N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Recensie Film
Documentaire In The Dmitriev Affair volgt Jessica Gorter de ondergang van een neo-dissident in Poetins Rusland. Hij liep in de weg.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data101318204-2fe370.jpg)
De her-Sovjetisering van Rusland onder Poetin raakte vorig jaar in een stroomversnelling. ‘Back in the USSR’ is geen wrange grap meer maar een realiteit. Zou men anno 2023 nog de moeite nemen voor zo’n lastercampagne plus showproces waarvan we in The Dmitriev Affair getuige zijn? Een klop op de deur en een enkeltje Goelag volstaat straks weer.
Joeri Dmitriev is de held van The Dmitriev Affair van Jessica Gorter, een filmmaker die zich toelegt op de krampachtige Russische omgang met het verleden. In de Nederlandse documentairewereld vormt ze een soort tandem met Aliona van der Horst, die dat verhaal persoonlijk en poëtisch vertelt. In 2016 filmde Gorter in het kader van De Rode Ziel – een mozaïek van de collectieve Russische amnesie over het stalinisme – de toen 60-jarige Joeri Dmitriev die met zijn elfjarige pleegdochter Natasja in de Karelische bossen koppig naar massagraven van de ‘grote zuiveringen’ van 1937-38 bleef zoeken. Dat was allang uit de mode; met zijn lange, sliertige haar en baard oogde Dmitriev als het type ‘heilige idioot’ dat de macht de waarheid zegt. Dmitriev vermoedde toen al dat de veiligheidsdienst FSB iets van plan was. In december 2016 volgt zijn arrestatie.
Joeri Dmitriev is een ‘archeoloog van de terreur’ die in Karelië – bij de Finse grens – zoekt naar Stalins ‘killing fields’. In ondermeer het naaldwoud Sandarmoch executeerde de NKVD – voorloper van de KGB en de FSB – minimaal zesduizend vermeende ‘volksvijanden’. Dmitriev ontwaakte tijdens Gorbatsjovs glasnost (openheid) eind jaren tachtig intellectueel en spiritueel. Als orthodox christen meent hij nu dat iedereen een respectvolle begrafenis verdient. En als vondeling vindt hij dat mensen recht hebben te weten wie hun ouders zijn en waar ze zijn begraven.
Joeri Dmitriev spitte begin jaren negentig in tijdelijk geopende NKVD-archieven, tekende namenlijsten en orders op. Massa-executies moesten in 1938 op maximaal twaalf kilometer van de gevangenis plaatsvinden om benzine te sparen, zo ontdekte hij. Maar wel zo diep in het bos dat niemand de nekschoten hoorde. Dat gaf hem een ruwe radius: trof je ingeklonken cirkels in de bosbodem – waar gestapeld mensenvlees was omgezet in humus – dan kon je graven.
In het bedroevende The Dmitriev Affair belichaamt Joeri Dmitriev de generatie serieuze, idealistische Russen die zich in de jaren tachtig en negentig rekenschap gaven van het eigen, gruwelijke verleden. Een aanzet tot burgersamenleving die Poetin geduldig ondermijnde en daarna verwoestte. Dmitrievs organisatie Memorial, die in heel Rusland communistische misdaden archiveerde, werd gemarginaliseerd, verdacht gemaakt en in 2021 verboden. Een Nobelprijs was mosterd na de maaltijd.
Bunkermentaliteit
In The Dmitriev Affair zien we hoe Russische tv-zenders leden van Memorial als landverraders afschilderen. Dmitriev verdwijnt in december 2016 achter de tralies: bij een inval treft men naaktfoto’s van pleegdochter Natasja op zijn computer. Dmitriev maakte ze op advies van de adoptiedienst, zegt hij, omdat Natasja bij haar adoptie ondervoed was. Ze ogen eerder klinisch dan erotisch; een rechter spreekt Dmitriev tot veler verbazing vrij van bezit van kinderporno in 2019. Het blijkt slechts het begin. Dochter Natasja – weer ondergebracht bij de oma die haar verwaarloosde – wordt onder druk gezet om Dmitriev van seksueel misbruik te betichten. Dat doet ze niet. Het maakt weinig uit.
Vanwaar al die moeite om iemand in diskrediet te brengen waar toch niemand naar luistert? Er wordt weer in de Karelische bossen gespit, zo blijkt. Nu met steun van de overheid: Rusland moet geloven dat er Sovjet-slachtoffers van Finse concentratiekampen in de massagraven liggen. Een kolossale, vrij afgezaagde truc: al in 1943 schoof de Sovjet-Unie de nazi’s Katyn in de schoenen, een NKVD-massagraf voor Poolse officiëren die in 1939 krijgsgevangen waren gemaakt. Maar Joeri Dmitriev had lelijk in de weg kunnen lopen.
De neo-dissident lijkt zelf nergens van op te kijken. De inval in Oekraïne zal hem in het goelagkamp waar hij zijn straf uitzit niet verbazen. Poetin cultiveert net als Stalin een bunkermentaliteit om zelf aan de macht te blijven, liet hij eerder weten. „Ik hoop dat men zich beperkt tot het lastigvallen van onze buren en de situatie niet uit de hand loopt.”
