José Saramago, de Portugese Nobelprijswinnaar voor literatuur, bezocht in 2009 de stad Ramallah, aan de Palestijnse Westoever. Hij vergeleek bij die gelegenheid de levensomstandigheden van de Palestijnen met het Joodse lot in Auschwitz. Toen deze opmerkelijke uitspraak voor enige deining zorgde, verklaarde Saramago dat het behoorde tot de taak van een intellectueel om „emotionele vergelijkingen te trekken opdat de schok mensen aan het denken zal zetten”.
Saramago was niet de eerste, en is zeker niet de laatste, om de Duitse poging om alle Joden uit te roeien om te buigen naar kritiek op Israël. Onlangs werden bij een pro-Palestina demonstratie in Milaan beelden van Anne Frank in een keffiyeh meegedragen. In zijn beroemde boek, A Study of History (1961), schrijft de Britse historicus Arnold Toynbee: „In de zionistische beweging hebben Joden in het Westen de niet-Joodse westerse beschaving op de meest verwerpelijke manier geassimileerd. Wat zij hebben overgenomen is het westerse nationalisme en het kolonialisme. Wat zij de Palestijnen hebben aangedaan door hen te beroven van hun huizen, hun land, en hun eigendommen, staat moreel gelijk aan de ergste misdaden die niet-Joodse westerse veroveraars en kolonisten in de laatste vier of vijf eeuwen in andere landen hebben begaan.”
Haast alles in deze stelling van Toynbee is onzin. De meeste Joden die hun toevlucht zochten in Israël waren geen kolonisten of nationalisten, maar slachtoffers van verdrijving en genocide die nergens anders werden toegelaten. Dat Palestijnen als gevolg vaak van hun land werden beroofd is erg genoeg, maar dit staat daarom niet moreel gelijk aan de ergste westerse misdaden in de laatste vijf eeuwen. Men kan alleen hopen dat Toynbee de Holocaust hier buiten beschouwing heeft gelaten.
Onjuist, stupide en schadelijk
Massamoord is helaas vaak voorgekomen in de geschiedenis. Maar de Holocaust was veel meer dan een massamoord. Het was een poging van een staat om een volk systematisch uit te roeien op grond van een groteske ideologie. Het veel te vaak gebezigde woord uniek is hier op zijn plaats. Losse vergelijkingen met andere voorbeelden van geweld zijn daarom niet alleen onjuist, maar schadelijk. Wat de Joden in de jaren 40 is overkomen wordt gebagatelliseerd, soms uit stupide onwetendheid, zoals in het geval van het Amerikaanse Congreslid dat coronavaccinatie gelijkstelde met de Holocaust, maar vaker uit kwaadaardigheid. In elk geval staat het helder denken over huidige problemen in de weg.
Lees ook
Wetenschappers: vergelijkingen met Holocaust moeten mogelijk blijven
Israël en Gaza
Hamas zijn de „nieuwe nazi’s”, verklaarde Benjamin Netanyahu tijdens een persconferentie. Wat de „barbaarse Hamas-moordenaars hebben aangericht zijn de ergste misdaden tegen Joden sinds de Holocaust”. Netanyahu is niet meer zo geliefd in Israël, maar veel Israëliërs delen zijn gevoelens. Ik hoorde onlangs van een journalist, die zeer kritisch is op Netanyahu, dat de positie van Israël nu dezelfde is als die van Engeland in 1940. Dit is „een oorlog tegen het kwaad”. Volgens hem is „alleen de totale vernietiging van onze vijand een acceptabel resultaat”.
Het bloedbad van 7 oktober is best te vergelijken met een afschuwelijke pogrom. Leden van Hamas zouden ook het liefst alle Joden de zee in drijven. Maar Hamas is een fanatieke terreurgroep, en niet een militaire wereldmacht zoals Hitlers Duitsland. Wat in oktober geschiedde was vreselijk, maar geen Holocaust.
Maar de schok die het in Israël teweeg heeft gebracht is wel begrijpelijk. De belangrijkste reden voor de oprichting van Israël als Joodse staat was om een volk dat eeuwenlang was vervolgd eindelijk een veilig thuis te bieden. Het idee van Israël als bastion tegen een tweede Holocaust wordt al generaties door Israëlische leiders verkondigd. Het succes van Netanyahu was gebaseerd op zijn belofte dat hij de veiligheid van Israëliërs kon garanderen.
Kwader trouw
Dat Palestijnen de slachtoffers zijn geworden van het Joodse verlangen naar veiligheid is een tragedie die de Israëlische vader des vaderlands, David Ben-Gurion, al had zien aankomen in 1919. Twee jaar daarvoor had de Britse premier Arthur Balfour beloofd een „nationale staat voor het Joodse volk” te steunen. Maar Ben-Gurion zei het al: „Er is geen oplossing. Wij willen onze eigen staat in Palestina, en de Arabieren willen dat ook. Ik kan me geen Arabier voorstellen die bereid is om Palestina aan de Joden af te staan.”
Wat volgde is een opeenstapeling van geweld, misrekening, desillusie, en kwade trouw aan beide kanten. Volgens Ben-Gurion kon het probleem niet worden opgelost, maar alleen beheerst. Dat is ook wat Netanyahu had gehoopt. Hij dacht dat hij de Palestijnen onder de duim kon houden door hen politiek te verdelen, door de Westoever met steeds meer Joodse nederzettingen te bezetten, en door periodieke militaire acties om te laten zien wie de baas was. Die politiek is faliekant mislukt. Maar om Israël te vergelijken met nazi-Duitsland, Ramallah met Auschwitz, of Netanyahu met Hitler, is nooit onschuldig. Menig antisemiet heeft zich getooid in het martelaarschap van de Palestijnen.
Maar de neiging van veel Israëliërs, waaronder Netanyahu zelf, om het huidige conflict met Hamas te zien als een soort heilige existentiële oorlog tegen het kwaad maakt alles waarschijnlijk alleen maar erger. Zoals Ben-Gurion al zei: het Israël-Palestina probleem gaat om land en soevereiniteit. Het is onmogelijk om dit probleem eeuwig te beheersen, en zeker niet als praktische problemen worden vertroebeld door religieus fanatisme, zoals dat van Hamas, en van Israëliërs die zich beroepen op de Bijbel als rechtvaardiging van landbezit. Alleen een politieke verstandhouding kan uiteindelijk een oplossing bieden. Maar het kwaad is een metafysisch en niet een politiek begrip. De Holocaust is, en niet alleen voor Israëliërs, het symbool geworden voor het absolute kwaad. Zolang de leiders van Israël achter elke Palestijnse daad van terreur de poort van Auschwitz zien opdoemen, is er geen politieke oplossing. Hetzelfde geldt voor de Palestijnen. Zolang zij de Joodse Israëliërs blijven zien als boosaardige kolonisten of crypto-nazi’s die uit zijn op genocide, zullen slachtpartijen zoals die op 7 oktober plaatsvonden worden gezien als moedige daden van verzet.
Zoals het er nu naar uit ziet, zal een politieke oplossing nog lang op zich laten wachten. Maar in een oorlog tegen het kwaad, komt die nooit.
Lees ook
Maak onderscheid tussen gradaties van kwaad
