Vasili Grossman, de Joods-Oekraïense schrijver die als reporter het oprukkende Rode Leger volgde, schreef in november 1944 een opdoffer van een essay: ‘De hel van Treblinka’. Auschwitz was toen nog niet bevrijd. In wat restte van het op een na grootste nazivernietigingskamp sprak Grossman met overlevenden, daders en omstanders. Er viel hem een gruwelijk contrast op: de kampbeulen waren duidelijk ‘beesten’, ‘monsters’, maar tegelijk gedroegen ze zich soms net als gewone, banale mensen. Ze legden bloembedden aan, dronken elke ochtend een glas melk, speelden partijtjes voetbal. Ook Alain Resnais monteerde in zijn filmessay Nuit et Brouillard (1956) tussen beelden van lijkenhopen en uitgemergelde overlevenden de villa van een kampcommandant, waar gezellige schaakavondjes plaatsvonden. Het contrast choqueerde, want hoe kunnen ‘onmensen’ tegelijk op ons lijken?
In The Zone of Interest gebruikt Jonathan Glazer dit contrast. Anders dan Grossman en Resnais toont Glazer de industriële moordmachine van Auschwitz niet expliciet. „Out of sight, but not out of mind”, zei de regisseur daarover. En het werkt, omdat de gruwel intussen behoort tot ons collectieve inbeeldingsvermogen.
Wat zien we dan wel? Het huiselijke leventje van het gezin Höss: kampcommandant Rudolf, zijn vrouw Hedwig en hun vijf kinderen. Ze wonen in een villa met een idyllische tuin, die grenst aan een kampmuur. De genocide aan de andere kant hebben ze schijnbaar tot een fait divers weten te verdringen. Hedwigs moeder slaagt daar minder goed in, en de kinderen staat duidelijk een trauma te verwerken. Maar Rudolf en Hedwig, die compartimentaliseren netjes. Thuis spreek je niet over het werk, hoewel de bedienden stijf van angst de thee serveren. Een gegeven paard – ook al is het de bontjas van een vergaste Jodin – kijk je niet in de bek.
Lees ook
Auschwitz-film banaliseert niet alleen het kwade maar ook het goede
De geraffineerde stijl van de film is in detail besproken. De soundtrack is onontkoombaar. Elk shot beoogt maximaal effect door de meest alledaagse handelingen te laten contrasteren met, netjes gekadreerd, een vuurspuwende schoorsteen of een rookpluim zonder trein op de achtergrond. Beklemmend, maar ook manipulatief. Het maakt inleving erg moeilijk. Voor mij krijgen we niet het perspectief van de familie te zien. Het is Glazers zelfbewuste camera die wegkijkt, niet zijn personages.
Menselijk, maar niet al te
In 1961, op het proces van Eichmann, merkten commentatoren als Arendt en Mulisch op dat de naziduivel een banaal kantoorklerkje als aardse vorm kon kiezen. „Die Mörder sind wie du und ich”, concludeerde een Duitse reportage ontsteld over de Auschwitzprocessen in 1963-1965. Het maakte het contrast nog gruwelijker: als het écht gewone mensen zijn als jij en ik, zijn wij onder bepaalde omstandigheden dan ook tot massamoord in staat?
Lees ook
Hoe Jonathan Glazer tot zijn meesterwerk ‘The Zone of Interest’ kwam
In fictie bleef het karikaturale nazimonster veel langer opgevoerd worden. Glazer vindt dat terecht een te makkelijke oplossing. Als de ultieme ander kun je hem of haar makkelijk op een veilige ethische afstand houden. Het leert ons niets. The Zone of Interest is in die zin een zeldzame film binnen de Holocaustcinema. Maar het complete tegenovergestelde leert ons evenmin iets.
Regisseur en acteurs worstelden uitdrukkelijk met de ‘ethiek van de representatie’. Glazer toont ons menselijke handelingen, op een Big Brother-achtige manier, maar geen daders met een biografie en een innerlijk leven. Actrice Sandra Hüller sprak over hoe moeilijk het was om te acteren zonder zelf empathie op te brengen voor haar personage. Vermenselijken mocht, maar niet te veel. Maar wat blijft er dan over? Poppetjes die zich alleen maar uiterlijk gedragen als mensen?
Van Arendt vonden sommige critici dat ze op een goed spoor zat met haar ‘banaliteit van het kwaad’, maar met Eichmann de verkeerde personificatie had gevonden (want hij was net wél een idealistich overtuigde topnazi). Historici en denkers schreven sinds de jaren 1960 boekenkasten vol over ‘gewone’ mensen die ongewone misdaden pleegden. Schuilt er een duivel in ieder van ons, en onder welke omstandigheden breekt die los?
Steriel resultaat
Wegkijken van gruwel die in de verte gebeurt, daartoe zijn veel mensen in staat. Onder groepsdruk en ideologische indoctrinatie is een best grote groep tot nog veel ergers in staat. Maar er schuilt daarom heus geen Rudolf of Hedwig Höss in ieder van ons. ‘Het kwaad’ universaliseren is het ook banaliseren. Anders dan de camera, wandelde Rudolf Höss wel de hele tijd het kamp binnen. En Hedwig wist donders goed waar die bontjassen vandaan kwamen. En dat doet ertoe als je een moreel punt wil maken. De film toont ons hoogstens een eindpunt in een lange transitie naar een specifieke vorm van daderschap. Door het proces weg te knippen, blijft het resultaat steriel.
Je kunt een film moeilijk verwijten niet de hele complexiteit van de Holocaust te vatten. En ik geloof dat Glazer enkele moedige en originele keuzes maakte. Maar hij gaf zelf aan meer te beogen, namelijk een morele les bieden aan, maar ook óver ons, vandaag. De brug die hij wil bouwen tussen verleden en heden is aan de overkant op wel heel dun zand gebouwd. ‘Kijk eens, zij zijn net als wij’: dat werkt alleen als ‘zij’ geloofwaardig zijn binnen hun unieke biografische en historische context. Uit ‘net als wij omdat ze ook van bloemen houden’, volgt niet automatisch ‘net als zij in staat tot genocide’.
Lees ook
Hoe hoopvol mag een film over de Holocaust zijn?
