N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Analyse
Na Prigozjins muiterij President Poetin heeft een façade van steun en eensgezindheid rond zich opgetrokken. Maar die kan niet verhullen dat zijn militairen verdeeld zijn en dat jonge Russen naar verandering snakken.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data102335248-164a5f.jpg)
Symbolischer kon het bijna niet toen Vladimir Poetin dinsdag in het Kremlin over de rode loper de trappen van het Facettenpaleis afdaalde om op het Kathedraalsplein de troepen toe te spreken. Op die plek werden voor de revolutie van 1917 de tsaren gekroond en sinds 1991 wordt de Russische president er beëdigd. Het was duidelijk wat Poetin zo wilde tonen: dat hij nog altijd de almachtige leider was, die Rusland als enige voor de ondergang kon behoeden, ook al had de muiterij van Jevgeni Prigozjin en diens Wagner Groep een ongekende deuk geslagen in dat decennialang zorgvuldig geboetseerde beeld.
In zijn toespraak voor 2.500 manschappen van verschillende eenheden bedankte Poetin de hele strijdmacht voor het tegenhouden van Prigozjin en het voorkomen van een burgeroorlog. Dat minister van Defensie Sjojgoe erbij aanwezig was, liet zien dat de Russische president niet gezwicht was voor Prigozjins eis om zijn jarenlange vertrouweling te vervangen. De afwezigheid van stafchef Gerasimov deed daarentegen vermoeden dat diens positie wankelde.
Toch deed Poetin alles om de indruk te wekken dat de strijdkrachten verenigd waren in de verdediging van moederland en president. Terwijl de werkelijkheid anders was; de muiters ondervonden bij hun opmars amper tegenstand. Sterker nog, in Rostov aan de Don, waar hun opstand begon, kregen ze massale bijval van de bevolking, bleef het reguliere leger in de kazernes en keek de politie toe. De lokale FSB had zich verschanst in haar hoofdkwartier en wachtte af.
In Moskou waren tijdens de opstand wegblokkades opgericht, maar bleef serieus machtsvertoon uit. Zelfs de Nationale Garde, die direct onder Poetins bevel staat, nam een afwachtende houding aan. Ook omdat Poetin de hoofdstad voor alle zekerheid had verruild voor zijn buitenverblijf in de moerassen van Valdai, tussen Moskou en Sint-Petersburg.
‘Sterke mannen’
De FSB en andere eenheden in Moskou waren net zo terughoudend. Zo leek het dat Poetin in Moskou door vrijwel geen van de siloviki (de ‘sterke mannen’; de leiders van de geheime diensten, politie en leger) werd gesteund. Veel siloviki waren zich er bovendien van bewust dat Prigozjin iemand uit Poetins naaste omgeving was en dat ze zich maar beter niet met de ruzie tussen twee ‘vrienden’ konden bemoeien als ze achteraf niet van Poetin op hun donder wilden krijgen.
Opgeteld bij de vlucht van een deel van de machtselite naar het buitenland in de eerste uren van de opstand, is die passiviteit veelzeggend over de huidige wankele situatie in het Kremlin. Poetins toespraak op het Kathedraalsplein was dan ook vooral bedoeld als een signaal aan de siloviki dat degenen die in de drie troebele dagen achter hem stonden de juiste keuze hadden gemaakt en ruimschoots beloond zouden worden met geld en zware wapens, het belangrijkste instrument van zijn verdeel-en-heerspolitiek. Toch prees Poetin ook degenen die niets hadden gedaan, alsof dat beter was dan partij kiezen voor Prigozjin en hij zich met een zekere wanhoop alsnog van hun steun wilde verzekeren.
Vlucht naar Oman
Maandag was Poetin al bijeengekomen met de hoofden van de geheime diensten, de Veiligheidsraad, het leger en de presidentiële administratie. Opmerkelijk was dat Dmitri Medvedev, oud-president en vice-secretaris van de Veiligheidsraad, er niet bij was. Zondag had deze het zekere voor het onzekere gekozen door het vliegtuig naar Oman te nemen, waar hij waarschijnlijk tot op heden verblijft.
Ook premier Misjoestin had in het weekend de benen genomen naar het buitenland. Maar hij zat maandag gewoon weer een kabinetsvergadering voor, alsof hij geen moment getwijfeld had aan Prigozjins nederlaag. In zijn toespraak riep hij zijn beteuterd voor zich uit kijkende ministers op zich achter de president te scharen. Wie van hen ook naar het buitenland waren gevlucht om net als Misjoestin een dag later spoorslags terug te keren, om zijn of haar lucratieve baan te redden, is vooralsnog onduidelijk.
De propagandamachine van het Kremlin draait intussen weer voluit. Behalve door Poetin zelf wordt nu ook in de media het narratief verspreid dat de hele samenleving in de dagen van de muiterij een toonbeeld van solidariteit en patriottisme was. Het beeld van het volk dat als één man achter zijn leider staat en een leider die als enige op aarde zijn volk tegen anarchie en ondergang kan beschermen moet hierdoor worden versterkt.
Over de Wagner-fans in Rostov heeft niemand het meer. Hooguit gooien populaire ‘milbloggers’ als Igor Girkin roet in het eten door te zeggen dat Prigozjins actie geen muiterij was, maar een coup. In de talkshows op de staats-tv roepen studiogasten zelfs op om Prigozjin alsnog de kogel te geven.
Gekochte loyaliteit
Maar al lijkt Poetin voor de Moskouse bühne de stabiliteit te hebben hersteld, in de provincie is dat anders. Want daar hebben de lokale hoofden van de FSB en de politie en de directeuren van de grote staatsbedrijven vorig weekeinde gezien dat Poetin de situatie niet echt meer in de hand heeft.
En aangezien zij daar vaak absolute heersers zijn, wier loyaliteit door Moskou moet worden gekocht, zou hun stellingname ten opzichte van Poetin de komende tijd belangrijker kunnen worden, zeker in aanloop naar de presidentsverkiezingen, in maart 2024. Alleen daardoor al heeft de muiterij Poetins greep op zijn machtssysteem verzwakt, want zonder de lokale uitvoerders van zijn dwingende wil is hij nergens.
Het blijft wel een raadsel waarom Prigozjin zondag eieren voor zijn geld koos en bevel gaf om de mars op Moskou te staken. Mogelijk heeft hij het – evenals Poetin – op het laatst benauwd gekregen, omdat beiden vreesden onvoldoende steun van het leger te krijgen als het erop aankwam. Het compromis dat beiden dankzij bemiddeling van de Wit-Russische president Loekasjenko hebben gesloten kan daarom weleens tijdelijk zijn.
Het compromis op de valreep tussen Poetin en zijn populaire uitdager Prigozjin kon wel eens tijdelijk zijn
Voor Poetin is het nu zaak om zo snel mogelijk vast te stellen op wie hij in de toekomst kan rekenen. Een zuiveringsactie binnen de gelederen van de machtselite lijkt dan ook in volle gang.
Binnen de generale staf heerst inmiddels een sfeer van wantrouwen, die de verdeeldheid binnen de legertop alleen maar zal vergroten. Stafchef Gerasimov zou weliswaar nog in functie zijn, maar zich niet meer met de oorlogsvoering in Oekraïne bemoeien, wat op een concessie aan Prigozjin duidt. Woensdag werd generaal Soerovikin, de in januari door Poetin vervangen opperbevelhebber in de oorlog tegen Oekraïne die op het ministerie van Defensie al enkele jaren de belangen van Wagner behartigt, door de FSB verhoord, omdat hij op de hoogte zou zijn geweest van Prigozjins muiterijplannen, maar die niet aan het Kremlin zou hebben doorgespeeld. Of hij na afloop van dat verhoor ook daadwerkelijk is gearresteerd, blijft onduidelijk.
Passiviteit
Over andere generaals gaan vergelijkbare berichten over verhoren en arrestaties rond. Mogelijk moeten zij als zondebok dienen voor de passiviteit van het leger als geheel. Want zelfs de militaire inlichtingendienst GROe liet het afweten. Dat het Kremlin en het ministerie van Defensie over het lot van die generaals zwijgen, heeft mogelijk tot doel Oekraïne tijdens het huidige offensief niet in de kaart te spelen. Want gebrek aan eenheid in de legertop van je tegenstander is het beste wat je maar kunt wensen.
Ook de pro-Wagner-geluiden in Rostov zijn een teken aan de wand voor Poetin. Die laten namelijk zien dat veel jonge Russen in de provinciesteden snakken naar politieke verandering. Ze hebben genoeg van Poetins mooie beloftes over de groei van de economie, of over de oorlog die niet aan hun voordeur zal kloppen. Ze geloven niet meer in de holle woorden van de bureaucraten in de regering en in de staatspropaganda die niet in overeenstemming is met hun dagelijkse beleving van de werkelijkheid.
Bovendien willen ze niet door de legerleiding als kanonnenvlees worden gebruikt in een zinloze oorlog. Aan de vooravond van de presidentsverkiezingen zijn ze daardoor extra gevoelig voor het populisme dat Prigozjin met zijn macho-gedrag vertegenwoordigt en die van hem een koene ridder maakt die de corrupte elite in Moskou durft uit te dagen. Ze vergeten echter dat Prigozjin zelf een product van die elite is en zijn Wagner Groep door het Kremlin is gefinancierd sinds de tijd dat de huurlingen nog niet in de openbaarheid traden.
Partybestaan
Anders is de situatie in Moskou, waar de bevolking zich afwachtend opstelde, al kochten zij die het zich konden veroorloven in groten getale vliegtickets naar het buitenland. Van pro-Poetin-demonstraties was geen sprake. En terwijl de hoofdstedelijke jongeren zich overgaven aan het partybestaan, zwegen hun ouders, uit angst voor wat mogelijk komen ging en in de hoop het er in het ergste geval zo goed mogelijk vanaf te brengen.
Aan het slot van Poesjkins toneelstuk Boris Godoenov verovert een man die zich uitgeeft voor Dmitri, de bij een aanslag omgekomen zoon van tsaar Ivan de Verschrikkelijke, na de plotselinge dood van diens opvolger Boris Godoenov de troon. Om de positie van die ‘valse Dmitri’ veilig te stellen vermoorden de bojaren Boris’ kinderen, waarbij het volk vol afschuw toekijkt. Als het hierna door diezelfde bojaren wordt aangespoord de nieuwe tsaar toe te juichen, zwijgt het. Ook dat gebeurde op het Kathedraalsplein in het Kremlin, maar dan in 1605, in de Tijd der Troebelen. Die tijd lijkt zich in Rusland nu ineens te herhalen.
