:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2025/02/data127695736-8d1bdd.jpg%7C//images.nrc.nl/vMj2iuGKf2ooBJ9CtK-HyP7H9Jw=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2025/02/data127695736-8d1bdd.jpg%7C//images.nrc.nl/Zmf7JNqwdT4XOJgXs2JnZFlVvuM=/5760x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2025/02/data127695736-8d1bdd.jpg)
Een eenzame twintiger dwaalt door de straten van Sint-Petersburg. Hij heeft weinig vrienden, woont alleen en praat alleen maar met zijn schoonmaakster. Op een avond ontmoet hij, per toeval, Nastenka. Ook zij voelt zich alleen, ze woont in huis bij haar tirannieke grootmoeder en ze voelt zich in de steek gelaten door haar vriendinnen. Haar geliefde is net een jaar de stad uit geweest, om in Moskou te werken. Vanavond zou hij terugkomen, ze hebben op een bankje aan het water afgesproken – maar hij is niet gekomen. Samen praten Nastenka en de hoofdpersoon gedurende vier nachten over het leven, de liefde en de eenzaamheid. Nastenka heeft maar één voorwaarde: hij mag niet verliefd op haar worden.
Dit klinkt als een modern liefdesverhaal, maar het is gepubliceerd in 1848. Het is Witte nachten van Fjodor Dostojevski, een novelle waarin twee eenzame mensen naar elkaar toe groeien. Dostojevski beschrijft precies hoe een jonge verliefdheid voelt: „Als ik al twintig jaar van je zou houden, zou ik nog steeds niet meer van je kunnen houden als ik op dit moment doe!” roept de verteller kort nadat hij Nastenka ontmoet. De atmosfeer in de stad spiegelt de emoties van de verlegen hoofdpersoon; bij het afscheid van Nastenka verzamelen wolken en mist zich om hem heen, als hij haar wederziet breekt de hemel open.
Witte nachten vond vorig jaar onverwachts succes op Booktok, de boekenhoek van de sociale media. De Britse boekeninfluencer Jack Edwards maakte een video waarin hij vertelde dat hij het verhaal had gelezen en waarin hij aansprekende citaten deelde. „Dit is een van de meest hartverscheurende liefdesverhalen die ik ooit heb gelezen,” verklaarde Edwards in de video. Zijn aanrader sloeg aan: video’s met de hashtag #whitenights zijn inmiddels al meer dan 40 miljoen keer bekeken en het boek staat in Amerika momenteel op nummer vier in de lijst van best verkochte vertaalde literatuur.
Eenzaamheid
Tieners en twintigers kunnen zich vinden in de gevoelens van vertwijfeling en richtingloosheid die de hoofdpersonen ervaren, en zwijmelen weg bij de beeldende schrijfstijl van de Russische auteur. „Dit boek brak mijn hart,” schrijft een jonge lezer op TikTok. „Eenzaamheid, we’ve all been there,” pent een ander. Op website Goodreads schrijft een jonge vrouw dat jongeren van alle tijden zich in de liefde en het liefdesverdriet van de hoofdpersoon kunnen vinden.
De populariteit van Witte nachten werd eind vorig jaar gesignaleerd in de Britse kranten The Guardian en The Independent, maar heeft nu ook Nederland bereikt. Toen ik een 27-jarige vriend vertelde over het fenomeen, riep hij: „O, dáárom voert het algoritme me al die video’s!” Al weken, bleek, kreeg hij filmpje na filmpje te zien op Instagram en TikTok, allemaal over dat ene verhaal van Dostojevski.
Zo verspreiden boekentrends zich via het internet: door korte video’s waarin een lezer een verhaal aanprijst, of waarin mooie paragrafen worden uitgelicht. In de video’s over Witte nachten zijn vaak stadsbeelden te zien, eenzame straten met daaroverheen het lied Tjomnaja noch’ (‘Duister is de nacht’) van zanger Mark Bernes, een beroemd Sovjetnummer uit 1943.
Ikzelf was deze video’s nog niet in het wild tegengekomen, maar die avond stuurde de vriend in kwestie me er meer dan dertig toe. Samen bieden ze een greep uit de meest sprekende citaten uit Witte nachten: „We kunnen ons allemaal inleven, als Dostojevski zegt: ‘Ik wil met één persoon over alles kunnen spreken zoals ik over alles met mezelf spreek.’”
Komische memes
Zo’n online trend kan veel kanten opgaan. Soms zijn de video’s melancholisch, soms zijn de verwijzingen juist komische memes; „You can’t fix her, she’s in her Dostojevski era.” In je ‘Dostojevski era’ zijn, betekent dus dat je depressief bent, of je eenzaam of onbegrepen voelt. „Instagram denkt dat ik een mentally ill-tiener ben,” whatsappte die vriend me later. Hij kreeg alleen maar meer content voorgeschoteld met bijschriften als „depressing books for mentally unstable teenagers.”
Fjodor Dostojevski is niet de enige auteur die tieners massaal lezen. In een video getiteld ‘depressed teens’ favourite authors’ worden bijvoorbeeld ook Sylvia Plath, Franz Kafka en Albert Camus genoemd. Ook Spotify staat inmiddels vol met Witte nachten-themaplaylists, vol met zwijmelmuziek van Tsjaikovski én Taylor Swift.
Dostojevski is dus niet de eerste klassieke auteur, en Witte nachten niet de eerste roman, die een tweede leven kreeg op sociale media. Eén van de populairste boeken onder jongeren is momenteel De geheime geschiedenis van Donna Tartt, dat in 1992 verscheen. Ook Brideshead Revisited van Evelyn Waugh (1945) en The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald (1925) zijn nog altijd in trek.
Vaak zijn dit romans met een soortgelijke hoofdpersoon als die van Witte nachten: een eenzame jonge man of vrouw die zich alleen op de wereld voelt. Vaak spelen deze boeken zich ook nog eens af in een schimmige stad of op een universiteit die uit de Middeleeuwen stamt; romantische achtergronden met een tintje duisternis, waarin lezers van alle tijden zich kunnen verliezen.
Toch ontvangt Witte nachten niet alleen maar lof: op apps als Goodreads en Storygraph, waar lezers zelf kunnen bijhouden wat ze gelezen hebben en boeken ook kunnen recenseren, valt op dat de novelle ook veel negatieve reacties opwekt. „Depressieve man wordt ge-friendzoned,” schrijft een lezer. „Het gezwets van een wanhopige maagd,” zegt een ander.
Veel – vermoedelijk jonge – lezers zien in de hoofdpersoon van Witte nachten een engerd: een man van midden twintig die zich opdringt aan een meisje van zeventien. Zo’n leeftijdsverschil is natuurlijk voor de moderne lezer opvallend, en in de 21ste eeuw niet gangbaar, maar komt in 19de-eeuwse literatuur maar al te vaak voor; Jane Eyre is in de roman van Charlotte Brontë achttien, Mr. Rochester bijna veertig.
„Het lukte me niet om de hoofdpersoon sympathiek te vinden, maar het was waarschijnlijk ook niet Dostojevski’s bedoeling om hem likeable te maken,” schrijft iemand over Witte nachten. Wie bekender is met het oeuvre van Dostojevski, weet dat hij doorgaans nóg nihilistischer en ongelukkiger personages op papier zet – het valt te betwijfelen of hij zich er zorgen over maakte dat lezers twee eeuwen na dato geen sympathie meer kunnen opbrengen voor een ratelende einzelgänger.
