het kwade maar ook het goede

De geraffineerde stijl van de film is in detail besproken. De soundtrack is onontkoombaar. Elk shot beoogt maximaal effect door de meest alledaagse handelingen te laten contrasteren met, netjes gekadreerd, een vuurspuwende schoorsteen of een rookpluim zonder trein op de achtergrond. Beklemmend, maar ook manipulatief. Het maakt inleving erg moeilijk. Voor mij krijgen we niet het perspectief van de familie te zien. Het is Glazers zelfbewuste camera die wegkijkt, niet zijn personages.

Menselijk, maar niet al te

In 1961, op het proces van Eichmann, merkten commentatoren als Arendt en Mulisch op dat de naziduivel een banaal kantoorklerkje als aardse vorm kon kiezen. „Die Mörder sind wie du und ich”, concludeerde een Duitse reportage ontsteld over de Auschwitzprocessen in 1963-1965. Het maakte het contrast nog gruwelijker: als het écht gewone mensen zijn als jij en ik, zijn wij onder bepaalde omstandigheden dan ook tot massamoord in staat?

Lees ook
Hoe Jonathan Glazer tot zijn meesterwerk ‘The Zone of Interest’ kwam

In fictie bleef het karikaturale nazimonster veel langer opgevoerd worden. Glazer vindt dat terecht een te makkelijke oplossing. Als de ultieme ander kun je hem of haar makkelijk op een veilige ethische afstand houden. Het leert ons niets. The Zone of Interest is in die zin een zeldzame film binnen de Holocaustcinema. Maar het complete tegenovergestelde leert ons evenmin iets.

Regisseur en acteurs worstelden uitdrukkelijk met de ‘ethiek van de representatie’. Glazer toont ons menselijke handelingen, op een Big Brother-achtige manier, maar geen daders met een biografie en een innerlijk leven. Actrice Sandra Hüller sprak over hoe moeilijk het was om te acteren zonder zelf empathie op te brengen voor haar personage. Vermenselijken mocht, maar niet te veel. Maar wat blijft er dan over? Poppetjes die zich alleen maar uiterlijk gedragen als mensen?

Van Arendt vonden sommige critici dat ze op een goed spoor zat met haar ‘banaliteit van het kwaad’, maar met Eichmann de verkeerde personificatie had gevonden (want hij was net wél een idealistich overtuigde topnazi). Historici en denkers schreven sinds de jaren 1960 boekenkasten vol over ‘gewone’ mensen die ongewone misdaden pleegden. Schuilt er een duivel in ieder van ons, en onder welke omstandigheden breekt die los?

Steriel resultaat

Wegkijken van gruwel die in de verte gebeurt, daartoe zijn veel mensen in staat. Onder groepsdruk en ideologische indoctrinatie is een best grote groep tot nog veel ergers in staat. Maar er schuilt daarom heus geen Rudolf of Hedwig Höss in ieder van ons. ‘Het kwaad’ universaliseren is het ook banaliseren. Anders dan de camera, wandelde Rudolf Höss wel de hele tijd het kamp binnen. En Hedwig wist donders goed waar die bontjassen vandaan kwamen. En dat doet ertoe als je een moreel punt wil maken. De film toont ons hoogstens een eindpunt in een lange transitie naar een specifieke vorm van daderschap. Door het proces weg te knippen, blijft het resultaat steriel.

Je kunt een film moeilijk verwijten niet de hele complexiteit van de Holocaust te vatten. En ik geloof dat Glazer enkele moedige en originele keuzes maakte. Maar hij gaf zelf aan meer te beogen, namelijk een morele les bieden aan, maar ook óver ons, vandaag. De brug die hij wil bouwen tussen verleden en heden is aan de overkant op wel heel dun zand gebouwd. ‘Kijk eens, zij zijn net als wij’: dat werkt alleen als ‘zij’ geloofwaardig zijn binnen hun unieke biografische en historische context. Uit ‘net als wij omdat ze ook van bloemen houden’, volgt niet automatisch ‘net als zij in staat tot genocide’.

Lees ook
Hoe hoopvol mag een film over de Holocaust zijn?

Zittende macht houdt stand bij de lokale verkiezingen in België, Bart De Wever wint Antwerpen

admin
October 13, 2024
0

Bij de gemeenteraadsverkiezingen in België hebben op de meeste plekken de zittende partijen standgehouden. Socialisten, liberalen, christendemocraten en de rechtse Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) werden, al dan niet met gezamenlijke lijsten, elk in een aantal steden de grootste, en hielden daarmee de extremen op links en rechts op afstand. Op het Vlaamse platteland domineren de christendemocraten en lokale partijen. Op de progressieve stad Gent na, lijden de groene partijen in veel plaatsen verlies.

Het radicaal-rechtse Vlaams Belang groeit, maar is in slechts drie gemeenten de grootste geworden. Een van die plaatsen is Ninove, in het zuiden van de provincie Oost-Vlaanderen, waar Guy D’haeseleer voor Vlaams Belang een absolute meerderheid kreeg. Daarmee kan hij de eerste radicaal-rechtse burgemeester van België worden, een coalitie vormen lijkt niet nodig. Vlaams Belang wilde dat het cordon sanitaire, de afspraak tussen politieke partijen om niet met radicaal-rechts te regeren, doorbroken zou worden. Dat lijkt te mislukken, waardoor besturen voor Vlaams Belang nog steeds alleen mogelijk is met een absolute meerderheid.

Tweestrijd in Antwerpen

Veel aandacht ging uit naar Antwerpen, de tweede stad van België. De huidige burgemeester Bart De Wever, die de N-VA leidt, houdt stand met 37 procent van de stemmen.

Bij de regionale verkiezingen in juni scoorde de marxistische Partij van de Arbeid (PVDA) onverwacht goed in Antwerpen, met 23 procent. Die winst greep De Wever aan voor een tweestrijd met het op TikTok populaire PVDA-boegbeeld Jos D’Haese. De Wever, die gefascineerd is door het Romeinse Rijk, sprak van „kiezen tussen Rome of Moskou”. Zijn overwinningstoespraak gaf De Wever naast een staf met een Romeinse adelaar. „Rome heeft gewonnen”, verklaarde hij. Met 20 procent is PVDA de tweede partij van Antwerpen geworden.

De Wever zet naar verwachting zijn coalitie met de socialistische partij Vooruit voort. Het ligt voor de hand dat De Wever aanblijft als burgemeester, maar de vraag is voor hoe lang. De N-VA-leider hoopt in november een nieuwe Belgische regering te hebben gevormd – met zichzelf als premier. De formatie van die Belgische nationale regering liep fors vertraging op door de lokale verkiezingen.

Lagere opkomst

De grootste verrassing is wellicht niet de uitslag, maar de opkomst. Slechts 60 procent van de Vlamingen heeft zondag gestemd, bij de vorige lokale verkiezingen was dat nog ruim 90 procent.

Voor het eerst sinds 1893 waren Vlamingen niet verplicht te stemmen. In Wallonië en Brussel geldt de opkomstplicht onverkort. Nadat Belgen in juni al stemden voor Europese, federale en regionale parlementen, ontstond in aanloop naar de lokale verkiezingen de vrees voor ‘verkiezingsmoeheid’. Sinds Pasen voeren politici praktisch non-stop campagne. Politici en politicologen spraken zondag hun zorgen uit over de representativiteit van de uitslag. De Vlaamse regering gaat de afschaffing van de opkomstplicht „evalueren”.

Kabinet IJsland gevallen vanwege onenigheid over migratie en energie

admin
October 13, 2024
0

Krap een jaar voor het einde van zijn ambtstermijn trekt de IJslandse minister-president Bjarni Benediktsson de stekker uit het kabinet. Dat maakte Benediktsson zondagavond bekend tijdens een persconferentie.

De huidige coalitie is sinds 2017 aan de macht en bestaat naast Benediktssons conservatieve Onafhankelijksheidspartij uit de Links-Groene partij en de liberale Progressieve Partij. De verkiezingen zouden normaal gesproken uiterlijk plaatsvinden in september 2025, maar door de val van het kabinet staan die nu voor november op de planning.

Premier Benediktsson laat het kabinet naar eigen zeggen vallen omdat hij geen vertrouwen meer heeft in de samenwerking met de Links-Groene partij op de onderwerpen migratie en energie. Benediktssons Onafhankelijkheidspartij streeft naar strengere asielwetgeving, schrijft zakenkrant Viðskiptablaðið.

IJsland is geen lid van de EU, maar wel van de Schengenzone, waarbinnen mensen en goederen vrij kunnen reizen. Zo’n 18 procent van de IJslandse bevolking is in het buitenland geboren.

‘We worden van alle kanten belegerd’: Israëlische aanvallen op Noord-Gaza gaan door

admin
October 13, 2024
0

In de schaduw van de oorlog in Libanon is het Israëlische leger bezig met een nieuwe invasie van de noordelijke Gazastrook. Al ruim een week concentreren de aanvallen zich met name op het vluchtelingenkamp Jabalia, maar ook het nabijgelegen Beit Hanoun en Beit Lahia worden belegerd en bestookt met luchtaanvallen.

Het leger heeft de bevolking van het noorden bevolen om naar het zuiden te vertrekken, naar de kuststrook al-Mawasi, waar al honderdduizenden ontheemden verblijven. Volgens het ministerie van Gezondheid in Gaza zijn door de recente Israëlische aanvallen op het noorden tot nu toe al zeker tweehonderd mensen gedood, onder wie kinderen, vrouwen en ouderen.

Israël zegt dat Hamas zich heeft gehergroepeerd in het noorden van Gaza, en dat Hamas-strijders het doelwit waren van de aanvallen. De militaire tak van Hamas, de al-Qassam Brigades, plaatste op Telegram een bericht over een aanval op Israëlische soldaten die een huis in Jabalia bestormden. De Israëlische krant Haaretz meldt echter, op basis van anonieme leger- en veiligheidsbronnen, dat het leger niet direct Hamasstrijders trof toen het Jabalia binnenging.

Steeds minder journalisten

Ondertussen zijn er steeds minder journalisten in Gaza die de situatie in het noorden kunnen verslaan. Ruim honderdtwintig journalisten zijn gedood door de Israëlische aanvallen op Gaza. Buitenlandse pers mag nog steeds de Gazastrook niet in. Vorige week werd de Al Jazeera-cameraman Fadi al-Wahidi in zijn nek geschoten terwijl hij verslag deed van het beleg van Jabalia. Hij verkeert momenteel in kritieke toestand.

De weinigen die nog verslag doen in de regio, omschrijven de belegering van het noorden als een van de meest hevige aanvallen tot nu toe. Journalisten en andere ooggetuigen in het noorden zeggen dat er doden en gewonden op straat liggen, die niet bereikt kunnen worden door hulpdiensten.

„Het gebrek aan medische middelen en goede behandelingsmogelijkheden maakt het onmogelijk om de meeste gewonden te redden”, schreef Al Jazeera-journalist Anas al-Sharif, die vanuit Jabalia verslag doet, zaterdag op X.

„We blijven hier”

In het noorden van Gaza zijn nog drie functionerende ziekenhuizen. Een daarvan is het Kamal Adwan-ziekenhuis in Beit Lahia. „Noord-Gaza wordt van alle kanten volledig belegerd”, vertelt Hussam Abu Safia, de directeur van het ziekenhuis, telefonisch vanuit Beit Lahia. „Er is geen coördinatie [met het leger] voor ambulances. Er moet worden geïmproviseerd.”

Alleen al tussen zaterdag en zondagochtend telde het ziekenhuis vijftien doden en meer dan zestig gewonden, vertelt Abu Safia, waaronder kinderen en ouderen. Op de intensive care voor kinderen liggen nu ook volwassenen, omdat er geen andere plek voor hen is. „De situatie is catastrofaal”, zegt Abu Safia, mede door de totale blokkade van het gebied.

Vorige week kreeg het ziekenhuis, net als de andere twee ziekenhuizen in Noord-Gaza, een „evacuatiebevel” van het Israëlische leger. „Er is geen andere plek waar we onze diensten kunnen verlenen. We blijven hier”, zegt Abu Safia.

In een recent gepubliceerd rapport schrijft de VN dat Israël als onderdeel van de bredere aanvallen op Gaza beleidsmatig de medische infrastructuur vernietigt, en spreekt van „meedogenloze en doelbewuste aanvallen op medisch personeel en medische faciliteiten” waarmee „oorlogsmisdaden worden gepleegd” en sprake is van „uitroeiing als misdaad tegen de menselijkheid”.

Gedwongen vertrek

Afgelopen weekend gaf het Israëlische leger opnieuw bevelen aan Palestijnen in Noord-Gaza om te vertrekken. Journalisten ter plaatse wijzen erop dat het ondanks de „evacuatiebevelen” niet mogelijk is om vanuit het noorden naar het zuiden te gaan. Al Jazeera berichtte op zondag dat duizenden mensen vanuit Jabalia te voet naar Gaza-Stad vluchtten, maar dat het leger volgens ooggetuigen zandbarrières heeft opgeworpen op de weg naar Gaza-Stad.

Daarmee is de Gazastrook door het Israëlische leger niet alleen doormidden gesplitst door de ‘Netzarim corridor’, maar lijkt het uiterste noorden ook afgesloten van Gaza-Stad. Vorige week zeiden inwoners die wel probeerden te vluchten tegen CNN dat zij werden beschoten door het Israëlische leger.

Mannen dragen een gewonde vrouw naar het Jabalia-kamp voor Palestijnse vluchtelingen in het noorden van de Gazastrook, op 9 oktober 2024.

Ook zeggen inwoners in het grotendeels verwoeste noorden – naar schatting van de VN verblijven er circa 400.000 mensen – niet te willen vertrekken, omdat het elders ook niet veilig is.

Ibrahim al-Kharabishy, een advocaat en vader van drie kinderen uit Jabalia, zei tegen de Financial Times dat hij ondanks oproepen van het leger thuisblijft. „Het is het enige toevluchtsoord dat we hebben”.

Geen voedselhulp

De hernieuwde aanvallen en de herhaalde bevelen aan de bevolking om te vertrekken, leiden tot nieuwe internationale zorgen over gedwongen ontheemding en etnische zuivering. Haaretz sprak met Israëlische ambtenaren van Defensie die menen dat het politieke leiderschap aandringt op geleidelijke annexatie van grote delen van de Gazastrook.

De belegering en de „evacuatiebevelen” voor dit gebied suggereren dat het Israëlische leger het zogenaamde „generaalsplan” – geheel of ten dele – implementeert. Dat „generaalsplan” verwijst naar een plan van oud-legerleiders, onder wie voormalig generaal Giora Eiland, waarbij de bevolking van Noord-Gaza of zou worden gedwongen te vertrekken, of zou verhongeren door de blokkade, of zich zou overgeven. Wie er achterblijft zou bovendien als Hamas-strijder worden beschouwd.

De Israëlische nieuwswebsite Yedioth Ahronoth spreekt van een „kleinere en voorlopige versie” van dit „plan” in Jabalia. Eiland zelf zei tegen CNN dat de huidige belegering geïnspireerd is door zijn plan, maar op punten afwijkt. In Noord-Gaza is hoe dan ook sinds het begin van oktober helemaal geen humanitaire hulp meer binnengekomen, meldt het Wereldvoedselprogramma (WFP). Bovendien zijn enkele centrale bakkers door de aanhoudende luchtaanvallen gesloten. „Deze mensen kunnen nergens heen en het WFP kan ze nauwelijks bereiken”, schrijft WFP. De organisatie is „niet langer in staat om voedsel in welke vorm dan ook uit te delen aan gezinnen die het hard nodig hebben.”