Onwil van VVD om mee te regeren wekt irritatie: ‘verantwoordelijkheidsvakantie’

Drie dagen stilte vanuit het Torentje. Mark Rutte, premier zolang de formatie duurt, heeft zich nog niet uitgesproken over de verkiezingsuitslag en de politieke erfenis die hij zal achterlaten. Op verkiezingsavond weigerde de voormalig VVD-leider vragen van journalisten over de uitslag te beantwoorden. Hij bleef stil over de grote winst van de PVV, de partij die hij tien jaar lang om principiële redenen uitsloot van kabinetsdeelname en waar niet eerder zo veel kiezers op stemden. En ook over het verlies van zijn eigen partij. Waar hij wel op wilde reageren: dat er volgens een journalist vegetarische bitterballen werden geserveerd bij de VVD. Quasi-verontwaardigd riep hij: „Dit méén je niet, wat een schandaal!”

Op de zondag voor de verkiezingen had hij nog flyerend door de binnenstad van Den Haag gelopen. Tegen een kiezer die tijdens het maken van een foto zei dat hij op hém zou stemmen, zei Rutte: „Dat kan niet! Je moet stemmen op mijn opvolger.”

Die opvolger, Dilan Yesilgöz, zei vrijdag voor aanvang van het eerste gesprek van de gekozen lijsttrekkers met de Kamervoorzitter, dat het initiatief om een nieuw kabinet te vormen, ligt bij de grote winnaars: PVV en NSC. Haar partij, vond ze, past „een andere rol, wij hebben tien zetels verloren.” Yesilgöz zei dat haar partij wel „een centrum-rechts kabinet mogelijk wil maken”, met een gedoogconstructie. Op de vraag of dat een kabinet van PVV, NSC en BBB kon zijn, reageerde ze instemmend.

‘Ketelmuziek’

Het is dezelfde boodschap die haar VVD-voorganger Gerrit Zalm ruim twintig jaar geleden uitsprak. In de verkiezingen van 2002 had de VVD flink verloren, na deelname in paarse kabinetten. Lijst Pim Fortuyn en het CDA waren de winnaars. Zalm vond dat de VVD, vanwege het verlies, pas op de plaats moest maken. De winnaars moesten wat hem betreft maar een kabinet vormen, de VVD zou dan mogelijk gedoogpartner worden. Van die constructie kwam uiteindelijk niets terecht. VVD vormde samen met LPF en CDA het kabinet-Balkenende I.

De PVV en NSC toonden zich deze vrijdag ontzet over de afhoudende opstelling van de VVD. „Heel erg teleurstellend”, zei PVV-leider Wilders na afloop van het overleg met alle andere lijsttrekkers. „Volgens mij is dat ook niet wat de VVD-kiezer wil. Die wil massaal een centrumrechts meerderheidskabinet, waarin de VVD meebestuurt.”

Hij was er een tikkie geïrriteerd over dat Yesilgöz „nog voor de onderhandelingen ook maar zijn begonnen”, verklaarde dat ze met haar partij niet in zo’n kabinet wil zitten. „Dat noemen sommigen dan verantwoordelijkheidsvakantie. En daarmee laat ze haar eigen kiezers in de steek.”

NSC-leiderPieter Omtzigt De VVD heeft het kabinet laten vallen op migratie. Nu krijgen ze met Wilders de kans om erover te praten, en dan zeggen ze ‘dat gaan we niet doen’

Over het voornemen van Yesilgöz om wel een gedoogrol op zich te nemen – wat Wilders in 2010 zelf deed bij de vorming van Rutte I –, vraagt hij zich af of dat een „reëel voorstel” is, of „alleen maar ketelmuziek”. De grote winnaar van de verkiezingen vreest dat de opstelling van de VVD zal leiden tot een moeizaam onderhandelingsproces – iets wat de Tweede Kamer dit keer juist níét wilde: „Ik denk dat dit een hele lange formatie kan gaan worden”, zei Wilders.

BBB-leider Caroline van der Plas vreest hetzelfde. „Heel bizar!”, zei ze in haar reactie na het overleg met Kamervoorzitter Vera Bergkamp. „Het is voor mij een nachtmerrie als je straks weer meer dan een jaar gaat formeren. Daar is Nederland niet bij gebaat.” Van der Plas hoopt met haar zeven zetels in de Tweede Kamer én haar zestien zetels in de Eerste Kamer verzekerd te zijn van een plek aan de formatietafel.

Irritaties

Ook Pieter Omtzigt begrijpt de stap van Yesilgöz niet. „Een heel bijzondere move”, reageerde de NSC-leider. „Vooral omdat de VVD het kabinet heeft laten vallen op migratie. Nu krijgen ze met Wilders de kans om erover te praten, en dan zeggen ze eigenlijk al ‘dat gaan we niet doen’.” Zo stellig als de VVD staat NSC er in deze prille fase van de verkenning niet in. „Ik heb gezegd dat wij sowieso verantwoordelijkheid willen nemen. Op welke wijze, dat zullen we met de verkenner bespreken.”

Los van de openlijke onderlinge irritaties richting de VVD hebben de vijftien gekozen fractievoorzitters vrijdag wel eendrachtig de eerste stap gezet waarmee het formatieproces kan beginnen: de aanstelling van PVV-senator Gom van Strien als verkenner. Alleen Denk-leider Stephan van Baarle stemde tegen. „Wij zijn er principieel op tegen dat een extreemrechtse partij die één miljoen Nederlanders uitsluit het initiatief in deze formatie neemt.”

Van Strien kwam dezelfde middag nog bij Kamervoorzitter Bergkamp langs en hield zijn eerste persconferentie. Komende maandag zal hij met zijn verkenningsronde beginnen, waarbij hij in volgorde van omvang alle partijleiders zal ontvangen. Hij streeft ernaar om op dinsdag 5 december zijn advies over het vervolg van de formatie aan de Tweede Kamer (in oude samenstelling) te kunnen geven. Daar zal de Kamer in nieuwe samenstelling dan op donderdag 7 december over debatteren. De dag ervoor worden de 150 verkozen Kamerleden geïnstalleerd.