De Oekraïense mensenrechtenjurist Oleksandra Matvijtsjoek vliegt de wereld over om haar boodschap te verkondigen. En die is om heel somber van te worden. Behalve dat ze vertelt over de grootschalige mensenrechtenschendingen die het Russische leger in haar land begaat, waarschuwt ze er ook voor dat het erop of eronder is. Niet alleen voor het belaagde Oekraïne, maar voor het hele vrije Westen. Want democratieën worden in hoge mate bedreigd door Vladimir Poetin en andere autoritaire leiders, zoals die van Iran, China en Noord-Korea.
„In democratische landen wordt steeds minder waarde gehecht aan de basisrechten en de vrijheden van de mens, zoals die in het VN-Handvest zijn vastgelegd”, zegt ze tijdens een tussenstop in Amsterdam, waar ze de volgende dag de ‘Nooit Meer Auschwitz’ Lezing zal geven. „En dat komt doordat de generatie die zich de Tweede Wereldoorlog herinnert er niet meer is. De huidige generaties hebben niet voor de democratie hoeven vechten en zien vrijheid als een mogelijkheid om te kiezen tussen verschillende kazen in de supermarkt. Zelfs in ontwikkelde democratieën wisselen mensen hun vrijheid steeds vaker in voor populistische beloftes, economisch voordeel, de illusie van veiligheid, en voor hun eigen comfort. Terwijl je vrijheid niet cadeau krijgt. Je moet er wat voor doen.”
Als ik de 41-jarige Matvijtsjoek spreek in haar hotel in Amsterdam, komt ze net uit Los Angeles, waar ze te gast was bij een grote denktank. De ochtend na de lezing zal ze doorreizen naar Parijs voor een ontmoeting met president Emmanuel Macron. „Het doel van al die reizen is om uit te leggen wat de Russische bezetting van mijn land betekent. Ik doe dat niet met politieke argumenten, maar aan de hand van menselijke verhalen over oorlogsmisdaden die het door haar geleide Center voor Civil Liberties heeft opgetekend. In onze database hebben we er inmiddels 86.000. De meeste zijn begaan in de bezette gebieden.”
Kunt u een voorbeeld geven?
„Onlangs hebben de Russen het lichaam van de Oekraïense journalist Viktoria Rosjtsjyna teruggegeven. In 2023 was ze naar bezet gebied gegaan om verslag te doen van de illegale arrestaties, martelingen en het seksuele geweld tegen burgers. Ze werd toen zelf ontvoerd, gemarteld en in een Russische cel opgesloten, zonder officiële aanklacht. Een jaar later hoorden we waar ze uithing. Ze kreeg geen medische hulp en woog nog maar 30 kilo. Zes maanden later werd haar lichaam teruggebracht naar haar grootouders. Ze had geen ogen, hersens en luchtpijp meer.”
Waarom is het Russische leger zo wreed?
„Rusland gebruikt lijden als machtsmiddel. Vaak is er geen enkele militaire noodzaak om onschuldige mensen te dwingen om naar een kelder te gaan, waar enkelen van hen wordt verzocht om vrijwilligers aan te stellen die de anderen moeten doodschieten. Ook was er geen militaire noodzaak om iemands huis binnen te gaan, de eigenaar te vermoorden en zijn vrouw naast hun 9-jarige kind te verkrachten. En waarom moesten ze een 14-jarige jongen doodschieten, die gewoon met een bal in de tuin aan het spelen was? Russen plegen zulke misdaden alleen omdat ze het straffeloos kunnen doen. Op die manier willen ze het verzet van de Oekraïners breken en hun land bezetten.”
De wereldorde van vrede en veiligheid stort voor onze ogen in
In uw ‘Nooit Meer Auschwitz’ Lezing zegt u dat we bewuster moeten worden van het gevaar dat ons bedreigt. Wat is dat gevaar volgens u precies?
„De wereldorde van vrede en veiligheid, zoals die gebaseerd is op het VN-Handvest en het internationaal recht, stort voor onze ogen in. Dat systeem, gecreëerd door de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog, bood tot voor kort wereldwijde crises het hoofd, reproduceert inmiddels alleen nog rituelen. Zo is de VN-Veiligheidsraad verlamd. Oorlogen zoals in Oekraïne zullen hierdoor steeds vaker uitbreken, omdat de vonken al aanwezig zijn. In tijden van vrede kun je nog in je comfort zone blijven, maar we leven niet meer in vredige tijden en daarom moeten we onze verantwoordelijkheid nemen.”
Had het Westen het conflict in Oekraïne kunnen voorkomen als het in 2014 niet blind was geweest voor de Russische agressie?
„We zijn de lessen van de geschiedenis vergeten, waardoor die zich nu kan herhalen. Vergeet niet dat Rusland in het verleden de vreselijkste misdaden tegen de mensheid heeft begaan, eerst in Tsjetsjenië, daarna in Georgië, Moldavië, Mali, Lybië en Syrië. In eigen land heeft het het hele maatschappelijke middenveld om zeep geholpen door journalisten te vermoorden, activisten op te sluiten en vreedzame demonstraties uiteen te slaan. Westerse democratieën zijn daar decennialang blind voor geweest. Ze bleven Poetins hand schudden, openden nieuwe gaspijpleidingen alsof er niets aan de hand was. Daardoor ging Poetin geloven dat hij alles kon maken.
„De gebeurtenissen in Oekraïne in 2014 waren een test voor het Westen. Helaas is het daarin niet geslaagd. Poetin raakte er door dit falen van overtuigd dat mensenrechten, de rechtsstaat en democratie ook in westerse landen niets voorstelden. Want als het erop aankwam en het om handel en buitenlandse politiek ging, bleken al die mooie principes er niet toe te doen.
„Nu blijkt ineens dat als je je politiek op korte termijn alleen baseert op economische voordelen, geopolitieke belangen en je eigen welzijn, je op de lange termijn een catastrofe te wachten staat. Dat was de les van de vorige eeuw met twee wereldoorlogen. Maar helaas zijn we die vergeten.”
Hoe ziet die catastrofe er volgens u uit?
„Het hangt ervan af in hoeverre we de huidige aanval op de wereldwijde vrijheid kunnen stoppen. Zo wordt mijn geboortestad Kyiv niet alleen beschoten met Russische raketten, maar ook door Iraanse drones. Verder helpt China Rusland de westerse sancties te omzeilen en de benodigde technologie voor de oorlogvoering te importeren. En Noord-Korea levert Rusland soldaten. Al deze regimes pakken hun mensen hun rechten en vrijheid af en zien hen als objecten die ze kunnen beheersen. Democratieën zijn voor hen een bedreiging, omdat daar die burgerrechten en vrijheid het hoogste goed zijn.
„Tegelijkertijd is Poetin bezig met zijn plaats in de geschiedenisboeken: het herstel van het Russische rijk. Het gaat hem tenslotte niet om de verovering van Bachmoet of Avdiivka – de meeste Russen weten niet eens waar die steden liggen. Hij is deze oorlog begonnen omdat hij Oekraïne wil vernietigen en bezetten en daarna verdergaan.
„In feite is er niets nieuws onder de zon, want Rusland is een imperium zonder duidelijke grenzen. En zo’n imperium wil zich altijd uitbreiden. Poetin zal alleen stoppen als hij wordt tegengehouden. Als de Oekraïners hun verzet hebben opgegeven, gaat hij gewoon verder.”
Hoe moet ik me dat voorstellen? Een annexatie van de Baltische landen, die NAVO-lid zijn?
„Onder de nieuwe Amerikaanse president is het niet zeker of artikel 5 [een aanval op een NAVO-lidstaat is een aanval op de hele NAVO] in werking wordt gesteld. Daarom is het voor dictators een uitgelezen moment om de wereldorde in hun voordeel te veranderen. Ze willen terug naar het verleden, waarin een mensenleven niets voorstelde. Een verleden waarin een paar landen de dienst uitmaakten en de rest maar had te volgen. Het gevolg daarvan zijn oorlogen en massaal geweld. Als we deze ontwikkeling niet stoppen, leven we binnenkort in een wereld die voor iedereen gevaarlijk is.”
Wat kunnen de westerse democratieën daar nog tegen doen?
„De westerse samenlevingen zijn te gefragmenteerd geraakt. Dat komt mede door de nieuwe technologie, waarmee autoritaire regimes nepnieuws, propaganda en haat verspreiden. De leiders van de bigtechbedrijven doen er niets tegen, want die zijn alleen geïnteresseerd in winst.
„Doordat veel mensen niet meer met elkaar communiceren en steeds minder met elkaar delen, verliezen ze het vermogen om onderscheid te maken tussen leugens en waarheid. Daardoor kunnen ze als groep niets ondernemen tegen die aanval op de vrijheid. Eigenlijk weet niemand hoe we op dit kwaad moeten reageren.”
Is het tij nog te keren?
„Alleen als politici in het Westen hun verantwoordelijkheid nemen en langetermijnvisies ontwikkelen om Oekraïne te helpen. We moeten daarom uit onze comfort zone stappen, ook al gaat dat in tegen onze aard. Het alternatief is een simpele oplossing, waarbij een populistische machthebber van links of rechts een snel einde aan de oorlog wil maken door met Poetin een compromis te sluiten. We houden ons in dat geval blind voor wat Poetin in Oekraïne doet, maar wanen ons veilig. Maar in werkelijkheid leveren we dan onze vrijheid in.”
Hoe ziet u de oorlog in Oekraïne aflopen? Op korte termijn of gaat het nog jaren duren?
„Het wordt een marathon. Voorlopig moeten we genoegen nemen met tijdelijke doelen, omdat we op korte termijn onze bezette gebieden niet terugkrijgen en we de mensen die er gevangen zitten niet kunnen bevrijden. Maar wel zullen we op korte termijn Poetin moeten stoppen. En dat kan alleen door hem te laten inzien dat hij zijn doel om het Sovjet-imperium te herstellen nooit zal bereiken. Tegelijkertijd moeten we in Oekraïne verdere hervormingen doorvoeren en een ontwikkelde democratie van ons land maken. Dit kan niet zonder de hulp van de Europese leiders en hun bevolking, die dan niet op extremistische, pro-Poetinpartijen moeten stemmen.
„Bedenk daarbij ook dat ontwikkelde democratieën vaak eeuwen nodig hadden voor het opbouwen van hun duurzame democratische instellingen. Oekraïne is daar nog maar elf jaar mee bezig, want toen viel de pro-Russische, autoritaire regering van president Viktor Janoekovitsj. Bovendien moeten we die verdere democratisering doorvoeren in tijden van oorlog. Het is Poetin er alles aan gelegen om dit proces te verstoren. Hij is tenslotte niet bang voor de NAVO-uitbreiding, maar wel voor vrijheid die oprukt naar de Russische grens. En als de democratie in ons land een succes wordt, zou zijn eigen volk, dat buiten Moskou en Sint-Petersburg in armoede leeft, ook naar zo’n systeem kunnen gaan verlangen.”
Maar is het al niet te laat om Poetin te stoppen, zoals sommige analisten menen?
„Toen Rusland de genocidale oorlog tegen Oekraïne begon, reageerde het Westen met het stopzetten van de betaalverwerking van drie of vijf Russische banken. Zo ging het de eerste drie jaar van de oorlog door. Oekraïne moest een jaar wachten op de eerste moderne tank en drie jaar op het eerste moderne vliegtuig. Als je Poetin wilt stoppen, dan is zulke hulp een druppel op een gloeiende plaat. We hebben nu echt meer actie nodig.”
Er is inmiddels ook kritiek op de autoritaire trekjes van de Oekraïense regering, die geen tegenspraak zou dulden.
„Oorlog heeft zijn eigen logica, totaal tegenovergesteld aan die van democratisering. Zo vereist oorlog centralisatie, en democratisering decentralisatie. Ook moet je tijdens een oorlog vanwege veiligheidsmaatregelen de rechten en vrijheden van je burgers inperken, bijvoorbeeld door middel van een avondklok. Terwijl je die bij democratisering juist moet vergroten. Tussen deze twee uitersten moet je een balans vinden, want we kunnen het democratisch proces niet uitstellen tot na de oorlog. Ook omdat we geen idee hebben wat Poetin morgen gaat doen.
„Wel is duidelijk dat deze oorlog lang gaat duren, omdat Rusland 40 procent van zijn begroting aan defensie uitgeeft en de hele Russische samenleving gemilitariseerd is. Poetin wil dan ook helemaal geen vrede. Omdat de welvaart die hij de Russen beloofde is uitgebleven, heeft hij een nieuw sociaal contract met hen gesloten, gebaseerd op de glorie van Rusland. Een meerderheid van de bevolking vat die op als het met geweld herstellen van het Russische rijk. Dat ze zo denken komt doordat hun land nooit ter verantwoording is geroepen voor de misdaden die het in het verleden jegens andere landen heeft begaan. Het imperialistische denken zit bij hen in het dna en Poetin maakt daar handig gebruik van om zijn volk af te leiden van de echte problemen, zoals de pensioenhervorming. Om dit proces op gang te houden moet hij telkens weer nieuwe territoriale winst boeken.
„Veel Russen menen bovendien dat als Poetin die oorlog begonnen is, er wel een reden voor zal zijn. En nu ze eenmaal vechten, moeten ze ook winnen, vinden ze. Een nederlaag zou een grote fout zijn.
„De oorlog heeft de Russische samenleving ook in een ander opzicht veranderd. Want Russen uit de armere provincies verdienen in het leger veel meer geld dan in hun normale baan. Bovendien zijn er allerlei toeslagen. Bijvoorbeeld voor het aantal kilometers dat je op Oekraïens grondgebied doordringt of voor het aantal Oekraïners dat je doodt. De oorlog is voor veel gewone Russen winstgevend geworden. Daarmee wordt de agressie gedecriminaliseerd. Mijn Russische collega-activisten noemen dat necronomie.”
