N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data102780546-643372.jpg)
Er komt steeds meer aandacht voor de innerlijke levens van niet-menselijke dieren in de wetenschap, kunst en de publieke sfeer. Toen ik tien jaar geleden aan mijn proefschrift begon, werd het als radicaal gezien om onderzoek te doen naar hun talen, culturen en andere sociale verhoudingen. Nu richten onderzoekers in tal van vakgebieden zich op die onderwerpen. In de kunst zijn dieren ook niet langer alleen metafoor of illustratie, hun actorschap maakt steeds vaker deel uit van het werk. Het maatschappelijk debat volgt en daarin speelt mee dat de klimaatcrisis de menselijke uitzonderingspositie ter discussie stelt, waardoor dieren ook een andere plek in het geheel krijgen.
Laten zien dat de andere dieren geen veredelde machines zijn is hard nodig. Maar veel werk over en met dieren levert de dieren zelf niets op, terwijl mensen er wel van profiteren. Denk bijvoorbeeld aan dieren van wie de emoties in een laboratorium worden onderzocht, die met een camera worden gevolgd voor een documentaire, van wie de rouw wordt beschreven in een krant, of wier leven het onderwerp is van een boek of kunstproject. Zij plukken niet de vruchten van een (vooralsnog onbewezen) veranderend beeld over hun soort ‘dieren’. Het is wrang om enerzijds te erkennen dat dieren meetellen en anderzijds gebruik van ze te blijven maken.
Uitbuiting
Mensen betalen dieren nooit voor hun werk en dat is natuurlijk een zaak voor de hele maatschappij. Onze rijkdom, kennis en cultuur berusten voor een groot deel op historische en huidige uitbuiting van miljarden niet-menselijke dieren, als voedsel, gezelschap of arbeidskracht. Maar grootschalige discussie daarover lijkt nog ver weg. Daarom wil ik wetenschappers, kunstenaars, journalisten en andere beeldbepalers oproepen om het voortouw te nemen in de compensatie van de dieren over of met wie ze werk maken.
De dieren hebben geen bankrekening, maar compenseren kan ook op andere manieren. Ik doel hier niet op veganisme. Mensen zien veganisme vaak als iets goeds voor de dieren, maar het is moreel neutraal: wie veganist wordt, schaadt de dieren niet langer, maar helpt ze verder niet. Dat zou de basis moeten zijn voor iedereen. Wie dieren gebruikt, heeft daarnaast echter nog andere plichten, ook als dat werk bijdraagt aan de transitie naar een betere samenleving.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/03/data97495458-7d8995.jpg)
Als je met levende dieren werkt is het beëindigen van onderdrukking de eerste stap. Ga na of de dieren op basis van vrijheid en instemming voor je werken en stop er anders mee. Begeleid degenen die je onder je hoede hebt naar vrijheid, zorg als dat niet mogelijk is dat ze met pensioen kunnen gaan. Werk je met in vrijheid levende individuen: onderzoek of je hun instemming hebt en zet je in voor hun bescherming. Er is weinig onderzoek naar instemming van dieren, omdat mensen gewend zijn daar geen rekening mee te houden; bij twijfel is het net als bij mensen een nee.
Actief bijdragen aan systeemverandering is ook een vorm van compensatie. Daar horen wetenschappelijke publicaties bij, maar het systeem verandert helaas niet als je alleen opschrijft of laat zien wat dieren allemaal kunnen, want dat gebeurt allang. Beschrijf dus ook de normatieve implicaties van je onderzoek, en onderzoek alternatieve manieren van samenleven.
Wetenschap, kunst en cultuur moeten het soortnarcisme opzijzetten
Bij het systeem veranderen hoort ook andere verhalen vertellen over dieren, daarin hebben kunstenaars en schrijvers een taak te vervullen. Andere verhalen vertellen houdt bijvoorbeeld in dat je niet stereotypeert op basis van soort maar dieren als individuen beschrijft, dat je ze niet alleen als metafoor gebruikt, dat je je verdiept in degenen om wie het gaat. Hier ligt ook een taak voor de kritische media: het is nog steeds gebruikelijk dat mensen die bijdragen aan dierlijke onderdrukking (actief of door het systeem in stand te houden) geïnterviewd worden over dieren. Denk aan boeren, wetenschappers die dieren in gevangenschap houden, bepaalde politici en anderen die dieren als gebruiksvoorwerpen zien.
Bewustwording
Ook geld kan een rol spelen. Doneer als je voldoende inkomen hebt een substantieel deel daarvan aan organisaties die zich inzetten voor de afschaffing van het huidige gebruiksparadigma. Je kunt ook kennis doneren aan politieke partijen of maatschappelijke organisaties, bijvoorbeeld door lezingen of workshops te geven. Werk doneren kan onder andere door te lobbyen of te demonstreren.
Universiteiten, musea, theaters, uitgeverijen en andere instituties zouden hierin ook hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Een voorbeeld van het begin van bewustwording zag ik in Museum Ludwig in Keulen, waar een disclaimer stelt dat het museum afstand neemt van werk met bont, veren en opgezette dieren bij de recente tentoonstelling van het werk van Ursula, en dat het de strijd voor dierenrechten ondersteunt.
Onderzoeken waar dieren worden en werden gebruikt voor kunst en kennis is in het algemeen een goede eerste stap, onderzoeken wat er tegenover kan staan een tweede.
De productie van kennis en cultuur is niet machtsvrij. In het geval van menselijke dieren wordt dat steeds beter herkend en worden de normatieve implicaties steeds meer erkend. Nu is het tijd om in de wetenschap, kunst en cultuur ook het soortnarcisme opzij te zetten en ons rekenschap te gaan geven van wat we aan de andere dieren verplicht zijn.
